Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 8/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 lipca 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
w sprawie z powództwa A. D. i K. B.
przeciwko "P.(...)" Sp. z o. o w W.
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie
Cywilnej w dniu 7 lipca 2005 r., kasacji powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia
31 sierpnia 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
W pozwie wniesionym przeciwko Spółce z o. o. „P.(...)” w W. powodowie A. D. i
K. B. domagali się pozbawienia wykonalności nakazów zapłaty wydanych przez Sąd
Rejonowy: z dnia 12 września 1997 r. [IV Ng (…)], z dnia 3 listopada 1997 r. [IV NG (…)]
i z dnia 16 kwietnia 1998 r. [IV Ng (…)].
Wyrokiem z dnia 18 lutego 2004 r Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo.
Sąd ustalił, że pozwana Spółka uzyskała 3 prawomocne nakazy zapłaty
przeciwko powodom z tytułu należności za wykonane roboty budowlane na ich
2
nieruchomości położonej w W. przy ul. P., ostatecznie – w łącznej kwocie 936.060, zł z
odsetkami i kosztami procesu. Na wniosek pozwanej, wierzytelności objęte
nieprawomocnymi wówczas nakazami zostały zabezpieczone hipoteką przymusową
kaucyjną na nieruchomości powodów. W dniu 25 stycznia 1999 r. powodowie sprzedali
obciążoną hipotecznie nieruchomość Spółce z o. o. „W.(…)” w W. za cenę 6.618.700 zł,
z tym że część ceny (2.300.000, zł) miała być uiszczona po wykreśleniu hipotek.
Ponieważ sprzedawcy nie doprowadzili do wykreślenia hipotek w ustalonych terminach,
nabywca zawarł w dniu 9 lipca 1999 r. z wierzycielem hipotecznym umowę o spłacie
zabezpieczonych wierzytelności w łącznej wysokości 1.453.509,93 zł. Suma ta,
wpłacona przez Spółkę „W.(…)” do depozytu notarialnego w dniu 14 lipca 1999 r.,
została odebrana rzecz Spółkę „P.(...)” dnia 30 września 1999 r. Pomimo tej wpłaty,
pozwana naliczała odsetki po uprawomocnieniu się nakazów zapłaty (20 marca 2001 r.)
wyliczając zadłużenia powodów na kwotę 2.096.623, zł.
Sąd Okręgowy uznał, że nabywca obciążonej nieruchomości stał się dłużnikiem
rzeczowym strony pozwanej z własnego tytułu, a między nim a powodami (dłużnikami
osobistymi) zawiązał się stosunek solidarności nieprawidłowej (in solidum), ze skutkami
przewidzianymi w art. 366 § 1 k.c. Spółka „W.(…)” przez umowę z wierzycielem i
efektywną wpłatę uzgodnionej sumy zapłaciła dług hipoteczny, co odpowiada treści art.
523 k.c. Nie była to „nieformalna zmiana zabezpieczenia”, lecz zapłata długu w
wysokości 1.453.509.93 zł w dniu 30 września 1999 r. Tym samym data zapłaty, jako
zdarzenia wygaszającego zobowiązanie, przesądziła o oddaleniu powództwa
przeciwegzekucyjnego, gdyż zdarzenie te nastąpiło przed powstaniem tytułu
egzekucyjnego i przed zamknięciem rozprawy (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.).
W apelacji powodowie powołali się na naruszenie art. 840 § 1 pkt. 2 k.p.c. oraz
art. 5 k.c.
W piśmie procesowym z dnia 18 sierpnia 2004 r. podniesiony został przez nich
ponadto zarzut potrącenia wzajemnej wierzytelności z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia (w kwocie 1.453.509,95 zł), jako dodatkowej przesłanki powództwa z art.
840 § 1 pkt. 2 k.p.c.
Wyrokiem z dnia 31 sierpnia 2004 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację.
Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia i wywody prawne Sądu Okręgowego,
podkreślając, że po zamknięciu rozprawy nie nastąpiło zdarzenie, wskutek którego
zobowiązanie powodów wygasło albo nie może być egzekwowane. Nie potwierdził też
3
zarzutu naruszenia art. 5 k.c., w szczególności wobec nieustalenia, że egzekwujący
wierzyciel w sposób nieuczciwy wyrządził dłużnikom szkodę.
Sąd Apelacyjny pominął zgłoszony przez powodów zarzut potrącenia z uwagi na
jego spóźnienie (art. 381 k.p.c.) i „nieosiągnięcie materialnoprawnego skutku”.
W kasacji powodowie wnieśli o uchylenie obu wyroków i przekazanie sprawy
Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Skarżący powołali się na błędną wykładnię art. 840 § 1 pkt. 2 k.p.c. oraz art. 5 k.c.
przez pominięcie występujących w nich przesłanek. Zarzucili też naruszenie przepisów
art. 224 § 1 k.p.c. i art. 381 k.p.c., co spowodowało nierozpoznanie zarzutu potrącenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W piśmie procesowym z dnia 18 sierpnia 2004 r., złożonym przed rozprawą
apelacyjną, powodowie podnieśli zarzut potrącenia. W istocie było to oświadczenie o
podwójnym skutku; materialnoprawnym, zmierzającym do umorzenia wzajemnej
wierzytelności (art. 498 i 499 k.c.), oraz procesowym, jako zdarzenie niweczące
wykonalność tytułów wykonawczych w oznaczonym zakresie (art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c.).
Judykatura jednoznacznie dopuszcza możliwość potrącenia poza postępowaniem
rozpoznawczym, w którym został wydany tytuł wykonawczy. Co więcej, zarzut
potrącenia dokonanego po powstaniu tytułu egzekucyjnego może być skutecznie
podniesiony jedynie w powództwie przeciwegzekucyjnym z art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. (zob.
orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 1972 r., I CR 396/71 – OSP 1973, z. 7-
8, poz. 151, z dnia 30 listopada 1973 r., III CZP 73/73 – OSNCP 1974, z. 10, poz. 163, z
dnia 30 lipca 1974 r., III CZP 44/74 0 OSP 1975, z. 11, poz. 237, z dnia 30 marca 1976
r., III CZP 18/76 – OSNCP 1976, z. 9, poz. 195 i z dnia 14 października 1993 r., III CZP
141/93 – OSNCP 1994, z. 5, poz. 102).
Zarzut potrącenia podlega normom regulującym możliwość podniesienia nowych
faktów uzasadniających ten zarzut (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 marca
1998 r., I CKN 522/97 – OSNC 1998, z. 11, poz. 176). Jeżeli więc materialnoprawne
oświadczenie o potrąceniu nastąpiło dopiero w postępowaniu apelacyjnym, to zarzut
potrącenia mógł być skutecznie zgłoszony w tym postępowaniu, jako że był to nowy fakt,
nie istniejący we wcześniejszym postępowaniu. Sąd Apelacyjny nie mógł więc – z
powołaniem się na przepis art. 381 k.p.c. – pominąć zgłoszony przez powodów zarzut
potrącenia, tym bardziej że zarzut taki może być zgłoszony aż do zakończenia
postępowania sądowego w II instancji.
4
Pismo zawierające zarzut potrącenia wpłynęło do Sądu Apelacyjnego w dniu 30
sierpnia 2004 r. i mogło być doręczone stronie przeciwnej dopiero na rozprawie. Zostało
ono jednak ujawnione [odczytanie – k. (…)] i doręczone pełnomocnikowi strony
pozwanej, dlatego niezrozumiałe jest stanowisko Sądu Apelacyjnego co do „niedojścia
do wiadomości strony pozwanej oświadczenia o potrąceniu i nieosiągnięcia swego
materialnoprawnego skutku”. Odmienną kwestią jest natomiast problem skuteczności
potrącenia, w sytuacji gdy materialnoprawnym jego podłożem jest bezpodstawne
wzbogacenie, a więc koncepcja prawna pozostająca w opozycji do lansowanej
dotychczas przez powodów koncepcji spełnienia świadczenia. Należy bowiem
wykluczyć konstruowanie roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia
(nienależnego świadczenia) wewnątrz umownych stosunków zobowiązaniowych (bliżej:
cyt. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 12 marca 1998 r., I CKN 522/97).
Powołany w kasacji zarzut naruszenia art. 5 k.c. nie może być uwzględniony. Nie
tyle z racji nieudowodnienia przez powodów faktu egzekwowania od nich spłaconej
wierzytelności, bo nie było to przedmiotem ustaleń sądowych, co z charakteru tego
przepisu, nie będącego podstawą do dochodzenia żądań, w tym także powództwa z art.
840 k.p.c. Jednostkowego orzeczenia, wydanego na tle art. 3 popc (z dnia 7 maja 1955
r., IV CR 395/55 – OSN 1956, z. 2, poz. 39), nie zaaprobowała późniejsza judykatura ani
doktryna (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 1972 r., II PR 372/72 –
OSPiKA 1973, z. 1, poz. 222 i z dnia 27 stycznia 1999 r., II CKN 151/98 – OSNC 1999,
z. 7-8, poz. 134). Nie może być w konsekwencji skutecznie podważane w drodze środka
odwoławczego stanowisko sądu pozostające w zgodzie z powszechnie aprobowaną
wykładnią.
Zasadniczą przyczyną oddalenia powództwa opozycyjnego było uznanie, że
zdarzenie niweczące egzekwowaną wierzytelność (w całości lub w części) wystąpiło
przed powstaniem tytułu egzekucyjnego i przed zamknięciem rozprawy (art. 840 § 1 pkt
2 k.p.c.), a zdarzeniem tym był odbiór w dniu 30 września 1999 r. przez wierzyciela
kwoty 1.453.509,95 zł wpłaconej przez dłużnika rzeczowego. Należy podzielić pogląd,
że A. D. i K. B. (dłużnicy osobiści) oraz Spółka z o.o. „W.(…)” (dłużnik rzeczowy) byli
odpowiedzialni wobec wierzyciela [Spółki z o.o. „P.(...)”] za całość długu na odrębnych
zasadach, a między dłużnikami nawiązał się stosunek solidarności nieprawidłowej, ze
skutkami przewidzianymi w art. 366 § 1 k.c. (zob. też orzeczenie Sądu Najwyższego z
dnia 18 maja 2004 r., IV CK 361/03 – nie publ.). Z tej przyczyny spłata zabezpieczonego
hipotecznie długu przez dłużnika rzeczowego zwalniała dłużników osobistych.
5
W rozpoznawanej sprawie mogła wystąpić też sytuacja przewidziana w art. 523 k.c., a to
w związku ze spłatą powiązaną ze zmniejszeniem ceny sprzedaży o kwotę 2,3 mln zł.
Każda z tych sytuacji prowadziła do wykonania zobowiązania w spłaconej wysokości.
Fakt spłacenia wierzyciela kwotą 1.453.503,95 był podniesiony przez dłużników
osobistych już w postępowaniu, w którym zostały wydane tytuły egzekucyjne, jednakże
Sądy przyjęły tam, iż wpłata dłużnika rzeczowego nie zaspokoiła wierzyciela, gdyż
nastąpiła tylko w „ramach nieformalnej zmiany zabezpieczenia zmierzającej do
zwolnienia hipoteki”. W tym postępowaniu nie była kwestionowana sama wpłata, a Sąd
Apelacyjny w wyroku z dnia 5 października 2000 r. [sygn. akt I ACa (…)], rozpoznając
apelację od wyroku łącznego Sądu Okręgowego w W. z dnia 14 marca 2000 r., [sygn.
akt X Gc (…)], stwierdził, że wpłata ta „może być uwzględniona w ostatecznym
rozliczeniu stron po uprawomocnieniu się wyroku łącznego”.
Przedstawione fakty wskazują na rozbieżności interpretacyjne, które wystąpiły w
dwóch postępowaniach sądowych, a ich skutkiem jest niemożność skutecznego
powołania się przez dłużników osobistych na bezsporne zaspokojenie wierzyciela kwotą
1.453.509,95 zł. Przychylając się do poglądu uznającego czynną, obligacyjną rolę
dłużnika hipotecznego, należy odnotować wypowiedzi doktrynalne kwalifikujące
właściciela nieruchomości obciążonej, nie będącego dłużnikiem osobistym, jako osobę,
która jedynie musi znosić egzekucję z nieruchomości. Trzeba mieć na uwadze i to, że
dłużnika hipotecznego „uprawomocnia” dopiero tytuł egzekucyjny odnoszący się do
zabezpieczonej hipotecznie wierzytelności. Wypowiedzi sądowe w sprawie I ACa 900/00
(X Gc 838/98) nawiązują, jak się wydaje, do takiej interpretacji.
Przedstawione rozbieżności powinny być racjonalnie zinterpretowane, w celu
umożliwienia osobom uprawnionym dochodzenia ich praw. Wyrok Sądu Apelacyjnego z
dnia 5 października 2000 r. [I ACa (…)] jest prawomocny i ma walor związany ze
skutkami prawomocności (art. 365 § 1 k.p.c.) i powagi rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.).
Procesowe nakazy i zakazy - mające pierwszeństwo przed merytoryczną oceną
powództwa – uniemożliwiają więc inną interpretację odebrania przez wierzyciela wpłaty
w dniu 30 września 1999 r. niż dokonana przez Sądy w sprawie I ACa (…).
Ograniczenia te sięgają jednak tylko daty prawomocnego zakończenia tej sprawy (20
marca 2001 r.). Na możliwość uwzględnienia spłaty w kwocie 1.453.509,95 zł z tą datą
wskazał jednoznacznie Sąd Apelacyjny w wyroku z dnia 5 października 2000 r. Oznacza
to, że zdarzenie, o którym mowa w art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c., nastąpiło po powstaniu
tytułu egzekucyjnego (art. 777 § 1 pkt 1 k.p.c.) i po zamknięciu rozprawy.
6
W świetle tej wykładni, oddalenie powództwa opozycyjnego nie mogło nastąpić z
powołanej przyczyny. Należało zatem uchylić zaskarżony wyrok i sprawę przekazać do
ponownego rozpoznania (art. 39313
§ 1 k.p.c. i art. 108 § 2 k.p.c. w związku z art. 3
ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego ... – Dz. U.
2005 r. Nr 13, poz. 98).