Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 271/04
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 marca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa T. K.
przeciwko L. K. i A. W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 9 marca 2005 r.,
kasacji pozwanego L. K. od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 18 grudnia 2003 r., sygn.
akt I ACa (…),
1. odrzuca kasację w części zaskarżającej wyrok Sądu Apelacyjnego odnośnie
do pozwanego A. W.;
2. uchyla zaskarżony wyrok w odniesieniu do pozwanego L. K. w części
uwzględniającej powództwo (pkt I) oraz orzekającej o kosztach
postępowania (pkt III) i sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód T. K. domagał się zasądzenia solidarnie od pozwanych L. K. i A. W.
wspólników spółki cywilnej Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „W.(...)” kwoty 67.180,99 z
tytułu reszty wynagrodzenia za wykonane roboty remontowe i modernizacyjne.
Pozwany L. K. nie kwestionował faktu wykonania robót przez powoda, wnosił o
oddalenie powództwa bowiem jak twierdził roszczenia powoda zaspokoił w całości przed
sporem przez zapłatę w gotówce kwot 37.500 zł w dniu 18 sierpnia 2000 r., 13.500 zł w
dniu 15 września 2000 r., 20.000 zł w dniu 20 września 2000 r, 2000 zł w dniu 13 marca
2001 r. oraz 36.315 zł w dniu 12 września 2000 r., za pośrednictwem firmy „T.(…)” na
polecenie powoda. Niezależnie od tego podniósł zarzut potracenia wzajemnych
wierzytelności w łącznej kwocie 45.857 zł, na którą składają się wierzytelności: w kwocie
6.074,60 zł z tytułu ceny zakupu papy dostarczonej na budowę powoda, w kwocie 2.328
zł stanowiącej równowartość kwoty o jaką inwestor pomniejszył (zatrzymując kaucję
gwarancyjna) wynagrodzenie pozwanego za wykonane przez powoda - jako
podwykonawcę - roboty remontowe pokrycia dachowego, w kwocie 37.454,40 zł z tytułu
kar umownych za nienależyte wykonanie przez powoda umowy z dnia 29 września 2000
r. i przekroczenie umownego terminu jej wykonania. Pozwany A. W. wnosił o oddalenie
powództwa zarzucając, że nie jest wspólnikiem spółki cywilnej „W.(...)” od 1995 r.
Sąd Okręgowy w L. wyrokiem z dnia 11 kwietnia 2003 r. oddalił powództwo,
przyjmując za jego podstawę następujący stan faktyczny.
Powód, prowadzący działalność gospodarczą pod firmą Usługi „S.(…)” wykonał
remont pokrycia dachowego budynków przy ul. B. i T. w Osiedlu P.(…) Spółdzielni
Mieszkaniowej „C.(…)” w L. na podstawie umowy z dnia 11 lipca 2000 r., zawartej z PW
„W.(...)”. Za wykonane roboty wystawił dwie faktury z dnia 22 września 2000 r. na kwotę
51.315 zł oraz z dnia 2 października 2000 r. na kwotę 49.815,99 zł. Z pierwszej z nich
otrzymał wynagrodzenie w kwocie 50.000 zł. Powód wykonał również roboty
dociepleniowe budynku przy ul. F. na podstawie umowy zawartej PW „W.(...)” dnia 29
września 2000 r., za które w dniu 27 lutego 2001 r. wystawił fakturę na kwotę 16.050 zł.
Za roboty objęte sporem pozwany L. K. zapłacił powodowi łączną kwotę 35.500 zł, z
czego w dniu 15 września 2000 r. kwotę 13.500 zł, dniu 20 września 2000 r. kwotę
20.000 zł i w dniu 13 marca 2001 r. kwotę 2000 zł. Powód pokwitował pozwanemu
otrzymanie wymienionych kwot.
3
Odnośnie do zgłoszonego przez pozwanego L. K. zarzutu potrącenia Sąd
Okręgowy ustalił, że pozwanemu przysługiwała w stosunku do powoda wierzytelność z
tytułu ceny zakupu papy dostarczonej na prowadzoną przez powoda budowę w kwocie
6.074,60 zł. Wartość papy nie została ujęta w pozwie w ramach uznanej zapłaty kwoty
50.000 zł, a powód w procesie uznał zarzut potrącenia tej wierzytelności.
W umowie zawartej między zamawiającym - Spółdzielnią Mieszkaniową a
pozwanym L. K. w dniu 11 lipca 2000 r. strony wprowadziły (§ 6 pkt 2) kaucję w kwocie
4.656 zł w celu zabezpieczenia należytego wykonania robót, i postanowiły, że
zamawiający zwolni 50% kaucji po bezusterkowym odbiorze robót od pozwanego, zaś
pozostałe 50% zwolni po upływie rękojmi. Powód, jako podwykonawca, nie
kwestionował wadliwości wykonanych przez siebie robót dachowych, ani faktu obniżenia
przez Spółdzielnię z tego tytułu wynagrodzenia pozwanego, przez zatrzymanie części
kaucji gwarancyjnej w kwocie 2.328 zł.. Powód nie wykazał równocześnie, że szkoda
pozwanego powstała w następstwie wadliwego wykonania robót dachowych w
budynkach przy ul T. i B., wynikła z okoliczności przez niego niezawinionych.
Pozwanemu przysługuje więc wobec powoda roszczenie o zapłatę tej kwoty.
Za wykazane przeprowadzonymi dowodami uznał Sąd Okręgowy zgłoszone do
potracenia roszczenie pozwanego z tytułu kar umownych w kwocie 37.454,40 zł.
Odmówił wiary twierdzeniom powoda, że przedstawił on w dniu 6 grudnia 2000 r. do
odbioru roboty objęte umową z dnia 29 września 2000 r. jak też, że termin ich
wykonania został przesunięty dla podwykonawców, w następstwie podpisania aneksu
do umowy łączącej Spółdzielnię z pozwanym, na dzień 10 stycznia 2001 r. Ustalił, że
odbiór tych robót dokonany został w dniu w dniu 15 stycznia 2001 r. Uznał, iż brak jest
podstaw, by na podstawie zeznań pozwanego, złożonych w charakterze świadka w
sprawie karnej I Ds. (...) Prokuratury Rejonowej w L., gdzie zeznał, że na prośbę
powoda odstąpił od naliczania kar umownych, przyjąć iż pozwany zrzekł się roszczenia
z tego tytułu.
Mając to na względzie uznał Sąd Okręgowy, że w sytuacji, gdy pozwany L. K.
zapłacił powodowi przed wytoczeniem sporu kwotę 35.500 zł, zaś w toku sprawy
dokonał potrącenia wierzytelności wzajemnych w kwocie przewyższającej dochodzone
wynagrodzenie to powództwo w stosunku do niego jest nieuzasadnione.
Jako przyczyny oddalenia powództwa przeciwko pozwanemu A. W. wskazał Sąd
Okręgowy: niewykazanie przez powoda, że zawarł umowy także z tym pozwanym oraz
fakt, że zgodnie z twierdzeniami tego pozwanego nie jest on wspólnikiem Spółki od
4
września 1995 r., nie zna powoda, jak też nie upoważniał L. K. do zawierania
jakichkolwiek umów z powodem.
Apelację od tego wyroku złożył powód.
Sąd Apelacyjny uznał ją za częściowo uzasadnioną.
Podzielił racje skarżącego, który kwestionował zasadność potracenia przez
pozwanego kwoty 2.328 zł stanowiącej równowartość połowy kaucji gwarancyjnej, gdyż
jak stwierdził, pozwany nie przedstawił w sprawie dowodów wskazujących, że
Spółdzielnia Mieszkaniowa dokonała jej potracenia z wynagrodzenia należnego
pozwanemu z powodu wadliwości robót wykonanych przez powoda. Na podstawie
przeprowadzonego poza rozprawą dowodu z akt sprawy karnej sygn. Ds. (...)
Prokuratury Rejonowej w L., w szczególności znajdujących się w nich protokołów
komisyjnego ostatecznego odbioru od wykonawcy robót objętych umową z dnia 11 lipca
2000 r., zawierających ocenę jakości tych robót jako dobrą, za bezzasadne uznał
zarzuty pozwanego odnośnie do wadliwego wykonania tych robót przez powoda, jako
podwykonawcę. Odmiennie niż Sąd Okręgowy, dał wiarę twierdzeniom powoda, że na
podstawie ustnej umowy zmieniającej umowę z dnia 29 września 2000 r. dotyczącą
wykonania docieplenia budynku przy ul. F. termin oddania do odbioru tych robót został
przesunięty z dnia 3 listopada 2000 r. do dnia 10 stycznia 2001 r. Stwierdził przy tym, że
uznanie przez Sąd Okręgowy, iż nie ma związku między zmianą terminu wykonania
robót na wszystkich budynkach objętych umową o docieplenie i ustaleniem go na dzień
10 stycznia 2001 r. w umowie inwestora z pozwanym jako wykonawcą, a zmianą
terminu wykonania robót obejmujących ten sam przedmiot, ustalonego w umowie
miedzy pozwanym a powodem jako podwykonawcą, jest sprzeczne z zasadami logiki i
doświadczenia życiowego.
Na podstawie art. 864, 865 i 866 k.c. uznał, że wobec niewykazania przez
pozwanych, że A. W. nie był wspólnikiem spółki jak też, że L. K. nie był uprawniony do
zawarcia umowy z powodem, obaj pozwani odpowiadają wiec wobec powoda solidarnie.
Zaakceptował, jako prawidłowo dokonane, ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji odnośnie do dokonania przez pozwanego K. zapłaty na rzecz powoda kwoty
35.500 zł, co zostało potwierdzone dowodami wpłat wskazującymi tytuł i cel zapłaty oraz
nieuiszczenia przez powoda na rzecz pozwanego ceny za dostarczoną papę.
Ostatecznie uznał, że żądanie powoda określone w pozwie na kwotę 67.180,99 zł
jest uzasadnione do kwoty 25.606,99 zł. Z dochodzonej kwoty powód otrzymał bowiem
od pozwanego zapłatę kwoty 35.500 zł zaś w dalszej jej części obejmującej kwotę 6.074
5
zł jego wierzytelność uległa umorzeniu wskutek potrącenia. W konsekwencji tego
zaskarżonym obecnie wyrokiem zmienił wyrok Sądu Okręgowego przez zasądzenie na
rzecz powoda od obu pozwanych solidarnie kwoty 25.606,99 zł, z ustawowymi
odsetkami od dnia 27 października 2002 r.; dalej idącą apelację oddalił.
Powyższy wyrok w części uwzględniającej powództwo i orzekającej o kosztach
procesu zaskarżył kasacją pozwany L. K. w oparciu o podstawę naruszenia przepisów
postępowania, zarzucając, mające wpływ na wynik postępowania naruszenie:
1/ art. 224 § 2 k.p.c. w zw. z art. 379 pkt 5 k.p.c. poprzez zamknięcie rozprawy
apelacyjnej i udzielenie głosu stronom w sytuacji gdy sąd drugiej instancji de facto
przeprowadził z urzędu, poza rozprawą, bez wydania odrębnego postanowienia
dowodowego dowód z akt karnych, nie informując stron o takim kierunku działania z
urzędu, uniemożliwiając im zajęcie stanowiska co do tych dowodów, przez co
uniemożliwił stronie pozwanej ustosunkowanie się do wyników postępowania
dowodowego Sądu II instancji;
2/ art. 232 zd. 2 k.p.c. w zw. z art. 278 § 1 k.p.c. poprzez przeprowadzenie przez Sąd
Apelacyjny w sprawie gospodarczej, przy stronach reprezentowanych przez
profesjonalnych pełnomocników, postępowania dowodowego z urzędu w sytuacji, gdy
nie zaistniały żadne szczególne okoliczności do zastępowania aktywności dowodowej
stron;
3/ art. 210 § 3 k.p.c., art. 235, 236 k.p.c. i art. 316 § 2 k.p.c. w zw. z art. 278 k.p.c. i art.
382 k.p.c. z uwagi na nieprzeprowadzenie na rozprawie apelacyjnej postępowania
dowodowego w odniesieniu do dokumentów z akt postępowania karnego, na których
oparł się Sąd drugiej instancji i zaniechanie otwarcia na nowo zamkniętą rozprawę,
chociaż istotne okoliczności w postaci informacji objętej tymi dokumentami ujawniły się
już po zamknięciu rozprawy;
4/ art. 47912
§ 1 k.p.c. poprzez sanowanie uchybień procesowych powoda, który nie
podał w pozwie wszystkich twierdzeń oraz dowodów na ich poparcie, co winno
skutkować zastosowaniem rygoru utraty prawa powoływania ich w toku postępowania, a
w rzeczywistości doprowadziło do przeprowadzenia w interesie powoda dowodów z
urzędu przez Sąd drugiej instancji;
5/ art. 233 § 1 k.p.c. poprzez dokonanie, bez uzasadnienia i koniecznych przesłanek,
odmiennej niż Sąd Okręgowy oceny materiału dowodowego w zakresie szczegółowo
opisanych okoliczności faktycznych dotyczących sposobu i terminu wykonani przez
powoda obu łączących go z pozwanym umów oraz legitymacji biernej A. W.
6
We wnioskach kasacji skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Proces cywilny stanowi środek ochrony praw materialnych strony, a co za tym
idzie nie może zadąć jego wszczęcia podmiot, który nie żąda ochrony swego prawa, ani
też nie może zaskarżyć orzeczenia sądu strona, jeżeli orzeczenie to nie narusza jej
prawa. Nie jest dopuszczalna kasacja pozwanego skierowana przeciwko wyrokowi Sądu
Apelacyjnego w części uwzględniającej powództwo w stosunku do współpozwanego A.
W., gdyż w tym zakresie pozwany nie ma interesu prawnego w uzyskaniu orzeczenia
odmiennej treści od zaskarżonego. Jako niedopuszczalna z innych przyczyn kasacja w
tej części podlega odrzuceniu stosownie do art. 3935
k.p.c. (w oznaczeniu przed zmianą
k.p.c. ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania
cywilnego oraz ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, Dz. U. z 2005 r. Nr 13,
poz. 98) w zw. z art. 3 tej ustawy.
Z uwagi na wyłączenie w postępowaniu kasacyjnym stosowania art. 378 § 2
k.p.c. (wyrok SN z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 468/98, OSP 2000, nr 7-8,
poz. 117) Sąd Najwyższy nie może objąć rozpoznaniem współpozwanego A. W., który
nie zaskarżył kasacją wyroku Sądu Apelacyjnego.
Zarzuty rozpoznawanej kasacji podlegają ocenie w oparciu o stan prawny
obowiązujący w dacie orzekania przez Sąd drugiej instancji.
Najdalej idącym, pod względem skutków procesowych, zarzutem jest zarzut
nieważności postępowania przed Sądem drugiej instancji w następstwie pozbawienia
skarżącego możności obrony swoich praw.
Nieważność postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony jej
praw zachodzi wówczas, gdy ze względu na uchybienia formalne strona pozbawiona
została możności brania udziału w sprawie oraz zgłoszenia twierdzeń faktycznych
wniosków dowodowych i zarzutów. Dla wykazania zarzucanej nieważności skarżący
wskazuje naruszenie art. 224 § 2 k.p.c. Zarzut w tym zakresie jest uzasadniony.
Kontradyktoryjnośc procesu oraz obowiązek zapewnienia stronom możności obrony
swych spraw, pozwala na zamknięcie rozprawy, gdy wskazane przez nie, istotne dla
sprawy dowody zostały przeprowadzone, a stronom umożliwiono ustosunkowanie się do
nich. Zamknięcie rozprawy przed ukończeniem postępowania dowodowego, które
zgodnie z art. 224 § 2 k.p.c., może nastąpić gdy ma być jeszcze przeprowadzony dowód
przez sędziego wyznaczonego lub przez sąd wezwany albo gdy ma być
7
przeprowadzony dowód z akt lub wyjaśnień organów państwowych, jest więc
dopuszczalne jedynie wówczas, gdy strony wypowiedziały się lub co najmniej miały
możliwość wypowiedzenia się co do faktów będących przedmiotem tego dowodu. W
przeciwnym razie, dla przeprowadzenia tego dowodu, powinna zostać wyznaczona
rozprawa. Uznanie w okolicznościach sprawy za zbyteczną rozprawy, co do
przeprowadzonego poza nią dowodu z akt prokuratury, dotyczącego okoliczności,
istotnej dla rozstrzygnięciach, stanowiło naruszenie art. 224 § 2 k.p.c., które nie mogło
być już usunięte w dalszym toku postępowania przed Sądem drugiej instancji. Tym
samym możność obrony praw pozwanego , który nie mógł się ustosunkować się do
przeprowadzonego dowodu, została ograniczona, a uchybienie to miało wpływ na treść
rozstrzygnięcia w takim tylko zakresie, w jakim dokonane w oparciu o ten dowód
ustalenia faktyczne posłużyły Sądowi Apelacyjnemu za podstawę niekorzystnej dla
niego zmiany wyroku Sądu pierwszej instancji. Nie doszło jednak do nieważności
postępowania, gdyż przepis art. 379 pkt 5 k.p.c. przewiduje jako jej podstawę
pozbawienie strony możności obrony jej praw, a nie tylko jej ograniczenie.
Słusznie zarzuca skarżący naruszenie przez Sąd Apelacyjny art. 235 k.p.c. przez
nieuzasadnione - z przyczyn uprzednio wskazanych - odstąpienie od reguły
przeprowadzania postępowania dowodowego przed sądem orzekającym, art. 316 § 2
k.p.c. przez poniechanie otwarcia rozprawy na nowo po ujawnieniu się po jej zamknięciu
istotnych okoliczności, oraz art. 236 k.p.c. w następstwie niewydania postanowienia
dowodowego, odnośnie do dopuszczenia dowodu poza rozprawą. Postanowienie takie
powinien sąd wydąć w każdym przypadku przeprowadzenia dowodu, także
dopuszczając dowód nie wskazany przez strony z urzędu. W tych warunkach fakt
dopuszczenia dowodu z urzędu stał się wiadomy pozwanemu dopiero z motywów
zaskarżonego wyroku, a uchybienia te postrzegać trzeba jako prowadzące do
ograniczenia możności obrony jego praw.
Nie można natomiast podzielić stanowiska skarżącego, o ile w ramach zarzutu
naruszenia art. 232 k.p.c., kwestionuje on co do zasady dopuszczalność
przeprowadzenia przez sąd drugiej instancji, nie wskazanego przez strony dowodu z
urzędu. Także bowiem po nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego, dokonanej
ustawą z dnia 24 maja 2000 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego...
(Dz. U. Nr 48, poz.554), przy istotnym wzmocnieniu zasady kontradyktoryjności,
zachowany został cel postępowania cywilnego w postaci dążenia do wydania
orzeczenia zgodnego z zastosowaną normą, to jest takiego, które odpowiada
8
rzeczywistym okolicznościom sprawy. Sąd nie został pozbawiony inicjatywy dowodowej,
która jednak opiera się na jego uznaniu, a nie obowiązku ustawowym.
Przewidziane w art. 232 k.p.c. działanie sądu z urzędu i przeprowadzenie dowodu
nie wskazanego przez strony jest dopuszczalne jedynie w wyjątkowych sytuacjach
procesowych (chociaż nie ograniczających się tylko do ujawnienia przez stronę
bezradności, czy istnienia trudnych do przezwyciężenia przez stronę przeszkód). Sąd
nie może bowiem własnym działaniem zastępować bezczynności stron, w szczególności
w postępowaniu w sprawach gospodarczych, w których sankcjonowana jest ona utratą
prawa powoływania w toku dalszego postępowania twierdzeń, zarzutów i dowodów nie
podanych w pozwie oraz odpowiedzi na pozew (art. 47912
§ 1 i art. 47914
§ 2 k.p.c.),
chyba że ich powołanie nie było możliwe lub potrzeba ich powołania wynikała później.
Podniesiony w kasacji zarzut naruszenia art. 47912
§ 1 k.p.c., poza przytoczeniem
zasady wynikającej z tego przepisu oraz wskazaniem na jej naruszenie przez Sąd
Apelacyjny, w następstwie dopuszczenia dowodów z urzędu, nie został jednak bliżej
sprecyzowany, co nie pozwana ocenić jego zasadności na tle konkretnych okoliczności
sprawy.
Trafnie wywodzi skarżący w uzasadnieniu podstaw kasacyjnych że sąd może
dopuścić nie wskazany przez strony dowód , jeżeli ma on za przedmiot okoliczności
faktyczne przytoczone przez strony, okoliczności te mają istotne znaczenie dla sprawy i
są sporne. Jednak brak wskazania w jaki sposób i w jakim zakresie Sąd Apelacyjny
uchybił tym regułom, wyłącza możliwość oceny przez Sąd Najwyższy, pod tym kątem,
zarzutu naruszenia art. 232 k.p.c.
Zasadny jest zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. Podstawą ustaleń faktycznych
mogą być tylko dowody prawidłowo przeprowadzone. Przyznanie przez Sąd Apelacyjny
mocy dowodom przeprowadzonym bez zachowania reguł postępowania dowodowego
narusza zasadę swobodnej oceny dowodów. Uczynienie ich punktem odniesienia dla
oceny innych dowodów dyskwalifikuje dokonane w jej wyniku ustalenia faktyczne.
W przedstawionym stanie rzeczy uzasadnione i konieczne stało się uchylenie
zaskarżonego wyroku w części uwzględniającej powództwo w stosunku do pozwanego
L. K. oraz w części orzekającej o kosztach procesu i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania wraz z rozstrzygnięciem o kosztach
postępowania kasacyjnego (art. 39313
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1
k.p.c., art. 39319
k.p.c. i art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy -
Kodeks postępowania cywilnego..., Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).