Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 28/05
POSTANOWIENIE
Dnia 2 marca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku W. B., J. B., R. B. i M. B.
przy uczestnictwie B. I., W. P. i Z. N.
o dział spadku i zniesienie współwłasności,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 2 marca 2005 r., kasacji
uczestniczki B. I. od postanowienia Sądu Okręgowego w T. z dnia 23 kwietnia 2002 r.,
sygn. akt I Ca (…),
1. uchyla zaskarżone postanowienie w części dotyczącej odrzucenia apelacji i
w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania, pozostawiając mu też rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego,
2. oddala kasację w pozostałym zakresie.
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w D. postanowieniem z dnia 16 października 2001 r. dokonał
działu spadku i zniesienia współwłasności w ten sposób, że działkę nr (...)/1
zabudowaną domen i budynkiem gospodarczym, działkę nr (...)/8 z wiatą-garażem i
działkę nr (...)/2 przyznał na wyłączną własność W. B., a działki nr (...) i (...)/9 – W. P.,
zasądził od W. B. na rzecz W. P. 85,25 zł dopłaty, nakazał wnioskodawcy, aby wydał
2
uczestniczce postępowania działkę nr (...)/9, ustalił wartość przedmiotu postępowania
na kwotę 140 732,85 zł i orzekł o kosztach postępowania.
Sąd ustalił, że spadek po M. B., zmarłym dnia 3 maja 1982 r., nabyli na podstawie
ustawy: żona – S. B. w ¼ części oraz dzieci – B. I., W. B., J. B., R. B. i M. B. po 3/20
każdy.
Spadkodawca był: właścicielem niezabudowanej działki nr (...)/2 o powierzchni
448 m2
, wartości 7 639 zł oraz współwłaścicielem z żoną – w częściach równych –
działki nr (...)/1 o powierzchni 957 m2
, zabudowanej domem i budynkiem gospodarczym,
wartości 118 824 zł i współwłaścicielem z W. P. – w częściach równych – działki nr (...)/3
o powierzchni 297 m2
, wartości 9 269,85 zł i działki nr (...) o powierzchni 192 m2
,
wartości 5000 zł. Wszystkie nieruchomości są położone w D.
W budynku mieszkalnym jest możliwe ustanowienie odrębnej własności lokalu na
parterze i na piętrze. Budynek gospodarczy kwalifikuje się do rozbiórki. Po śmierci
spadkodawcy nieruchomości posiadała S. B., z wyjątkiem działki nr (...), którą władała
W. P.
S. B. wynajmowała pomieszczenia w budynku gospodarczym, w których najemcy
prowadzili działalność gospodarczą (usługi wulkanizacyjne, wytwarzanie kotłów). W
1992 r. wynajęła też parter domu synowej – M. B., która prowadzi tam aptekę.
Wynajmująca czynsze przeznaczała na utrzymanie nieruchomości. S. B. i W. B.
przeprowadzali – po śmierci spadkodawcy – remonty domu i budynku gospodarczego.
Wartość poniesionych przez nich nakładów wynosi 72 043,49 zł.
Spadkodawca w latach 70. dokonał na rzecz uczestniczki – B. I. trzech darowizn
pieniężnych, których zwaloryzowana wartość wynosi 42 698,49 zł.
W toku niniejszego postępowania S. B., J. B., R. B. i M. B. darowali W. B. swoje
udziały we współwłasności działek nr (...)/1 i (...)/3. Po tej transakcji działka (...)/1
stanowi współwłasność W. B. (37/40) i B. I. (3/40), a działka (...)/3 – współwłasność W.
B. (17/40), B. I. (3/40) i W. P. (1/2). Działka nr (...)/3 uległa podziałowi i powstały działki
nr (...)/8 i (...)/9/.
B. I. z dziećmi mieszka w domu jednorodzinnym w D., stanowiącym własność jej
męża. W K. ma natomiast spółdzielcze mieszkanie typu własnościowego o powierzchni
32 m2
.
Sąd Rejonowy uznał, że w dziale spadku – zgodnie z art. 1040 k.c. – nie podlega
uwzględnieniu B. I., ponieważ wartość uzyskanych przez nią darowizn (42 698,49 zł)
przewyższa wartość jej schedy spadkowej (17 532,66 zł). Nie ma oświadczenia
3
spadkodawcy, że darowizny zostały dokonana ze zwolnieniem od obowiązku zaliczenia.
Również z żadnych okoliczności nie wynikało, aby taka była wola spadkodawcy. Sąd,
powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego, ustalił realną wartość darowizn na
dzień działu spadku.
Brak podstaw do uwzględnienia w dziale spadku B. I. pozwolił Sądowi dokonać
działu spadku i zniesienia współwłasności zgodnie z wnioskiem pozostałych
spadkobierców. Z tego powodu Sąd pominął też wniosek B. I. o ustanowienie w
spadkowym domu odrębnej własności lokali i przyznanie jej jednego z tych lokali oraz o
rozlicznie pożytków i innych przychodów z tytułu posiadana przedmiotów spadkowych.
Postanowienie zaskarżyła w całości B. I. Sąd Okręgowy postanowieniem z dnia
23 kwietnia 2002 r. odrzucił jej apelację w części dotyczącej wzajemnych roszczeń
pomiędzy współspadkobiercami z tytułu pożytków i innych przychodów pobranych z
przedmiotów spadkowych, a w pozostałym zakresie ją oddalił.
Sąd Okręgowy uznał, że apelacja w zakresie, w jakim została odrzucona jest
niedopuszczalna, ponieważ została wniesiona od nieistniejącego orzeczenia. Sąd,
podkreślając rozbieżności w orzecznictwie i w literaturze, opowiedział się bowiem za
poglądem, że orzeczenie w przedmiocie wzajemnych roszczeń współspadkobierców z
tytułu pożytków i innych przychodów pobranych z przedmiotów spadkowych wymaga
zamieszczenia – czego nie zrobił Sąd pierwszej instancji – stosownego rozstrzygnięcia
w sentencji postanowienia. Sąd, oddalając apelację w pozostałym zakresie, podzielił
natomiast ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
W kasacji, opartej na obu podstawach z art. 3931
k.p.c., pełnomocnik B. I.
zaskarżył postanowienie w całości i zarzucił naruszenie art. 1040 zd. 2 k.c., art. 1042 § 2
k.c., art. art. 373 k.p.c. w zw. z art. 351, art. 13 § 2 i art. 686 k.p.c. oraz art. 231 i art. 233
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 316 k.p.c. Powołując się na te podstawy wniósł o uchylenie
orzeczeń sądów obu instancji i przekazanie sprawy Sądu Rejonowemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 373 k.p.c. w zw. z art. 351 § 1, art. 13 § 2 i art. 686 k.p.c.
wiąże się z kwestia, jaki środek prawny przysługuje w wypadku, gdy sentencja
pierwszoinstancyjnego postanowienia o dział spadku i zniesienie współwłasności nie
zawiera – tak jak w rozpoznawanej sprawie – rozstrzygnięcia w przedmiocie roszczenia
z tytułu pożytków i innych przychodów pobieranych z przedmiotów spadkowych:
apelacja, czy wniosek o uzupełnienie postanowienia.
4
W tej kwestii – co trafnie zauważył Sąd Okręgowy – wystąpiły rozbieżności w
doktrynie i orzecznictwie. Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 lutego 1970 r., III CZP
97/69 (OSPiKA 1971, nr 9, poz. 167) opowiedział się za dopuszczalnością rewizji
(apelacji), a w uzasadnieniu uchwały z dnia 7 kwietnia 1970 r., III CZP 5/70 (OSPiKA
1971, nr 9, poz. 168) stwierdził, że w omawianym wypadku przysługuje wniosek o
uzupełnienie postanowienia.
Jednakże do wspomnianej kwestii Sąd Najwyższy powrócił – na skutek
przedstawienia mu omawianego problemu w postaci zagadnienia prawnego –
w uchwale z dnia 21 lipca 1988 r., III CZP 61/88 (OSNC 1989, nr 10, poz. 160)
i opowiedział się za dopuszczalnością rewizji. Teza tej uchwały brzmi: „W razie
nierozstrzygnięcia przez sąd pierwszej instancji – w sentencji postanowienia
dokonującego działu spadku – o roszczeniach z tytułu posiadania rzeczy należącej do
spadku i pobierania z niej pożytków zainteresowanym uczestnikom postępowania
przysługuje rewizja, a nie wniosek o uzupełnienie postanowienia działowego”.
Nie ma potrzeby szczegółowego powtarzania argumentów uzasadniających to
stanowisko. Wystarczy jedynie przypomnieć, że art. 351 k.p.c. – jak wynika z jego
brzmienia i umiejscowienia w kodeksie – odnosi się bezpośrednio jedynie do orzeczeń
wydawanych w postępowaniu procesowym, natomiast w postępowaniu nieprocesowym,
a więc również w postępowaniu o dział spadku, może być stosowany tylko odpowiednio
(art. 13 § 2 k.p.c.). Odpowiednie stosowanie wchodziłoby w grę, gdyby art. 351 k.p.c.
mógł spełniać tę samą funkcję co w procesie. W sytuacji nieorzeczenia o roszczeniach z
tytułu posiadania rzeczy spadkowych i pobierania z nich pożytków w postępowaniu
działowym o takiej odpowiedniości nie można jednak mówić, zarówno z uwagi na
charakter art. 351 k.p.c., jak i na treść art. 618 § 3 k.p.c., mającego zastosowanie do
postępowania w sprawach o dział spadku z mocy art. 688 k.p.c.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą kasację uważa, że uchwała
III CZP 61/88 przesądziła wskazaną wyżej rozbieżność w judykaturze Sądu
Najwyższego na rzecz dopuszczalności apelacji i podziela wyrażone w niej stanowisko
oraz argumentację prawną. To oznacza, że omawiany zarzut naruszenia przepisów
postępowania jest uzasadniony, a druga podstawa kasacyjna w tym zakresie –
usprawiedliwiona. Dlatego należało orzec – na podstawie art. 39313
§ 1 k.p.c. w zw. z
art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. (Dz. U. Nr 13, poz. 98) – jak w pkt 1 sentencji
postanowienia.
5
Naruszenie art. 1042 § 2 k.c. w zw. z art. 1 pkt 112 i art. 14 ust. 1 ustawy z dnia
23 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) polega –
zdaniem skarżącej – „na przyjęciu, że przepis ten ma zastosowanie do działu spadku
otwartego przed dniem 1 października 1990 r. i obliczeniu przez Sąd II instancji wartości
darowizn, dokonanych na rzecz uczestniczki B. I., według cen z chwili działu spadku
zamiast z chwili otwarcia spadku”.
Błędne jest przekonanie pełnomocnika skarżącej, że podstawą ustalenia wartości
darowizn podlegających zaliczeniu na schedę spadkową B. I. był przepis art. 1042 § 2
k.c. w brzmieniu obowiązującym po nowelizacji dokonanej przytoczoną ustawą z dnia 23
lipca 1990 r. Z treści uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika bowiem jednoznacznie,
że Sąd jako podstawę ustalenia wartości darowizn wskazał wymieniony przepis w
brzmieniu sprzed nowelizacji, ale przyjął, odwołując się do praktyki sądowej, że jest
możliwa, mimo jego brzmienia, swoista waloryzacja dokonanych darowizn, jeżeli
przemawiają za tym okoliczności sprawy.
Stanowisko Sądu nie budzi zastrzeżeń, zarówno co do możliwości zastosowania
wspomnianej waloryzacji darowizn, jaki i okoliczności sprawy przemawiających za
potrzebą jej dokonania. Pomiędzy otwarciem spadku, a jego działem – jak wynika z
realiów sprawy – upłynął bardzo długi okres czasu i nastąpiła istotna zmiana realnej
wartości pieniądza. Właśnie w takich wypadkach orzecznictwo opowiedziało się – w
razie stosowanie art. 1042 § 2 k.c. w brzmieniu sprzed 1 października 1990 r. – za
stosowaniem swoistej waloryzacji darowizn w celu zachowania właściwych
ekonomicznych proporcji udziałów poszczególnych spadkobierców (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 1 sierpnia 1986 r., III CZP 34/66, OSNC 1987, nr 7, poz. 93).
Okoliczność, że w przytoczonej uchwale III CZP 34/66 ustalenie realnej wartości
darowizny nastąpiło w sytuacji, gdy zmiana wartości pieniądza nastąpiła pomiędzy datą
dokonania darowizny a datą otwarcia spadku nie oznacza, iż jedynie w takim wypadku –
jak twierdzi pełnomocnik skarżącej – jest dopuszczalna wspomniana waloryzacja.
Orzecznictwo przyjmuje bowiem możliwość jej dokonania także wtedy, gdy zmiana
realnej wartości pieniądza nastąpiła późnej (por. uzasadnienie postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2000 r., II CKN 892/ 98 (Lex nr 50875). Z
przedstawionych powodów zarzut, że ustalenie wartości darowizn nastąpiło z
naruszeniem przytoczonych przepisów prawa należało uznać za nieuzasadniony.
Zaskarżonego postanowienia nie podważa zarzut obrazy art. 231 k.p.c. oraz art.
233 § 1 w zw. z art. 316 k.p.c. która – zdaniem skarżącej – polega na tym, że Sąd na
6
skutek błędnej oceny dowodów ustalił, iż darowizny podlegające zaliczeniu na schedę
spadkową pochodziły w całości od spadkodawcy, mimo że zostały dokonane w czasie
trwania małżeństwa spadkodawcy ze S. B. Argumenty dyskwalifikujące ten zarzut
można ograniczyć do tego, że naruszenie przytoczonych przepisów postępowania nie
kwalifikuje się – w świetle wiążących Sąd kasacyjny ustaleń – jako uchybienie mogące
mieć istotny wpływ na wynik sprawy. Z postawy faktycznej rozstrzygnięcia wynika
bowiem, że wartość darowizn wynosi 42 698, 49 zł a wartość schedy spadkowej B. I. –
17 532, 66 zł. W świetle tych ustaleń nawet połowa wyliczonej wartości darowizn
przewyższa schedę spadkową B. I. i nie zmienia jej sytuacji w postępowaniu o dział
spadku i zniesienie współwłasności.
Naruszenie art. 1040 zd. 2. k.c. polega – zdaniem skarżącej – „na przyjęciu przez
Sąd II instancji, że spadkobierca, który otrzymał darowizny podlegające zaliczeniu i
przewyższające wartość schedy spadkowej nie może otrzymać fizycznie wydzielonej
części spadkowej nieruchomości za pełną spłatą wartości tejże nieruchomości”.
Również tego zarzutu naruszenia prawa nie można podzielić. Z treści
przytoczonego przepisu wynika bowiem wyraźnie, że jeżeli wartość darowizny
podlegającej zaliczeniu przewyższa wartość schedy spadkowej, to nie uwzględnia się
przy dziale spadku ani darowizny, ani spadkobiercy zobowiązanego do jej zaliczenia.
Sytuacja skarżącej – jak wynika z niepodważonych ustaleń faktycznych – odpowiada
hipotezie tego przepisu. Sąd zatem trafnie uznał, że B. I. nie podlegała uwzględnieniu w
postępowaniu o dział spadku (jest traktowana tak, jakby jej nie było). Nie można
natomiast rozumieć art. 1040 zd. 2 k.c. w sposób zaproponowany w kasacji, ponieważ
treść tego przepisu nie daje podstaw do takiej interpretacji.
Z przedstawionych powodów kasacja w pozostałej części podlega oddaleniu jako
pozbawiona usprawiedliwionych podstaw (art. 39312
k.p.c. w zw. z art. 3 ustawy z dnia
22 grudnia 2004 r.).