Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 471/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 marca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący)
SSN Stanisław Dąbrowski (sprawozdawca)
SSN Zbigniew Strus
w sprawie z powództwa Zakładu Energetyki Cieplnej Spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością z siedzibą w R.
przeciwko G. W., S. M. i A. L.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 marca 2005 r., kasacji strony
powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 5 maja 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Zakład Energetyki Cieplnej Spółka z o. o. w R. wystąpił z powództwem o
zasądzenie od pozwanych G. W. i A. L. kwot po 32.183,50 zł, a od pozwanego S. M.
kwoty 45.056,90 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 29 lipca 2003 r. tytułem zwrotu
bezpodstawnie pobranego przez nich wynagrodzenia.
2
Sąd Okręgowy w Ł. Wydział Zamiejscowy w S. wyrokiem z dnia 10 grudnia 2003
r. oddalił powództwo. Sąd ten poczynił następujące ustalenia faktyczne.
Powódka jest spółką, w której wszystkie udziały ma miasto R. Uchwałą z dnia 9
czerwca 2000 r., podjętą przez Nadzwyczajne Walne Zgromadzenie Wspólników w
skład Rady Nadzorczej powołani zostali pozwani. Pełnili oni swoje funkcje w Radzie
Nadzorczej do 17 stycznia 2003 r., kiedy złożyli rezygnację. Przewodniczącym Rady
Nadzorczej był S. M., a członkami byli A. L. i G. W.
W dniu 29 września 2000 r. Rada Nadzorcza przyznała premie Prezesowi
Zarządu S. G. i członkowi Zarządu J. B. w wysokości 95% wynagrodzenia zasadniczego
za III kwartał 2000 r. za włożony wkład i duże zaangażowanie przy modernizacji
kotłowni.
W odniesieniu do Prezesa Zarządu S. G. przyznana premia wyniosła łącznie
18.313 zł. Pierwszą część premii w kwocie 9.156,50 zł wypłacono w dniu 10
października 2000 r., druga część wypłacona została w dniu 10 grudnia 2000 r. w
kwocie 9.319,50 zł.
Biorąc pod uwagę, że premię przyznano za kwartał jej miesięczna wysokość
wynosiła 6.104,33 zł. Przy doliczeniu tej kwoty do wynagrodzenia zasadniczego
wynagrodzenie Prezesa Zarządu S. G. wyniosło w lipcu 2000 r. – 12.507,33 zł, w
sierpniu – 12.666,73 zł zaś we wrześniu 2000 r. – 12.670,36 zł.
W dniu 1 czerwca 2000 r. weszła w życie ustawa z dnia 3 marca 2000 r. o
wynagrodzeniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi. Ustawa ta zgodnie z
treścią art. 1 ust. 4 ma zastosowanie do jednoosobowych spółek prawa handlowego
utworzonych przez jednostki samorządu terytorialnego. Taką spółką jest powodowa
Spółka. Zgodnie z treścią art. 5 ust. 1 ustawy członkom Zarządu powodowej Spółki
przysługiwało od dnia 1 czerwca 2000 r. wyłącznie wynagrodzenie miesięczne. Przepis
art. 8 ust. 3 ustawy określa maksymalną wysokość wynagrodzenia miesięcznego, która
nie może przekroczyć sześciokrotności przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w
sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w czwartym kwartale roku
poprzedniego, ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. W 2000 r.
przeciętne miesięczne wynagrodzenie wynosiło 2.010,36 zł, a jego sześciokrotność
wyniosła 12.062,16 zł. Stosownie do art. 14 ust. 1 za nieprzestrzeganie przepisów
ustawy organy nadzorcze ulegają rozwiązaniu z mocy prawa.
Zdaniem Sądu Okręgowego, podejmując uchwałę w dniu 29 września 2000 r. o
przyznaniu Prezesowi Zarządu premii w wysokości 95% wynagrodzenia zasadniczego
3
za III kwartał Rada Nadzorcza naruszyła art. 8 ust. 3 wymienionej wyżej ustawy, gdyż
wynagrodzenie miesięczne Prezesa Zarządu w miesiącach lipcu, sierpniu i wrześniu
2000 r. przekroczyło kwotę 12.062,16 zł. Z uwagi na powyższe Rada Nadzorcza
zgodnie z treścią art. 14 ust. 1 ustawy w dniu 29 września 2000 r. uległa rozwiązaniu z
mocy prawa. Po tej dacie Rada Nadzorcza powodowej Spółki nie istniała w sensie
prawnym. W tej sytuacji pozwami nie powinni otrzymywać wynagrodzenia z tytułu
członkostwa w Radzie Nadzorczej. Powódka nie była zobowiązana do świadczeń na
rzecz pozwanych.
Zgodnie z treścią art. 410 § 2 k.c. świadczenie jest nienależne, jeżeli ten kto je
spełnił, nie był w ogóle zobowiązany. Wobec tego dochodzone pozwem świadczenia
wypłacone przez powódkę na rzecz pozwanych z tytułu ich członkostwa w Radzie
Nadzorczej za okres od 29 września 2000 r. do 31 grudnia 2002 r. były świadczeniami
nienależnymi.
Jednakże ustalenie faktu naruszenia prawa przez Radę Nadzorczą nie wymagało
posiadania szczególnej wiedzy prawniczej, lecz wyłącznie przeprowadzenia prostych
działań arytmetycznych (tj. ustalenia wysokości pełnego wynagrodzenia miesięcznego
za pracę Prezesa Zarządu i dodania do wynagrodzenia miesięcznego kwoty miesięcznej
premii. Członkowie Zarządu Spółki uczestniczyli w posiedzeniu Rady Nadzorczej w dniu
29 września 2000 r., więc mieli świadomość, że w związku z naruszeniem przepisów
prawa Rada Nadzorcza ulegała rozwiązaniu, a jej członkowie nie powinni otrzymywać
od powódki żadnego wynagrodzenia. Sąd Okręgowy uznał, że zachodzi sytuacja z art.
411 pkt 1 k.c., gdy nie można żądać zwrotu nienależnego świadczenia, ponieważ w
momencie spełnienia świadczenia powódka wiedziała, że nie jest do tego zobowiązania.
W uzasadnieniu wyroku Sąd Okręgowy zajmował się także wykładnią art. 5 ust. 1
ustawy z dnia 3 marca 2000 r. o wynagrodzeniu osób kierujących niektórymi podmiotami
prawnymi. W ocenie Sądu Okręgowego nie jest trafny pogląd, że art. 5 ust. 1
wprowadza zakaz przyznawania członkom zarządu spółki jakichkolwiek premii.
Ustawodawca w art. 5 ust. 1 użył wprawdzie sformułowania „wyłącznie wynagrodzenie
miesięczne” lecz nie określił, że jest to wynagrodzenie zasadnicze. W art. 7 ustawy
enumeratywnie wyliczono jakie świadczenie ze stosunku pracy nie mogą zostać
przyznane członkom zarządu. Są to: prowizja z zysku, nagroda z zakładowego funduszu
nagród oraz roszczenie z tytułu udziału w zysku lub nadwyżce bilansowej. Premia nie
została zaliczona do tych świadczeń. Ponadto w art. 5 ust. 2 i 3 wskazano, że mogą być
przyznane członkom zarządu fakultatywnie świadczenia dodatkowe i nagroda roczna.
4
Ustawodawca nie użył jednak słowa „tylko”, które mogłoby sugerować, że oprócz
nagrody rocznej i świadczeń dodatkowych nie może być przyznana premia uznaniowa.
W ocenie Sądu Okręgowego brak jest podstaw do przyjęcia, że ustawodawca w art. 5
ust. 1 ustawy wyłączył możliwość przyznania członkom zarządu premii uznaniowych.
Premia uznaniowa jest jednym z elementów polityki płacowej pracodawcy. Jej rola
polega głównie na wzmocnieniu i uaktywnieniu funkcji motywacyjnej wynagrodzenia.
Zdaniem Sądu Okręgowego, gdyby ustawodawca chciał wykluczyć możliwość
stosowania przez pracodawcę tego instrumentu, to uczyniłby to w sposób wyraźny np.
przez wymienienie premii uznaniowej w treści art. 7 ustawy lub poprzez użycie słowa
„tylko” w art. 5 ust. 2 i 3 ustawy.
Apelację strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego Sąd Apelacyjny oddalił
wyrokiem z dnia 5 maja 2004 r.
Sąd Apelacyjny dokonał własnych ustaleń faktycznych odmiennych od ustaleń
Sądu Okręgowego. Sąd Apelacyjny ustalił, że premia za III kwartał w wysokości 95%
zasadniczego wynagrodzenia przyznana uchwałą Rady Nadzorczej z dnia 29 września
2000 r. wynosiła nie 18.313 zł, ale tylko 17.397,50 zł, a zatem miesięcznie wysokość
przyznanej premii wyniosła 5.799,11 zł. Po zsumowaniu miesięcznego wynagrodzenia
brutto Prezesa Zarządu z przyznaną mu miesięczną premią wynagrodzenie jego w lipcu
2000 r. wyniosło 11.907,51 zł, w sierpniu 11.877,81 zł, a we wrześniu 2000 r. 11.925,01
zł. W żadnym z tych miesięcy miesięczne wynagrodzenie Prezesa Zarządu S. G. nie
przekroczyło kwoty 12.062 zł. Zatem nie nastąpiło przekroczenie stawek miesięcznego
wynagrodzenia określonych w art. 8 ustawy z dnia 3 marca 2000 r. o wynagrodzeniu
osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi i w związku z tym nie można uznać,
ze Rada Nadzorcza powodowej Spółki nie przestrzegała przepisów ustawy, a więc nie
wystąpił z mocy prawa skutek określony w art. 14 ust. 1 ustawy polegający na
rozwiązaniu z dniem podjęcia uchwały Rady Nadzorczej.
Faktycznie wypłacona Prezesowi Zarządu premia za III kwartał przekroczyła 95%
zasadniczego wynagrodzenia, bo wypłacono mu 18.476 zł premii, ale Rada Nadzorcza
zajmuje się ustalaniem podstaw wynagrodzenia, a nie prawidłowością naliczania
wynagrodzenia przez księgowość i zatwierdzaniem listy płac. Nie można uznać, że to
Rada Nadzorcza naruszyła przepisy ustawy z dnia 3 marca 2000 r. Wypłacenie
zawyżonej premii niezgodnie z uchwałą Rady Nadzorczej nie może rodzić skutków z art.
14 wyżej wymienionej ustawy. Nie ma zatem zdaniem Sądu Apelacyjnego podstaw do
5
uznania, że otrzymywane przez pozwanych wynagrodzenia po dniu 29 września 2000 r.
miały charakter nienależnych świadczeń.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego co do możliwości
zaliczenia w poczet miesięcznego wynagrodzenia uznaniowej premii.
Na marginesie Sąd Apelacyjny za gołosłowne uznał stanowisko Sądu
Okręgowego, ze strona powodowa wypłacając wynagrodzenia pozwanym jako
członkom Rady Nadzorczej wiedziała, że są to świadczenia nienależne.
W kasacji od wyroku Sądu Apelacyjnego strona powodowa zarzuciła naruszenie
prawa materialnego: art. 5 ust. 1 w zw. z art. 1 pkt 4, art. 10 ust. 1 i art. 11 ust. 1 ustawy
z dnia 3 marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami
prawnymi (Dz. U. Nr 26, poz. 306 ze zm.) art. 8 pkt 3 i art. 14 tej samej ustawy i art. 78
kodeksu pracy. Podniosła także naruszenie przepisów postępowania, które mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy: art. 328 § 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 233 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Powodowa Spółka jest jednoosobową spółką prawa handlowego utworzoną przez
jednostkę samorządu terytorialnego. Z treści art. 1 pkt 4 i art. 2 pkt 3 i 7 ustawy z dnia 3
marca 2000 r. o wynagradzaniu osób kierujących niektórymi podmiotami prawnymi (Dz.
U. Nr 26, poz. 306 ze zm.) zwanej dalej ustawą wynika, że jej przepisy mają
zastosowanie do członków zarządu takiej spółki.
Przepis art. 5 ust. 1 powyższej ustawy stanowi, że osobom, o których mowa w
art. 2, to jest między innymi członkom zarządu, przysługuje z zastrzeżeniem ust. 2 i 3
wyłącznie wynagrodzenie miesięczne. Sądy obu instancji mają rację, ze premia
kwartalna jest składnikiem wynagrodzenia. Jest to jednak wynagrodzenie kwartalne, a
nie miesięczne.
W sytuacji, gdy przepis art. 5 ust. 1 ustawy pozwala wyłącznie na wynagrodzenie
miesięczne, przyznanie premii kwartalnej byłoby dopuszczalne wówczas tylko, gdyby
można było ją zakwalifikować do wyjątków przewidzianych w ust. 2 lub 3 tegoż art. 5. W
ust. 2 zezwala się na przyznanie świadczeń dodatkowych, zaś w ust. 3 na przyznanie
nagrody rocznej. Świadczenia dodatkowe, o których mowa w art. 5 ust. 2 zostały
określone w art. 11 ust. 1 ustawy. Są to świadczenia z tytułu zatrudnienia, w tym:
bytowe, socjalne, komunikacyjne oraz ubezpieczenia majątkowe i osobowe - inne bądź
wyższe niż ustalone w regulaminach wynagrodzenia, zakładowych i ponadzakładowych
układach zbiorowych pracy oraz w odrębnych przepisach. Katalog świadczeń
6
dodatkowych wymienionych w art. 11 ust. 1 niej jest pełny, ale nie ulega wątpliwości, że
premia kwartalna nie jest świadczeniem dodatkowym. Premia kwartalna ex definitione
nie jest także nagrodą roczną.
Błędny jest pogląd, że skoro ustawodawca w art. 5 ust. 2 i 3 nie użył słowa „tylko”,
to oprócz wymienionych tam świadczeń dodatkowych i nagrody rocznej dopuszczalne
jest przyznawanie uznaniowej premii kwartalnej. Artykuł 5 ustawy należy odczytywać w
całości. W ust. 1 wskazane zostało, że osobom których ten przepis dotyczy „przysługuje
z zastrzeżeniem ust. 2 i 3 wyłącznie wynagrodzenie miesięczne”. Użyte sformułowanie
oznacza, że wyjątki od zasady zamieszczone w ust. 2 i 3 wymienione zostały
enumeratywnie, a nie przykładowo.
Przepis art. 7 ustawy stanowi, że osobom o których mowa w art. 2, więc między
innymi członkom zarządu nie przysługuje prowizja od zysku, nagroda z zakładowego
funduszu nagród oraz roszczenie z tytułu udziału w zysku lub nadwyżce bilansowej.
Wśród tego wyliczenia nie ma premii kwartalnej. Jednakże nie sposób zgodzić się z
poglądem, że niewymienienie w art. 7 premii kwartalnej równa się dopuszczalności jej
przyznania. Takie rozumowanie przekreślałoby bowiem sens przepisu art. 5 ustawy.
Oczywista wydaje się być ratio legis omawianej ustawy. Celem ustawy jest ograniczenie
wysokości wynagrodzenia członków zarządów spółek publicznych dla uniknięcia
patologii, która zdarzała się w praktyce wynagradzania osób kierujących takimi
spółkami. Chodzi o to, aby w różnych formach wykraczających poza wyraźnie określone
w ustawie, nie zwiększać uposażeń tych osób. Nie można tego czynić przy użyciu
instrumentu w postaci premii kwartalnej.
Stosownie do art. 14 ust. 1 ustawy za nieprzestrzeganie jej przepisów organ
nadzorczy ulega rozwiązaniu z mocy prawa. Przyznanie przez Radę Nadzorczą premii
kwartalnej dla Członków Zarządu oczywiście i w sposób rażący naruszało przepis art. 5
ust. 1 ustawy, co uzasadnia zakwalifikowanie tego naruszenia jako nieprzestrzegania
przepisów ustawy i przyjęcia, że nastąpił skutek, o którym mowa w art. 14 ust. 1 ustawy.
Członkom Zarządu przyznana została premia kwartalna, a jej wypłata nie mogła
nastąpić w ratach miesięcznych, chociażby ze względu na termin przyznania. Uchwała
Rady Nadzorczej zapadła 29 września, a dotyczyła kwartału obejmującego miesiące od
lipca do września. Zgodzić się trzeba z poglądem skarżącej, że dzielenie premii
kwartalnej na poszczególne miesiące kwartału dla ustalenia czy nie następowało
przekroczenie maksymalnego miesięcznego wynagrodzenia jest zabiegiem sztucznym.
Jednakże, skoro samo przyznanie premii kwartalnej spowodowało skutek wynikający z
7
art. 14 ust. 1 ustawy, należy uznać, że okoliczność czy nastąpiły dalsze naruszenia
przepisów ustawy przez przekroczenie maksymalnego dopuszczalnego wynagrodzenia
jednego lub obojga Członków Zarządu ma w konkretnej spR. drugorzędne znaczenie.
Wynagrodzenie wypłacone przez stronę powodową pozwanym jako członkom
Rady Nadzorczej, po jej rozwiązaniu, jest świadczeniem nienależnym w rozumieniu art.
410 § 2 k.c.
Sąd Apelacyjny marginalnie, ale trafnie, zwrócił uwagę na słabość argumentacji
Sądu pierwszej instancji, co do tego, że strona powodowa spełniając świadczenie
wiedziała, że nie była do świadczenia zobowiązana. Nie przesądza to rozstrzygnięcia w
spR.. W grę wchodzić bowiem może także druga z przesłanek wymienionych w art. 411
k.c., uniemożliwiających żądanie zwrotu nienależnego świadczenia. Pozwani – jak się
wydaje – aż do czasu swojej rezygnacji faktycznie wykonywali czynności zastrzeżone
dla członków Rady Nadzorczej. W zależności od oceny staranności wykazywanej przy
wykonywaniu tych czynności, ich użyteczności dla strony powodowej i czasu
przeznaczonego na ich wykonanie, spełnienie świadczenia może być uznane w całości
lub części za zgodne z zasadami współżycia społecznego (art. 411 pkt 2 k.p.c.).
Z powyższych względów na mocy art. 39313
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak
sentencji wyroku.