Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 557/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 lutego 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Marian Kocon
SSN Marek Sychowicz
w sprawie z powództwa I. K.
przeciwko S. K.
o rozwód,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 17 lutego 2005 r.,
kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 21 maja 2004 r., sygn. akt I
ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu w postępowaniu
kasacyjnym.
Uzasadnienie
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony przez pozwanego
wyrok w części dotyczącej rozstrzygnięcia o kosztach sądowych a w pozostałym
zakresie oddalił apelację i orzekł o kosztach procesu. Sąd pierwszej instancji orzekł
2
rozwód bez orzekania o winie rozkładu pożycia, ponieważ do chwili zamknięcia
rozprawy obie strony wnosiły o to wnosiły.
Pozwany zaskarżył orzeczenie rozwodu oraz rozstrzygnięcia o kosztach
sądowych. W postępowaniu odwoławczym pozwany domagał się orzeczenia rozwodu z
winy powódki i w związku z tym wnosił o dopuszczenie dowodu z zeznań wielu
świadków oraz dokumentów, twierdząc, że po zamknięciu rozprawy poprzedzającej
wyrok sądu okręgowego nastąpiły zdarzenia uzasadniające zmianę dotychczasowego
stanowiska w zakresie orzekania o winie rozkładu pożycia. Sąd Apelacyjny w
uzasadnieniu swego wyroku nie odniósł się do tej czynności procesowej poprzestając na
ocenie stanu z chwili zamknięcia rozprawy przed sądem pierwszej instancji.
Wyrok ten zaskarżył pozwany opierając kasację na obydwu podstawach. Zarzucił
naruszenie art. 57 § 1 i 2 k.r. i o. przez niewłaściwe zastosowanie, tj. zaniechanie
orzekania o winie za rozkład pożycia oraz naruszenie wielu wymienionych przepisów
postępowania, które miało wpływ na treść wyroku, polegające na odmowie
przeprowadzenia dowodów wskazanych przez pozwanego, oddalenie apelacji i
nienależyte uzasadnienie podstawy faktycznej rozstrzygnięcia. Skarżący domagał się
uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie o jej zasadności wymaga wpierw ustalenia, czy w postępowaniu
odwoławczym dopuszczalna jest zmiana stanowiska strony w przedmiocie orzekania o
winie. Należy pamiętać, że według art. 57 § 1 k.r. i o. odstąpienie od orzekania w tym
przedmiocie może nastąpić tylko na zgodny wniosek stron. Nie zmienia to jednak
ścisłego związku obydwu elementów wyroku orzekającego rozwód, tj. orzeczenia o
rozwiązaniu związku małżeńskiego i orzeczenia w przedmiocie winy. W piśmiennictwie
podkreśla się, że rozstrzygnięcie w sprawach dotyczących wspólnego małoletniego
dziecka oraz rozstrzygnięcie w sprawach dotyczących wspólnego mieszkania
małżonków stanowią oddzielne od orzeczenia rozwodu części wyroku rozwodowego,
natomiast orzeczenie co do winy rozkładu pożycia jest tylko elementem orzeczenia
rozwodu jako zasadniczej części wyroku rozwodowego. Dlatego zaskarżenie jednej z
tych części, implicite obejmuje również zaskarżenie drugiej.
Nie budzi wątpliwości, że stanowisko stron w przedmiocie zgody
usprawiedliwiającej zaniechanie orzekania o winie rozkładu pożycia może być
zmieniane w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. W postępowaniu
3
odwoławczym pod rządem dawnego kodeksu postępowania cywilnego taką zmianę
dopuszczało również orzecznictwo Sądu Najwyższego. W wyroku z 3 września 1958 r.,
III CR 226/58, OSNCK 1959/3/90 stwierdzono, że cofnięcie żądania zaniechania
orzekania o winie na podstawie art. 31 § 2 kodeksu rodzinnego z 1950 r., (któremu
odpowiada przepis art. 57 § 2 k.r. i o.) jest dopuszczalne również w postępowaniu przed
sądem rewizyjnym. Strony, które przed Sądem I instancji nie żądały zaniechania
orzekania o winie, mogą żądanie takie zgłosić po raz pierwszy w postępowaniu
rewizyjnym. Żądanie to będzie wiążące dla sądu.
Kodeks postępowania cywilnego z 1964 r. w brzmieniu pierwotnym nie przyniósł
zmian wpływających na tę wykładnię. Dopiero wraz z wprowadzeniem apelacyjnego
modelu zaskarżania wyroku wydanego w pierwszej instancji dotychczasowy art. 383
k.p.c. uzyskał brzmienie wykluczające w postępowaniu apelacyjnym rozszerzenie
żądania pozwu oraz występowanie z nowymi roszczeniami, z wyjątkiem dotyczącym
zmiany okoliczności i odnośnie do świadczeń powtarzających się. Przepisu tego nie
można jednak rozszerzyć na oświadczenia w sprawie orzekania o winie za rozkład
pożycia, które przysługuje obojgu małżonkom i nie może być utożsamiane z żądaniem
pozwu.
Sąd Najwyższy w wyroku z 12 listopada 1982 r., III CRN 271/82, OSNC 1983/8/118
stwierdził, że wystąpienie z wnioskiem o orzeczenie rozwodu z winy pozwanego, w
miejsce pierwotnego żądania rozwiązania małżeństwa bez orzekania o winie stron,
stanowi zmianę powództwa w rozumieniu art. 193 k.p.c. Zasługuje ono na akceptację w
takim kontekście, w jakim zostało wyrażone – co do potrzeby zawiadomienia nieobecnej
strony przeciwnej o treści wniosku. Ponieważ przepisy regulujące postępowanie
odwoławcze nie zawierają szczególnej regulacji uprawniającej do przyjęcia, iż w
zakresie zgody, o której mowa w art. 57 § 1 k.r. i o. następuje prekluzja procesowa z
chwilą wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji, zaś postępowanie apelacyjne w
większym stopniu niż rewizyjne ma charakter merytoryczny, należy dojść do wniosku, że
strona zaskarżająca orzeczenie rozwodu może w postępowaniu odwoławczym cofnąć
również zgodę na zaniechanie orzekania o winie za rozkład pożycia. W takim wypadku
zgoda drugiej strony traci również znaczenie.
Unormowanie takie wpływa niekorzystnie na sprawność postępowania, gdyż
pociąga przeważnie za sobą konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku (art. 386 § 4
k.p.c.) ze względu na spór co do okoliczności decydujące o winie - jednak ze względu
4
na doniosłe skutki orzeczenia, sprawność postępowania musi ustąpić potrzebie
zapewnienia dwuinstancyjnego rozpoznawania sprawy również w tym przedmiocie.
Wydając zaskarżony wyrok Sąd Apelacyjny nie wziął pod rozwagę zmiany
stanowiska pozwanego w przedmiocie zgody na zaniechanie orzekania o winie rozkładu
pożycia, a uwzględnienie tego wniosku prowadziłoby nieuchronnie do zmiany treści
wyroku w części zasadniczej, dotyczącej rozwodu, polegającej na dodaniu
rozstrzygnięcia wymaganego w myśl art. 57 § 1 k.r. i o. Dlatego usprawiedliwiona jest
pierwsza podstawa kasacji i Sąd Najwyższy z mocy art. 39313
§ 1 k.p.c. orzekł jak w
sentencji.