Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 831/04
POSTANOWIENIE
Dnia 20 kwietnia 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku Z. T. i M. T.
przy uczestnictwie Skarbu Państwa - Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w W. - Oddziału
Regionalnego w W. (poprzednio: Skarbu Państwa - Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w
W. - Oddziału Rejonowego w W.)
o wpis,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 20 kwietnia 2005 r.,
kasacji uczestnika postępowania od postanowienia Sądu Okręgowego w W. z dnia 22
lipca 2004 r., sygn. akt II Ca (…),
oddala kasację.
Uzasadnienie
Umową notarialną z dnia 19 grudnia 2003 r. Wojskowa Agencja Mieszkaniowa z
siedzibą w W., Oddział Rejonowy w W., ustanawiając – z powołaniem się na przepisy
ustaw: z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z
2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm.), z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (jedn. tekst:
Dz. U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.) oraz z dnia 22 czerwca 1995 r. o
zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej (jedn. tekst: Dz. U. z 2002 r. Nr
42, poz. 368 ze zm. – dalej: „u.z.s.z.”) – odrębną własność lokalu, sprzedała
dotychczasowym najemcom, Z. i M. małż. T., samodzielny lokal mieszkalny bliżej
opisany w umowie, położony w budynku przy ul. S. w W. oraz udział wynoszący 1,49%
2
w częściach wspólnych tego budynku i w prawie własności działek gruntu oznaczonych
numerami: 2/20 o obszarze 0.55.42 ha i nr 2/29 o obszarze 0.02.71ha, objętych księgą
wieczystą Kw. Nr (...), w której ujawnionym właścicielem był Skarb Państwa – Wojskowa
Agencja Mieszkaniowa z siedzibą w W. Oddział Rejonowy w W.. Nabywcy, Z. i M. małż.
T., w celu zabezpieczenia roszczeń sprzedawcy wynikających z bonifikaty udzielonej od
ceny sprzedaży na podstawie art. 58 ust. 3 u.z.s.z., ustanowili na nabytym lokalu
hipotekę kaucyjną do kwoty 42 276,75 zł na rzecz Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w
W., Oddział Rejonowy w W. do czasu uzyskania przez Z. T. uprawnienia do świadczeń
emerytalnych z tytułu służby wojskowej. W § 11 umowy strony zawarły wniosek o
dokonanie w księdze wieczystej Kw. Nr (...) wpisu praw nabytych umową, a następnie o
wydzielenie z tej księgi opisanego wyżej lokalu mieszkalnego wraz z udziałem w
częściach wspólnych budynku oraz w prawie własności działek gruntu nr 2/20 i nr 2/29 i
założenie dlań nowej księgi wieczystej z wpisem prawa własności na rzecz Z. i M. małż.
T. w ustawowej wspólności, a nadto o wpisanie w dziale IV nowo założonej księgi
wieczystej hipoteki kaucyjnej do kwoty 42 276,75 zł na rzecz Wojskowej Agencji
Mieszkaniowej w W. Oddział Rejonowy w W.
Postanowieniem z dnia 19 stycznia 2004 r. Sąd Rejonowy w W. oddalił wniosek w
części dotyczącej ustanowienia w nowo założonej księdze wieczystej hipoteki kaucyjnej
do kwoty 42 276,75 zł. Apelację, wniesioną od tego postanowienia przez Skarb Państwa
– Wojskową Agencję Mieszkaniową w W. Oddział Rejonowy w W., Sąd Okręgowy w W.
oddalił postanowieniem z dnia 22 lipca 2004 r., przytaczając następujące ustalenia i
wnioski.
Zgodnie z umową z dnia 19 grudnia 2003 r., hipoteka ustanowiona została na
rzecz Wojskowej Agencji Mieszkaniowej, która – jak wynika z przepisów ustawy z dnia
22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej – jest
państwową jednostką organizacyjną posiadającą osobowość prawną. Skarb Państwa
powierza Agencji wykonywanie prawa własności i innych praw rzeczowych w stosunku
do gruntów, budynków i lokali mieszkalnych będących jego własnością (art. 14 ust. 1
u.z.s.z.). Agencja, obejmując we władanie składniki mienia Skarbu Państwa, o których
mowa, wstępuje w prawa i obowiązki z nimi związane; do jej zadań należy
gospodarowanie powierzonym mieniem Skarbu Państwa między innymi poprzez
sprzedaż lokali mieszkalnych (art. 15 i 16 u.z.s.z.). Agencja prowadzi samodzielną
gospodarkę finansową, a jej przychodami są m.in. należności z tytułu sprzedaży lokali
mieszkalnych (art. 19 ust. 1 u.z.s.z.).
3
Rozstrzygniecie wniosku o wpis hipoteki wymaga przesądzenia, czyją
wierzytelnością jest kwota uzyskana ze sprzedaży przez Agencję nieruchomości
lokalowej stanowiącej własność Skarbu Państwa. Wierzytelności tej nie można odrywać
od prawa własności przysługującego Skarbowi Państwa. Sam fakt, że należności z
tytułu sprzedaży lokali mieszkalnych są przychodami Agencji niczego tu nie zmienia, jest
to bowiem tylko ustawowa regulacja źródeł przychodu państwowej osoby prawnej
niemająca znaczenia dla określenia podmiotu będącego wierzycielem. Skoro zaś
wierzycielem jest Skarb Państwa, hipoteka może być ustanowiona – stwierdził Sąd
Okręgowy – jedynie na rzecz Skarbu Państwa, a nie na rzecz Agencji.
W kasacji od tego postanowienia Skarb Państwa – Wojskowa Agencja
Mieszkaniowa w W. Oddział Regionalny w W., powołując się na obydwie podstawy
określone w art. 3931
k.p.c., wnosił o jego „zmianę i nakazanie wpisu hipoteki kaucyjnej
do kwoty 42 276,75 zł na rzecz Wojskowej Agencji Mieszkaniowej w W. Oddziału
Regionalnego w W.” ewentualnie uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazał na naruszenie
przepisów: art. art. 14 ust. 1 i 3, 15, 16 i 19 ust. 1 i 2 pkt 2 u.z.s.z. przez ich błędną
wykładnię oraz art. 58 ust. 5 u.z.s.z. przez jego niezastosowanie, w wyniku czego doszło
do przyjęcia, że wierzycielem o zapłatę ceny rzeczy sprzedanej może być wyłącznie jej
właściciel, a ponadto art. 3531
k.c. przez jego niezastosowanie, w wyniku czego doszło
do przyjęcia, że właściciel rzeczy nie może uczynić osoby trzeciej wierzycielem co do
ceny sprzedaży rzeczy. W ramach drugiej postawił natomiast zarzut obrazy przepisów:
art. 328 § 2 k.p.c. przez niewyjaśnienie przesłanek, jakimi kierował się Sąd Okręgowy
przyjmując, że zawarta umowa nie może stanowić podstawy wpisu hipoteki, art. 378 § 1
w związku z art. 6268
§ 2 k.p.c. przez nie usunięcie wadliwego objęcia kognicją przez
Sąd pierwszej instancji innych jeszcze przesłanek wpisu niż wynikające z art. 6268
§ 2
k.p.c., i wreszcie art. 316 § 1 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez nieuwzględnienie
stanu rzeczy istniejącego w dacie wydania orzeczenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie trzeba zaznaczyć, że – ze względu na regulację zawartą w art. 3
ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego
oraz ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98) –
do rozpoznania złożonej kasacji stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego
w brzmieniu obowiązującym przed dniem 6 lutego 2005 r. i w takim brzmieniu będą one
powoływane w dalszych rozważaniach.
4
Zarzuty podniesione przez skarżącego w ramach drugiej podstawy kasacyjnej z
art. 3931
k.p.c. nie mogą odnieść zamierzonego skutku.
Co się tyczy zarzutu obrazy art. 328 § 2 k.p.c., to Sąd Najwyższy już wielokrotnie
wyjaśniał, że naruszenie tego przepisu może wypełniać podstawę kasacyjną z art. 3931
pkt 2 k.p.c. tylko wyjątkowo, gdy wskutek uchybienia konkretnym wymaganiom
określonym w art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. zaskarżone orzeczenie nie
poddaje się kontroli kasacyjnej (zob. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 13 maja
1997 r., II CKN 112/97 nie publ., z dnia 18 kwietnia 1997 r., I PKN 97/97, OSNAPiUS
1998, nr 4, poz. 121, z dnia 18 września 1997 r., I CKN 229/97, z dnia 22 października
1997 r., II CKN 409/97, z dnia 26 maja 1998 r., III CRN 516/97, z dnia 11 grudnia 1998
r., II CKN 93/97, z dnia 24 marca 1999 r., I CKN 1208/98, z dnia 10 września 1999 r., II
UKN 95/99, z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 460/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 100, z
dnia 2 grudnia 1999 r., I CKN 954/98, z dnia 13 czerwca 2000 r., V CKN 69/00, z dnia
19 grudnia 2000 r., II UKN 152/00, z dnia 7 lutego 2001 r., V CKN 606/00, z dnia 28
lutego 2002 r., III CKN 547/00, czy z dnia 20 lutego 2003 r., I CKN 65/01, nie publ.).
Sytuacja taka nie zachodzi w niniejszej sprawie, ponieważ Sąd Okręgowy w motywach
swojego rozstrzygnięcia wskazał przyczynę, dla której uznał wpis hipoteki za
niedopuszczalny.
Nie można też podzielać zapatrywania skarżącego, jakoby badanie, czy
wierzytelność zabezpieczona hipoteką przysługuje osobie, na której rzecz wpis hipoteki
ma nastąpić, bądź czy może ona w przyszłości powstać na rzecz tej osoby, wykraczało
poza granice kognicji sądu wynikające z treści art. 6268
§ 2 k.p.c. Według powołanego
przepisu, rozpoznając wniosek o wpis w księdze wieczystej, sąd bada jedynie treść i
formę wniosku, dołączonych do wniosku dokumentów oraz treść księgi wieczystej. W
niniejszej sprawie Sąd ograniczył się do zbadania treści wniosku o wpis, umowy
ustanowienia hipoteki oraz treści księgi wieczystej i, mając na uwadze wynikające z tych
dokumentów ustalenia, trafnie uznał za konieczne rozważenie, czy w świetle przepisów
prawa materialnego Wojskowej Agencji Mieszkaniowej, na rzecz której miał nastąpić
wpis hipoteki, może przysługiwać wierzytelność z tytułu zwrotu bonifikaty udzielonej w
umowie z dnia 19 grudnia 2003 r. od ceny sprzedaży lokalu.
Nie powinno budzić wątpliwości, że stroną stosunku sprzedaży nieruchomości
lokalowej Z. i M. małż. T. był Skarb Państwa reprezentowany przez Wojskową Agencję
Mieszkaniową, a nie Wojskowa Agencja Mieszkaniowa, jako odrębna od Skarbu
Państwa osoba prawna. Wierzytelność z tytułu zwrotu bonifikaty udzielonej od ceny
5
sprzedaży jest elementem umowy sprzedaży (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6
listopada 2002 r., III CZP 59/02, OSNC 2003, nr 7-8, poz. 101), wobec czego
wierzytelność ta może powstać w przyszłości na rzecz Skarbu Państwa, a nie na rzecz
Agencji, jako państwowej osoby prawnej. Hipoteka, jak wynika z art. 65 ust. 1 ustawy z
dnia 8 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz. U. z 2001 r. Nr
124, poz. 1361 ze zm. – dalej: „u.k.w.h.”), może zabezpieczać jedynie wierzytelności
istniejące lub mogące powstać dopiero w przyszłości z określonego stosunku prawnego.
Skoro zaś stroną tego stosunku prawnego był Skarb Państwa, a nie Agencja, hipoteka
kaucyjna zabezpieczająca wierzytelność z tytułu zwrotu bonifikaty może być
ustanowiona wyłącznie na rzecz Skarbu Państwa.
Kwestionując trafność podjętego przez Sąd Okręgowy rozstrzygnięcia, skarżący
prezentuje pogląd, że wierzytelność z tytułu ceny sprzedaży nieruchomości Skarbu
Państwa przez Wojskową Agencję Mieszkaniową jest wierzytelnością tej Agencji, a nie
Skarbu Państwa. Z drugiej natomiast strony, stawiając zarzut obrazy art. 353 1
k.c.,
podnosi, że w ramach swobody umów doszło do przeniesienia przez Skarb Państwa
wierzytelności z tytułu ceny sprzedaży nieruchomości Skarbu Państwa na rzecz
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej. Podniesiony zarzut naruszenia art. 3531
k.c. ma
jedynie charakter teoretyczny, ponieważ nie znajduje odzwierciedlenia w stanie
faktycznym sprawy. Podstawę wniosku o wpis stanowiła przecież umowa sprzedaży z
dnia 19 grudnia 2003 r., a nie jakakolwiek inna umowa przenosząca przyszłą
wierzytelność z tytułu zwrotu bonifikaty udzielonej od ceny sprzedaży na rzecz
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej. W tej sytuacji rozważenia wymagają jedynie wywody
kasacji zmierzające do wykazania, że wierzytelność z tytułu ceny sprzedaży
nieruchomości Skarbu Państwa dokonanej przez Wojskową Agencję Mieszkaniową jest
wierzytelnością tej Agencji.
Dla oceny trafności podnoszonych w tej kwestii zarzutów miarodajne są przepisy
powoływanej już ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania zaskarżonego
postanowienia (tj. z uwzględnieniem zmian wprowadzonych ustawą z dnia 16 kwietnia
2004 r., Dz. U. Nr 116, poz. 1203). Wniosek taki należy wyprowadzić z art. 316 § 1 w
związku z art. 391 § 1 k.p.c., który nakłada na sąd drugiej instancji obowiązek
uwzględnienia stanu prawnego obowiązującego w dacie zamknięcia rozprawy, oraz art.
67 u.k.w.h., który stanowi, że wpis do księgi wieczystej jest niezbędną przesłanką
powstania hipoteki (art. 67 u.k.w.h.).
6
Stosownie do przepisów powołanej ustawy, Skarb Państwa powierza Wojskowej
Agencji Mieszkaniowej – będącej państwową osobą prawną, której siedzibą jest miasto
W. – wykonywanie w jego imieniu i na jego rzecz prawa własności i innych praw
rzeczowych w stosunku do nieruchomości stanowiących jego własność (art. 14 ust. 1
oraz art. 8 ust. 3 i ust. 4). Agencja, obejmując te składniki mienia Skarbu Państwa we
władanie, wstępuje w prawa i obowiązki z nimi związane w stosunku do Skarbu Państwa
oraz osób trzecich (art. 15 ust. 1). Gospodarowanie powierzonym mieniem Skarbu
Państwa oraz obrót nieruchomościami, w tym sprzedaż lokali mieszkalnych i innych
nieruchomości, należą do zadań własnych Agencji (art. 16 ust. 1). Prawo własności lub
inne prawa, uzyskane z tytułu zbycia lub obciążenia prawem rzeczowym bądź innym
prawem mienia Skarbu Państwa, o którym mowa w art. 14 ust. 1, przysługuje Skarbowi
Państwa reprezentowanemu przez Agencję (art. 14 ust. 3). Agencja prowadzi
samodzielną gospodarkę finansową; jej przychodami są m.in. przychody z tytułu
zbywania składników majątkowych (art. 19 ust. 1 i art. 19 ust. 3 pkt 3).
Z przytoczonych unormowań wynika, że Wojskowa Agencja Mieszkaniowa jest
jedynie administratorem powierzonego jej mienia Skarbu Państwa, wykonuje prawo
własności i inne prawa rzeczowe „ w imieniu” Skarbu Państwa i „na jego rzecz”, a
dokonywane przez nią czynności prawne dotyczące mienia Skarbu Państwa wywołują
bezpośredni skutek w majątku Skarbu Państwa, jako właściciela tego mienia. Wyraźnym
potwierdzeniem takiego wniosku jest regulacja zawarta w art. 14 ust. 3 u.z.s.z., według
której Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Agencję przysługuje prawo
własności lub inne prawa, uzyskane z tytułu zbycia lub obciążenia prawem rzeczowym
bądź innym prawem mienia Skarbu Państwa, o którym mowa w ust.1. Uzasadniona jest
tym samym teza, że wszelkie prawa zarówno rzeczowe, jak i obligacyjne uzyskane z
tytułu zbycia przez Wojskową Agencję Mieszkaniową nieruchomości stanowiącej
własność Skarbu Państwa przysługują Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez tę
Agencję. Innymi słowy, Agencja nabywa je w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa.
Oznacza to, że zarówno wierzytelność z tytułu ceny sprzedaży, jak i z tytułu zwrotu
udzielonej bonifikaty, mogąca powstać w przyszłości, są wierzytelnościami Skarbu
Państwa, a nie – jak stara się wykazać skarżący – wierzytelnościami Agencji.
Przyjęciu takiej tezy nie stoi na przeszkodzie przepis art. 19 ust. 3 pkt 2 u.z.s.z.,
który zalicza przychody z tytułu zbywania składników majątkowych do przychodów
Wojskowej Agencji Mieszkaniowej, przepis ten bowiem zawiera jedynie ogólną regulację
7
źródeł przychodu Agencji, nie przesądzając tego, komu przysługuje wierzytelność z
tytułu ceny sprzedaży nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa.
Wbrew odmiennym zapatrywaniom skarżącego, przyjęciu wskazanej wyżej tezy
nie sprzeciwia się również przepis art. 58 ust. 5 u.z.s.z., który został pominięty w
rozważaniach prowadzonych przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego
postanowienia. Przepis ten istotnie określa wierzytelność w stosunku do nabywcy lokalu
mieszkalnego stanowiącego własność Skarbu Państwa, jako „wierzytelność Agencji” (5.
Na wniosek nabywcy lokalu mieszkalnego należność z tytułu sprzedaży może być
rozłożona na raty. Pierwszą ratę w wysokości 10 % należności wnosi się przed
zawarciem umowy notarialnej, pozostałe raty można rozłożyć na okres do pięciu lat,
oprocentowane w wysokości 5 % w stosunku rocznym od kwoty pozostałej do spłaty.
Wierzytelność Agencji w stosunku do nabywcy z tego tytułu podlega zabezpieczeniu, w
tym w szczególności zabezpieczeniu hipotecznemu na sprzedawanym lokalu
mieszkalnym.), jednakże sensu tego przepisu nie można ustalać jedynie za pomocą
dyrektyw wykładni językowej. Sformułowanie „wierzytelność Agencji” trzeba postrzegać
jako pewien skrót myślowy, z regulacji zawartych w przepisach art. 14 ust. 1 i 3 u.z.s.z.
bowiem jasno wynika, że Agencja nabywa wierzytelność z tytułu ceny sprzedaży lokalu
dokonanej „w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa”, co oznacza, że jest to wierzytelność
Skarbu Państwa.
Skoro Wojskowa Agencja Mieszkaniowa, dokonując w dniu 19 grudnia 2003 r.
sprzedaży lokalu mieszkalnego bliżej opisanego w umowie Zbigniewowi i Małgorzacie
małż. Tomaszewskim, uczyniła to w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa i skoro przyszła
wierzytelność ze stosunku sprzedaży, dla zabezpieczenia której ustanowiona została
hipoteka, jest wierzytelnością Skarbu Państwa reprezentowanego przez Agencję, to
Sądy Orzekające trafnie uznały wniosek o wpisanie hipoteki kaucyjnej do kwoty
42 276,75 zł na rzecz Agencji za bezzasadny. W takiej sytuacji – zgodnie z
wymaganiami § 46 ust. 4 w związku z § 41 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i
zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102, poz. 1122 ze zm. – dalej „ rozporządzenie
wykonawcze”) – wpis hipoteki powinien nastąpić na rzecz Skarbu Państwa – Wojskowej
Agencji Mieszkaniowej, nie zaś na rzecz samej Agencji, jako państwowej osoby
prawnej. Z powołanych przepisów rozporządzenia wykonawczego wynika bowiem, że
jeżeli uprawnionym z tytułu hipoteki jest Skarb Państwa określa się go w księdze
wieczystej przez wymienienie Skarbu Państwa ze wskazaniem organu reprezentującego
8
Skarb Państwa lub państwowej osoby prawnej, której powierzono wykonywanie praw
Skarbu Państwa. Trzeba dodać, że podobne stanowisko w kwestii sposobu wpisu
hipoteki do księgi wieczystej zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 września
2002 r., V CKN 1223/00, przyjmując, że wpis do księgi wieczystej hipoteki przymusowej,
zabezpieczającej wierzytelność z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne, następuje
na rzecz Skarbu Państwa oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jako dysponenta
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (OSNC 2003, nr 9, poz. 127). Również i w tym
wypadku Sąd Najwyższy uznał, że wpis hipoteki nie może nastąpić wyłącznie na rzecz
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, lecz na rzecz Skarbu Państwa – Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych. Skład orzekający Sądu Najwyższego podziela stanowisko
wyrażone w powołanym orzeczeniu oraz argumentację przytoczoną dla jego
uzasadnienia, uznając, że podobnie należy rozstrzygnąć kwestię wpisu hipoteki
zabezpieczającej wierzytelność z tytułu zwrotu bonifikaty udzielonej od ceny sprzedaży
nieruchomości stanowiącej własność Skarbu Państwa, dokonanej przez Wojskową
Agencję Mieszkaniową.
Trzeba wreszcie zauważyć, że przyczyną odmowy wpisu hipoteki w niniejszej
sprawie nie była – jak przyjmuje skarżący – nieważność czy bezskuteczność umowy z
dnia 19 grudnia 2003 r., lecz wadliwość samego żądania wniosku, skarżący domagał się
przecież wpisu hipoteki na rzecz Wojskowej Agencji Mieszkaniowej, co – zważywszy na
treść przepisów § 46 ust. 4 w związku z § 41 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia wykonawczego
– było niedopuszczalne.
Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy na zasadzie art. 39312
k.p.c.
oddalił kasację jako pozbawioną usprawiedliwionych podstaw.