Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 247/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 kwietnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
SSA Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa następców prawnych W. C. w osobach: H. C. i C. M. oraz M. R.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Starostę Powiatu G.
oraz Gminie P.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 22 kwietnia 2005 r., kasacji
powodów H. C. i C. M. od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 10 stycznia 2002 r., sygn.
akt I ACa (…),
oddala kasację i nie obciąża powodów kosztami postępowania kasacyjnego na
rzecz Gminy P.
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w P. - Ośrodek Zamiejscowy w L. wyrokiem z dnia 25.04.2001 r.
oddalił powództwo W. C. i M. R. o ustalenie nieistnienia przejścia z mocy prawa na
rzecz Skarbu Państwa, a następnie Gminy P. własności nieruchomości położonej w S.
na terenie gminy P. o powierzchni 3,37 ha stanowiącej zespół parkowo-dworski.
2
Sąd ten ustalił, że powyższa nieruchomość stanowiła część majątku ziemskiego o
nazwie S.(...) mającej obszar łącznie 545,11 ha, której właścicielem był B. S. Majątek
obejmował pola, łąki, ogrody, sad i park, a wśród zabudowań znajdowały się pałace,
zamek, domy dla urzędników i pracowników rolnych, stajnie, stodoły, piwnice i garaże.
W czasie okupacji cała nieruchomość została przejęta na własność przez Rzeszę
Niemiecką. W oparciu o wniosek Wojewódzkiego Urzędu Ziemskiego w P. z dnia
22.06.1945 r. wpisano do księgi wieczystej jako właściciela nieruchomości Skarb
Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o
przeprowadzeniu reformy rolnej.
Po dokonanej parcelacji majątku wydzielony z niego zespół parkowo - dworski o
powierzchni 3,37 ha został wpisany do księgi wieczystej nr (…) prowadzonej przez Sąd
Rejonowy w G. Gmina P. nabyła tę nieruchomość na podstawie decyzji Wojewody L. z
dnia 13.06.1994 r. W 1968 r. w księdze wieczystej dokonano wpisu wzmianki dotyczącej
uznania części dworu za zabytek architektoniczny. Położenie budynków
przeznaczonych do zamieszkania przez właścicieli nieruchomości, jak i pozostałych
zabudowań mieszkalnych i gospodarczych wskazywało, że cała nieruchomość
stanowiąca własność B. S. była zagospodarowana i zaprojektowana jako funkcjonalna
całość. Park i pałac stanowiący miejsce zamieszkania właściciela nie został wydzielony
z tej nieruchomości przed 1.09.1939 r., w czasie wojny, ani też po jej zakończeniu. Ta
część nieruchomości nie stanowiła też odrębnego przedmiotu własności, wydzielonego
z księgi wieczystej prowadzonej dla całej nieruchomości. Dlatego też w ocenie Sądu I
instancji nieruchomość ta, z uwagi na jej obszar, podlegała przejęciu w całości na rzecz
Skarbu Państwa w trybie przewidzianym w dekrecie PKWN z 6 września 1944 r. o
przeprowadzeniu reformy rolnej.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 10 stycznia 2002 r. oddalił apelację powodów.
Sąd ten podzielił ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego wskazujące, że zespół
parkowo- dworski nie został wydzielony z nieruchomości ziemskiej. Wchodził on w skład
dużego kompleksu nieruchomości o charakterze rolniczym, w środku którego znajdował
się pałac, a w pobliżu położone były wszystkie zabudowania związane z prowadzeniem
nieruchomości ziemskiej. Okoliczność, że po parcelacji nieruchomości jej część objęta
żądaniem pozwu była wykorzystywana na cele oświatowe, nie przemawiała za oceną,
wbrew zarzutowi zawartemu w apelacji, że także wcześniej brak było funkcjonalnego
związku tego obiektu z prowadzeniem działalności rolniczej.
3
Powodowie nie wykazali, że zespół parkowo-dworski stanowił odrębny przedmiot
własności, co wymagało jego fizycznego wyodrębnienia z ogólnej powierzchni
nieruchomości ziemskiej. Jako jej część składowa podlegał przejęciu na cele reformy
rolnej i z tego względu podniesiony w apelacji zarzut naruszenia prawa materialnego art.
2 ust. 1 lit.e z dekretu PKWN z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej był
nieuzasadniony. Powyższe względy przemawiały w ocenie Sądu II instancji za
oddaleniem apelacji.
W kasacji od wyroku Sądu Apelacyjnego opartej o podstawę naruszenia prawa
materialnego powodowie zarzucili obrazę art. 2 ust. 1 lit.e dekretu PKWN z 6 września
1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej poprzez jego błędną wykładnię prowadzącą
do przyjęcia, że nieruchomość położona w S. oznaczona geodezyjnie nr (…)/7 o
powierzchni 3,37 ha stanowi nieruchomość ziemską i podlegała przepisom tego dekretu.
Przytaczając tę podstawę kasacyjną, skarżący wnieśli o zmianę zaskarżonego wyroku
poprzez uwzględnienie powództwa w całości, ewentualnie jego uchylenie i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I lub II instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z brzmieniem art. 39311
§ 1 k.p.c. Sąd Najwyższy rozpoznaje sprawę w
granicach zaskarżenia kasacją oraz jej podstaw. Wymaga zatem podkreślenia, że
powodowie w swojej kasacji nie zarzucali naruszenia przepisów postępowania
związanych z gromadzeniem materiału dowodowego i jego oceną przez Sąd i w żaden
sposób nie kwestionowali ustalonych w sprawie okoliczności faktycznych. Zawarty w
kasacji zarzut naruszenia prawa materialnego w wyniku jego błędnej wykładni podlegał
zatem rozpoznaniu wyłącznie w płaszczyźnie dokonanej przez Sąd Apelacyjny oceny,
że charakter nieruchomości położonej w S., stanowiącej własność B. S., nakazywał
uznać ją za nieruchomość ziemską podlegającą przepisom dekretu PKWN z dnia 6
września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, a jej cześć składową stanowił zespół
pałacowo-dworski, którego dotyczyło żądanie pozwu.
W ramach tak zakreślonych podstawą kasacji rozważań przypomnienia
wymagają bezsporne okoliczności faktyczne wskazujące, że nieruchomość o nazwie
S.(...), przejęta na cele reformy rolnej, była położona na terenie dawnego województwa
poznańskiego i miała powierzchnię łącznie ponad 500 ha, a jej znaczną część stanowiły
grunty rolne o różnym przeznaczeniu. W pełni uzasadniona była zatem ocena Sądu
Apelacyjnego, że nieruchomość ta stanowiła nieruchomość ziemską w rozumieniu art. 2
dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, a z racji
4
swojej powierzchni, przekraczającej 100 ha podlegała, na mocy art. 2 ust. 1 lit.e
powołanego wyżej dekretu, przejęciu przez Skarb Państwa na cele reformy rolnej.
Zgłoszone w pozwie żądanie ustalenia, że stanowiący część tej nieruchomości
zespół pałacowo - dworski, nie podlegał przejęciu na cele reformy rolnej było
wywodzone z faktu, że stanowił on wyodrębniony kompleks, nie służący do produkcji
rolnej. Powodowie nie sprecyzowali bliżej, na czym miało polegać to wyodrębnienie,
poza twierdzeniem, że zespół pałacowo - dworski nie służył prowadzeniu produkcji
rolnej. Powyższe twierdzenie wydaje się oczywiste, bowiem trudno zakładać, aby
funkcje jakiegokolwiek pałacu miały być związane z prowadzeniem produkcji rolnej.
Gdyby tego rodzaju fakt miał stanowić o wyłączeniu budynków o podobnym charakterze
z przejęcia ich przez Skarb Państwa w oparciu o przepisy dekretu o przeprowadzeniu
reformy rolnej, to należałoby przyjąć, że przepisy tego dekretu nie miały w ogóle
zastosowania do części nieruchomości ziemskich nie służących bezpośrednio do
prowadzenia produkcji rolnej. Tego rodzaju pogląd nie znajduje zaś uzasadnienia.
Trybunał Konstytucyjny w uchwale z dnia 19 września 1990 r. (W 3/89 OTK
1990/1/26) stwierdził, że zakres przedmiotowy art. 2 ust. 1 lit.e dekretu PKWN z dnia 6
września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej nie obejmuje tych nieruchomości
ziemskich lub ich części, które zostały rozparcelowane z przeznaczeniem na działki
budowlane, po zatwierdzeniu projektu parcelacji przez właściwy organ administracji
państwowej i z tego względu utraciły charakter nieruchomości ziemskich. Uzasadnienie
powyższej uchwały wskazuje, że kryterium oceny decydującym o utracie przez część
nieruchomości ziemskiej takiego charakteru, jest jej wyodrębnienie prowadzące do
utraty funkcjonalnego związku tej części nieruchomości z prowadzeniem produkcji
rolnej. Odwołując się do treści art. 2 ust. 2 dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej,
Trybunał Konstytucyjny wskazał również, że wyodrębnienie prawne lub fizyczne części
nieruchomości ziemskiej skutkujące utratą przez nie takiego charakteru, z uwagi na
zmianę przeznaczenia gruntów i wyłączające takie grunty spod działania przepisów
dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej, musiało nastąpić przed 1 września 1939 r.
Nie zasługiwały zatem na uwzględnienie te argumenty podnoszone przez
skarżącego dla uzasadnienia stanowiska, że zespół pałacowo-dworski nie miał
charakteru nieruchomości ziemskiej, które były związane ze sposobem jego
wykorzystywania po przejęciu całej nieruchomości przez Skarb Państwa, a następnie
Gminę P.. Zatem fakt, że po przeprowadzonej parcelacji majątku ziemskiego,
wydzieloną z niego część pałacowo-dworską przeznaczono na działalność oświatową,
5
nie przemawiał w żadnym razie za oceną, że ta część majątku ziemskiego nie podlegała
przepisom dekretu o przeprowadzeniu reformy rolnej. Również argument, że wpisanie
części pałacu do rejestru zabytków miałoby świadczyć o wyodrębnieniu zespołu
pałacowo-dworskiego z pozostałej części gruntów stanowiących gospodarstwo rolne,
nie mógł być uznany za przekonywujący, skoro znajdujący się w aktach sprawy wyciąg z
księgi wieczystej wskazuje, że wpisu tego dokonano w 1969 r. w oparciu o decyzję
konserwatora zabytków z 1957 r. Powodowie nie wykazali też, aby funkcjonalne
wyodrębnienie części pałacowo-dworskiej z majątku ziemskiego miało nastąpić przed 1
września 1939 r. w oparciu o innego rodzaju czynności faktyczne właściciela. W
uzasadnieniu kasacji bezzasadnie przy tym podniesiono, że rozkład ciężaru dowodu w
toczącym się procesie zobowiązywał pozwanych do wykazania, że istniał funkcjonalny
związek części pałacowo - dworskiej z resztą nieruchomości stanowiącej gospodarstwo
rolne i na czym ten funkcjonalny związek polegał. W istocie to na powodach, w świetle
art. 6 k.c. i podstawy faktycznej ich żądania objętego pozwem, spoczywał obowiązek
wykazania, że ta część nieruchomości nie miała charakteru nieruchomości ziemskiej. Z
niekwestionowanych w kasacji ustaleń faktycznych wynika, że część pałacowo-dworska
położona w centralnej części nieruchomości stanowiła siedlisko właścicieli, a w pobliżu
znajdowały się zabudowania przeznaczone dla ludzi pracujących w gospodarstwie oraz
zabudowania gospodarcze. Nieruchomość ta była zagospodarowana i zaprojektowana
jako jedna funkcjonalna całość. W ocenie Sądu ustalenia te wskazywały, że park i pałac
stanowiący siedlisko właściciela nieruchomości nie zostały fizycznie wyodrębnione i
zachowały funkcjonalny związek z resztą nieruchomości przeznaczonej na cele
produkcji rolnej. Ocenę tę należy podzielić wobec niewykazania przez powodów
żadnych okoliczności faktycznych, które mogłyby przemawiać za odmiennym
stanowiskiem.
Powodowie nie wykazali też, aby część pałacowo-dworska została wydzielona
prawnie, co również mogłoby świadczyć o zmianie przeznaczenia tej części
nieruchomości przez jej właściciela i przemawiać za oceną, że utraciła ona charakter
nieruchomości ziemskiej związanej z produkcją rolną. W kasacji zasadnie podniesiono,
że niemiecki kodeks cywilny, który miałby zastosowanie dla dokonania przez właściciela
prawnego wyodrębnienia części jego nieruchomości, nie wymagał dla skuteczności
takiej czynności uwidocznienia zmiany w księdze wieczystej. Brak wpisu w księdze
wieczystej prowadzonej dla nieruchomości ziemskiej o wydzieleniu z niej części
pałacowo-dworskiej nie mógł decydować zatem o ocenie, że takie wyodrębnienie nie
6
nastąpiło. Sąd Apelacyjny zasadnie natomiast podkreślił, że cechą zewnętrzną,
świadczącą o prawnym wyodrębnieniu części gruntu jest sposób jej ujęcia w księdze
wieczystej lub zbiorze dokumentów. Oznaki fizycznego wyodrębnienia części
nieruchomości mogą wynikać natomiast z urzędowych map. Powodowie nie przedstawili
żadnych dokumentów, które potwierdzałyby ustanowienie przez właściciela
nieruchomości odrębnej własności zespołu pałacowo- dworskiego. Prócz dokumentów
związanych z wydzieleniem tego zespołu na skutek przeprowadzonej parcelacji majątku,
po jego przejęciu na własność przez Skarb Państwa, brak jest innych dokumentów
potwierdzających, że nieruchomość opisana w pozwie, z uwzględnieniem nadanego jej
numeru geodezyjnego i założonej dla niej wówczas księgi wieczystej, stanowiła odrębny
przedmiot własności.
Z przyczyn wyżej wskazanych uzasadniona była ocena Sądu Apelacyjnego, że
zespół pałacowo-dworski stanowił fragment nieruchomości ziemskiej i podlegał
przejęciu, wraz z pozostałą jej częścią na cele reformy rolnej w oparciu o treść art. 2 ust.
1 lit.e dekretu PKWN z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej.
Dlatego też kasacja jako pozbawiona uzasadnionych podstaw podlegała
oddaleniu na podstawie art. 39312
k.p.c.
Sąd Najwyższy w oparciu o treść art. 102 k.p.c. odstąpił od obciążenia
skarżących kosztami postępowania kasacyjnego, mając na uwadze charakter
dochodzonego przez nich żądania. Jego celem była próba uzyskania formy częściowej
rekompensaty za utracone prawo własności. Obowiązujący system prawny nie pozwala
na zaspokojenie tego rodzaju roszczeń poza drogą sądową, co ma wpływ na decyzje o
wystąpieniu z takimi pozwami także w wypadkach braku pewności, co do możliwości
uzyskania korzystnego rozstrzygnięcia. Tego rodzaju uwarunkowania rzutują zaś na
ocenę zachowania powodów i nakazywały przyjąć, iż względy słuszności przemawiają,
aby nie obciążać ich obowiązkiem zwrotu kosztów procesu na rzecz pozwanych.