Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 129/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 września 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek
SSN Marian Kocon (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa "O.(...)" Spółki z o.o. w W.
przeciwko R. K., M. R. i W. M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 września 2005 r., kasacji strony
powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29 września 2004 r., sygn. akt I ACa
(…),
oddala kasację; zasądza od powódki na rzecz każdego z pozwanych po 3.600 zł
(trzy tysiące sześćset) tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 29 września 2004 r. oddalił apelację powodowej
spółki z o.o. „O.(...)” w W. od wyroku Sądu Okręgowego w K., którym ten Sąd oddalił
żądanie powódki zasądzenia solidarnie od pozwanych R. K. i M. R., członków zarządu
spółki z o.o. „I.(...)” w K., kwoty 271006,26 zł z odsetkami oraz od pozwanego W. M.,
prezesa zarządu P.(...) „L.(...)” S.A., kwoty 202573,19 zł z odsetkami.
2
Sąd Apelacyjny przyjął następujące okoliczności faktyczne:
Powodowej Spółce przysługiwała w stosunku do spółki z o.o. „I.(...)” w K.
wierzytelność z tytułu dokonanej wymiany urządzeń dźwigowych w łącznej kwocie
271006,29 zł (202573,19 zł – należność główna; 68433,10 zł – skapitalizowane odsetki).
W dniu 2 listopada 2000 r. doszło do zawarcia umowy, mocą której P.(...) „L.(...)" S.A.
w C. nabyła przedsiębiorstwo spółki „I.(...)".
Postanowieniem z dnia 18 maja 2001 r. Sąd Rejonowy w K. ogłosił upadłość
spółki z o.o. „I.(...)" w K.. Syndyk masy upadłości powiadomił pełnomocnika powódki w
piśmie z dnia 18 czerwca 2001 r., że zgłoszenie do masy upadłości wierzytelności o
niespełnione przez upadłego świadczenie z tytułu dokonanej wymiany urządzeń
dźwigowych powinno nastąpić w trybie art. 150 i nast. prawa upadłościowego. Powódka
czynności takiej nie podjęła.
Sąd Okręgowy w C. nakazem zapłaty z dnia 3 sierpnia 2001 r. zasądził od spółki
„L.(...)” na rzecz powodowej Spółki kwotę 202.573,19 zł z ustawowymi odsetkami.
Powódka nie przedłożyła stwierdzenia prawomocności tego nakazu.
Sąd Rejonowy w C. w dniu 12 lipca 2001 r. dokonał otwarcia postępowania
układowego P.(...) „L.(...)" S.A. w C., a później zatwierdził układ Spółki z jej
wierzycielami. Wierzytelność objęta nakazem zapłaty z dnia 3 sierpnia 2001 r. została
umieszczona na liście wierzytelności. Pierwsza rata spłaty tej wierzytelności nastąpiła w
grudniu 2002 r.
Na gruncie tych ustaleń Sąd Apelacyjny stwierdził, że powódka nie posiada tytułu
egzekucyjnego przeciwko spółce „I.(...)". Ponadto, że powódka nie wykazała, iż przez
zaniechanie pozwanych R. K. i M. R. zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z
o.o. „I.(...)” poniosła szkodę w rozumieniu art. 299 k.s.h., bądź art. 171
prawa
upadłościowego (rozp. Prezydenta RP z dnia 24 października 1934 r. – jedn. tekst: Dz.
U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.). Każda zaś z tych okoliczności z osobna
uzasadnia oddalenie powództwa, a tym samym apelacji w stosunku do pozwanych R. K.
i M. R.
Sąd Apelacyjny podzielił także pogląd Sądu Okręgowego, że brak jest podstaw
do uwzględnienia powództwa w stosunku do pozwanego W. M. W ocenie tego Sądu
powódka nie wykazała przesłanek z art. 415 k.c., w szczególności zaś, iż poniosła
szkodę wskutek nabycia przez P.(...) „L.(...)" S.A. w C., której prezesem zarządu był ten
pozwany, przedsiębiorstwa spółki „I.(...)".
3
Kasacja powódki - oparta na obu podstawach z art. 3931
k.p.c. - zawiera zarzut
naruszenia art. 299 k.s.h., art. 171
prawa upadłościowego (rozp. Prezydenta RP z dnia
24 października 1934 r. – jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.), art. 336
k.c. oraz art. 187 k.p.c., i zmierza do uchylenia zaskarżonego i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Na wstępie trzeba zauważyć, że przepisy art. 299 k.s.h. i art. 171
prawa
upadłościowego stanowią w pełni niezależne, odrębne podstawy dochodzenia roszczeń
przez wierzycieli spółki, stanowiące alternatywną dodatkową ochronę wierzyciela spółki,
którego wierzytelności nie zostały przez spółkę zaspokojone. Prawo wyboru jednej z
powyższych podstaw dochodzenia wierzytelności nie zaspokojonych przez spółkę
przysługuje wyłącznie wierzycielowi.
Na wierzycielu domagającym się na podstawie art. 171
prawa upadłościowego
wynagrodzenia szkody wyrządzonej mu przez niewykonanie obowiązku zgłoszenia
wniosku o ogłoszenie upadłości spoczywa ciężar dowodu dwóch przesłanek odpo-
wiedzialności członków zarządu, tj. szkody i związku przyczynowego.
Wierzyciel dochodzący na podstawie art. 299 k.s.h. od członków zarządu swych
nie wyegzekwowanych roszczeń względem spółki korzysta natomiast z ustawowego
domniemania m. in. szkody i musi wykazać jedynie fakt bezskuteczności egzekucji w
stosunku do spółki.
Odnosząc się do zarzutów kasacji naruszenia art. 299 k.s.h., nie można podzielić
poglądu skarżącej, że brak jest przeszkód proceduralnych do tego, aby wierzyciel w
procesie przeciwko członkowi zarządu spółki (art. 299 k.s.h.) wykazywał istnienie
względem niego odpowiedzialności spółki, jeżeli uprzednio tej spółki nie pozywał.
W judykaturze ugruntowany jest pogląd, że wierzyciel powołujący się na
bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce z ograniczoną odpowiedzialnością nie
może pozwać członka zarządu tej spółki na podstawie art. 298 § 1 kodeksu handlowego
(obecnie art. 299 k.s.h.) bez uprzedniego uzyskania tytułu egzekucyjnego przeciwko
spółce (por. powołaną przez sądy niższej instancji uchwałę SN z dnia 15 czerwca 1999
r., III CZP 10/99 OSNC 1999/12/203).
Sąd Najwyższy w tym orzeczeniu wskazał m. in, że wprawdzie stwierdzenie
istnienia zobowiązania nie należy do kwestii prejudycjalnych, których rozstrzygnięcie nie
może nastąpić w postępowaniu mającym rozstrzygnąć o odpowiedzialności z tego
wynikającej, jednakże ta oczywista reguła znajduje zastosowanie w sytuacjach, gdy
4
rozstrzyganiem o żądaniu pozwu, a wcześniej – o przesłankach warunkujących
zasadność tego żądania, objęte są strony tego samego toczącego się postępowania.
Tymczasem, nie jest możliwe pozwanie przez wierzyciela członków zarządu spółki na
podstawie art. 298 § 1 k.h. i jednoczesne pozwanie samej spółki, gdyż nie zachodzą
niezbędne do tego przesłanki współuczestnictwa materialnego, ani nawet
współuczestnictwa formalnego tych osób (art. 72 § 1 k.p.c.).
W takiej więc sytuacji, kiedy istnieją materialnoprawne przeszkody do
jednoczesnego rozstrzygania o odpowiedzialności członków zarządu spółki z o.o. z art.
298 § 1 k.h. i o odpowiedzialności spółki za jej zobowiązanie wobec wierzyciela, to
również nie może wchodzić w rachubę możliwość rozstrzygania w procesie przeciwko
członkom zarządu spółki o istnieniu zobowiązania spółki; stanowiłoby to nie tylko
odwrócenie przyjętego w art. 298 § 1 k.h. porządku rzeczy, zgodnie z którym za
zobowiązanie odpowiada, przede wszystkim, podmiot, który je zaciągnął, ale byłoby to
też rozstrzyganie o stosunku prawnym między dwoma partnerami, tj. wierzycielem i
spółką, z których jeden (tj. spółka) jako strona w tym postępowaniu by nie występował.
Rozstrzygnięcie tego rodzaju nie miałoby ani waloru rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c.),
ani mocy wiążącej przewidzianej w art. 365 k.p.c., i jako takie nie mogłoby stanowić
podstawy oceny, że przesłanka istnienia zobowiązania spółki została wykazana.
Przytoczone stanowisko jest prezentowane również w doktrynie prawniczej; także
skład Sądu Najwyższego orzekający w niniejszej sprawie uważa to stanowisko za
prawidłowe.
Zatem, pozwanie R. K. i M. R., członków zarządu spółki „I.(...)", na podstawie art.
298 § 1 kodeksu handlowego bez uprzedniego uzyskania tytułu egzekucyjnego
przeciwko tej spółce nie spełnia zadość przesłankom, od których istnienia art. art. 299
k.s.h. uzależnia możność poszukiwania wynagrodzenia za szkodę, wskutek czego
pozostałe zarzuty kasacji naruszenia tego przepisu nie mogą mieć znaczenia, jako
bezprzedmiotowe.
W związku ze stanowiskiem skarżącej, że zaniechanie w okolicznościach sprawy
zgłoszenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym spółki z o.o. „I.(...)” nie
rzutuje na zasadność jej żądania zarówno na gruncie art. 299 k.s.h., jak i na gruncie art.
171
prawa upadłościowego, trzeba zauważyć, iż stosownie do przepisów art. 161-165
tego prawa wierzytelność nie wynikająca z prawomocnego orzeczenia podlega ocenie
sędziego komisarza lub sądu, wyrażanej w formie postanowienia w postępowaniu z
udziałem obydwu stron stosunku prawnego, z którego wierzytelność wynikła. Przesądza
5
to o charakterze czynności uznania wierzytelności jako mającej charakter orzeczenia
rozstrzygającego o istnieniu zobowiązania upadłego wobec wierzyciela. W rezultacie
także w postępowaniu upadłościowym wykazywanie dochodzonej wierzytelności ze
skutkiem wiążącym strony następuje za pomocą orzeczenia sądu, które stanowi
podstawę zaspokojenia wierzyciela z masy upadłości, stosownie do ustalonej listy
wierzytelności, a w części niezrealizowanej stanowi o powstaniu tytułu egzekucyjnego
przeciwko upadłemu - art. 170 § 1 prawa upadłościowego. A zatem wierzyciel
zgłaszający się do postępowania upadłościowego nie musi wprawdzie legitymować się
tytułem egzekucyjnym, ale musi wykazać istnienie swojej wierzytelności w sposób
charakterystyczny dla dochodzenia roszczeń w postępowaniu procesowym. Umorzenie
zaś postępowania upadłościowego na mocy art. 218 § 1 pkt 1 prawa upadłościowego
stanowi nie tylko dowód bezskuteczności egzekucji ale, w razie ustalenia listy
wierzytelności, stanowi zarazem źródło pozyskania przez wierzyciela tytułu
egzekucyjnego przeciwko upadłemu.
Stosownie do art. 171
prawa upadłościowego wynagrodzenia szkody wyrządzonej
wierzycielowi przez niewykonanie obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości
może domagać się każdy wierzyciel, jeśli wykaże, że przez zaniechanie zgłoszenia
owego wniosku nastąpiło pogorszenie możliwości zaspokojenia z majątku spółki i
wskutek tego wierzyciele przy podziale funduszów masy bądź nic nie otrzymali, bądź
otrzymali mniej, niżby na nich przypadło, gdyby wniosek był zgłoszony w czasie
właściwym, a od dłużnika nic nie można uzyskać. Tego jednak skarżąca, wskazując art.
171
prawa upadłościowego (a także art. 299 k.s.h.) jako podstawę odpowiedzialności
pozwanych R. K., M. R. i W. M., nie udowodniła i nawet nie starała się tego udowodnić.
Wychodziła bowiem z błędnego założenia, że szkoda na gruncie art. 171
prawa
upadłościowego (a także art. 299 k.s.h.) oznacza istnienie po stronie wierzyciela
niezaspokojonych przez spółkę zobowiązań. Przy takim zaś rozumieniu szkody jej brak
oznaczałby po prostu nieistnienie niezaspokojonych roszczeń wobec spółki.
Pojęcie szkody w art. 171
prawa upadłościowego (a także w art. 299 k.s.h.)
występuje w znaczeniu odbiegającym od klasycznej cywilistycznej definicji szkody
rozumianej jako uszczerbek w prawnie chronionych dobrach (poszkodowanego),
którego miarą jest różnica stanu tych dóbr z czasu poprzedzającego i następującego po
zdarzeniu wywołującym szkodę. Należy je odnosić do stanu pogorszenia możliwości
zaspokojenia wierzyciela z majątku spółki zaistniałego wskutek niezgłoszenia we
właściwym czasie wniosku o wszczęcie postępowania upadłościowego. Celem
6
wykazania szkody wierzyciel musi zatem udowodnić, że w wyniku zaniechania
zgłoszenia wniosku zmniejszył się majątek masy upadłości i wskutek tego w podziale
funduszów masy nie otrzymał nic albo otrzymał mniej, niżby na niego przypadało, gdyby
wniosek był zgłoszony we właściwym czasie (zob. orz. SN z dnia 9 września 1938 r., CI
213/38, OSN 1938, poz. 188). Szkoda może wynikać również stąd, iż wprawdzie
majątek masy nie uległ zmniejszeniu, ale mniejsze zaspokojenie wierzyciela lub jego
brak wynika z takich przyczyn, jak zwiększenie się ogólnej sumy wierzytelności
zaspokajanych w upadłości albo ustanowienie zabezpieczeń na składnikach majątku
dłużnika.
W rezultacie należało uznać, że wskutek zaniechania skarżącej wykazania tak
rozumianej szkody, jednej z przesłanek, od których istnienia art. 171
prawa
upadłościowego uzależnia możność poszukiwania wynagrodzenia za jej powstanie,
pozostałe zarzuty kasacji naruszenia tego przepisu nie mogą mieć znaczenia, jako
bezprzedmiotowe.
Z tych przyczyn orzeczono, jak w kasacji.