Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CK 191/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 września 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz
SSN Lech Walentynowicz
w sprawie z powództwa M. M.
przeciwko H. G.
o rozwiązanie umowy sprzedaży, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu
27 września 2005 r., kasacji pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 20
października 2004 r., sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 20 października 2004 r. Sąd Apelacyjne oddalił apelację
pozwanej H. G. od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 23 kwietnia 2004 r. Tym
ostatnim wyrokiem Sąd zasądził od pozwanej na rzecz powódki M. M. kwotę 25.400 zł.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że pomiędzy stronami została zawarta umowa
sprzedaży działki o powierzchni 0,185 ha będącej własnością powódki za cenę
2
w wysokości 5.000 zł. Cena odpowiadała wielkości zadłużenia powódki u pozwanej.
Działka ta, jak wynika z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego,
przeznaczona była pod zabudowę jednorodzinną i zagrodową. Zabudowa działki
możliwa była w pasie 50 m od drogi. Biegła określiła wartość rynkową nieruchomości na
łączną sumę 30.400 zł (część przeznaczona pod zabudowę - 27.100 zł, a część rolnicza
- 3.300 zł). Powódka jest od kilku lat uzależniona od alkoholu, jednak w chwili
zawierania umowy była trzeźwa.
Przy takich ustaleniach Sąd Okręgowy uznał, że roszczenie powódki
o zasądzenie dopłaty do ustalonej w umowie ceny działki znajduje podstawę w art. 388
k.c. Zostały spełnione przesłanki określone w tym przepisie, a więc rażąca dysproporcja
świadczeń, brak pełnego rozeznania po stronie powódki co do dysproporcji świadczeń z
uwagi na nadużywanie alkoholu, świadomość pozwanej co do pokrzywdzenia powódki.
Sąd stwierdził, że nie może stanowić o doświadczeniu i rozeznaniu powódki okoliczność
uprzedniej sprzedaży wielu należących do niej nieruchomości, gdyż przy kolejnych
transakcjach towarzyszyła jej zawsze córka. Przy zawieraniu kwestionowanej umowy
córka powódki nie była obecna, gdyż pozwana zadbała o to, aby ukryć przed nią
przygotowania do zawarcia umowy.
Apelacja pozwanej została oddalona przez Sąd Apelacyjny, który podzielił oceny i
wnioski Sądu pierwszej instancji. Sąd ten podkreślił, że prawidłowo ustalone zostały
przeznaczenie i wartość rynkowa nieruchomości oraz okoliczności towarzyszące
zawarciu umowy. Przy dokonanych zaś ustaleniach trafny jest wniosek, że spełnione
zostały przesłanki określone w art. 388 k.c. pozwalające przyjąć istnienie wyzysku.
Wystąpiła rażąca dysproporcja świadczeń, a w swej subiektywnej ocenie powódka
dokonała czynności pod wpływem przymusu rozliczenia się z zaciągniętego u pozwanej
długu. Pozwana natomiast wykorzystała ten fakt wyrażając zgodę na ustalenie rażąca
niskiej ceny działki, a więc skorzystała z przymusowego położenia powódki. Dla
zastosowania art. 388 k.c. wystarczy bowiem, że nabywca obiektywnie korzysta z faktu
dokonywania przez zbywcę pod wpływem subiektywnie odczuwanego przymusu
zawarcia umowy w celu zaspokojenia tą drogą swojego wierzyciela. Sąd drugiej instancji
uznał także, że niedołęstwo powódki wynika z jej uzależnienia od alkoholu. Nie jest przy
tym niezbędne skorzystanie przez sąd orzekający z opinii biegłego, gdyż wystarczy
wykazanie faktu nadużywania alkoholu. O wynikającym stąd niedołęstwie można wnosić
z zasad doświadczenia życiowego. Za chybiony uznał Sąd zarzut pozwanej o
doświadczeniu powódki w obrocie nieruchomościami z uwagi na zawieranie wcześniej
3
umów sprzedaży, gdyż, jak zauważył, we wcześniejszych umowach powódce zawsze
towarzyszyła córka.
Kasacja pozwanej oparta została na obu podstawach. W ramach podstawy
naruszenia prawa materialnego wskazano błędną wykładnię art.388 k.c.; w ramach
podstawy naruszenia przepisów postępowania - art. 231, 232, 233 § 1 i art. 328 § 2
k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. oraz art. 322 w związku z art. 391 § 2 k.p.c.
W odpowiedzi na kasację powódka wniosła o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sformułowane w kasacji zarzuty naruszenia przepisów postępowania oparte
zostały na usprawiedliwionych podstawach. Skarżąca trafnie wskazuje na uchybienia w
zakresie dokonanych ustaleń, a także ocen prawnych sformułowanych na ich podstawie.
W pierwszej kolejności należy zauważyć, że nie zostały w pełni wykazane przesłanki
zastosowania art. 388 k.c. Zgodnie z tym przepisem możliwe jest wystąpieniem z
żądaniem zwiększenia świadczenia drugiej strony, zmniejszenia własnego świadczenia
lub nawet rozwiązania umowy, gdy spełnione są następujące przesłanki:
Po pierwsze, przymusowe położenie jednej ze stron bądź jej niedołęstwo lub
niedoświadczenie. Przymusowe położenie występuje, gdy strona znajduje się w takich
warunkach materialnych, osobistych lub rodzinnych, które zmuszają do zawarcia umowy
nawet bez ekwiwalentności świadczeń (za wszelką cenę) oraz nie pozwalają na
swobodne pertraktacje (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 11 października 1973 r., I
PR 388/73, niepubl. oraz z dnia 24 listopada 1998 r., I CKN 667/97, niepubl.). Wskazuje
się przy tym, że chodzi np. o sytuacje, kiedy strona znajduje się w obliczu takiego
pogorszenia jej sytuacji materialnej, że grozi to niedostatkiem dla niej samej, jak również
dla jej rodziny albo kiedy wyzbycie się określonego składnika majątkowego jest
niezbędne w celu uzyskania środków na zaspokojenie pilnych zobowiązań (w literaturze
wskazuje się przykład zobowiązań podatkowych, których niewykonanie w terminie
pociąga za sobą daleko idące sankcje). Stan faktyczny ustalony przez Sąd pierwszej
instancji, którego ustalenia aprobował Sąd Apelacyjny, nie pozwalają stwierdzić, że
powódka znajdowała się w takiej właśnie sytuacji.
Stan niedołęstwa należy rozumieć jako bezradność, niemożliwość
przezwyciężenia przeszkód na skutek braku sił fizycznych lub psychicznych,
a niedoświadczenie jako brak ogólnego doświadczenia życiowego bądź jako brak
doświadczenia w określonego rodzaju przedsięwzięciach. Przyjęcie spełnienia tej
przesłanki przez Sąd drugiej instancji należy ocenić jako pozbawione dostatecznego
4
oparcia w materiale dowodowym. Określenie „alkoholowe uzależnienie powódki", które,
zdaniem Sądu Apelacyjnego zostało wykazane i które pozwala przyjąć, w oparciu o
zasady doświadczenia życiowego, wystąpienie stanu niedołęstwa, jest określeniem
nieprecyzyjnym, niewskazującym o jakiego rodzaju sytuację chodzi w rozpoznawanej
sprawie. Sytuacja określana potocznie jako uzależnienie od alkoholu bądź nadużywanie
alkoholu może bowiem przybrać rozmaite postacie (od problemów alkoholowych do
głębokiego alkoholizmu) i pociągać za sobą zróżnicowane skutki w zależności od
stopnia uzależnienia, a także od czasu trwania. Materiał dowodowy zebrany w sprawie
nie pozwala na tak jednoznaczne i kategoryczne wnioski, jakie zostały sformułowane
w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia. Trafnie wskazuje skarżąca, że niezbędne
było skorzystanie w tym zakresie z dowodu z opinii biegłego, który dokonałby oceny w
jakim zakresie wystąpiły u powódki ograniczenia psychofizyczne pociągające za sobą
wystąpienie niedołęstwa. Podobnie należy ocenić zarzuty dotyczące pominięcia przez
Sąd oferowanych przez stronę pozwaną dowodów mających wykazać, że powódka
dysponowała wiedzą i doświadczeniem w zakresie spraw związanych ze sprzedażą
nieruchomości. Okoliczność, że przy zawieraniu wcześniejszych umów powódce
towarzyszyła córka, sama przez się nie pozwala jeszcze wykluczyć dysponowania przez
powódkę pewnym zasobem wiedzy i doświadczenia w zakresie wskazanych wyżej
spraw.
Nie można natomiast podzielić stanowiska skarżącej co do nieprawidłowości
ustalenia rzeczywistej wartości nieruchomości będącej przedmiotem umowy. Jak trafnie
wskazał Sąd Apelacyjny o charakterze danego gruntu decyduje nie tylko treść księgi
wieczystej, ale także zapisy w ewidencji gruntów oraz miejscowy plan
zagospodarowania przestrzennego. Dokonane w tym zakresie ustalenia oraz wnioski i
oceny nie nasuwają zastrzeżeń. Konsekwentnie należy zatem przyjąć, że w sprawie
wykazana została przesłanka rażącej dysproporcji świadczeń stron.
Wobec przyjęcia trafności większości zarzutów sformułowanych w ramach
podstawy naruszenia przepisów postępowania Sąd Najwyższy nie odniósł się do
zarzutu naruszenia art. 388 k.c. Skoro bowiem nie zostało należycie wykazane, że
spełnione zostały przesłanki określone w tym przepisie w postaci niedołęstwa lub
niedoświadczenia powódki, nie sposób ocenić, czy przepis ten został należycie
zinterpretowany przez Sąd Apelacyjny.
Z tych względów orzeczenie należało uchylić i sprawę przekazać Sądowi drugiej
instancji do ponownego rozpoznania co Sąd Najwyższy uczynił kierując się treścią art.
5
39313
§ 1 k.p.c. mającym w sprawie zastosowanie na mocy art. 3 ustawy z dnia 22
grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy -
Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. 2005 r. Nr 13, poz. 98).