Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 97/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Henryk Pietrzkowski
w sprawie z powództwa J. T.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie X. i Staroście Powiatu K.
o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 14 października 2005 r.,
kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 29 czerwca 2004 r., sygn. akt I
ACa (…),
oddala kasację; zasądza od powoda na rzecz pozwanego Skarbu Państwa - Wojewody
X. 1.800 (jeden tysiąc osiemset) zł. zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód wnosił o zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa 124.622 zł. tytułem
bezumownego wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości położonej w C.,
składającej się z niezabudowanych działek nr (…) oraz z działki zabudowanej nr (…)/2.
Powód jest współwłaścicielem tych działek, które pozwany bezprawnie przejął do
2
użytkowania, mimo że nie podlegały one przepisom dekretu o reformie rolnej.
Nieruchomość została zwrócona właścicielom dopiero 1 października 2002 r.
Pozwany wniósł o oddalenie powództwa, zgłaszając zarzut potrącenia z tytułu
poczynionych nakładów w postaci postawienia bloku mieszkalnego i garaży o wartości
216.060 zł.
Wyrokiem z dnia 13 czerwca 2001 r. Sąd Okręgowy w K. zasądził od pozwanego
na rzecz powoda 8.313 zł., oddalając powództwo w pozostałej części. Zasądzona kwota
stanowi wyliczoną przez biegłego należność za 10 lat korzystania z nieruchomości, przy
założeniu, że jest ona niezabudowana. Sąd ocenił bowiem, że roszczenie o
wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości, uwzględniające zabudowany jej
charakter, wyliczone przez biegłego na kwotę 124.622 zł. jest sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego, ponieważ źródłem takiego wynagrodzenia są nakłady
poczynione przez stronę pozwaną. Jednocześnie Sąd nie uwzględnił zgłoszonego przez
Skarb Państwa zarzutu potrącenia uznając, że został on zgłoszony za późno.
W wyniku rozpoznania apelacji obu stron od tego orzeczenia, Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 27 grudnia 2001 r. zmienił je w ten sposób, że uwzględniając zarzut
potrącenia, umorzył postępowanie co do kwoty 124.622 zł., oddalając apelacje
w pozostałym zakresie. Sąd Apelacyjny przyjął, że roszczenie powoda o wynagrodzenie
za korzystanie z nieruchomości przez pozwanego jest zasadne w pełnej wysokości, tak
jak za nieruchomość zabudowaną. Jednocześnie uznał, że na podstawie art. 226 § 2
k.c. zasadne jest roszczenie pozwanego Skarbu Państwa o zwrot nakładów na sporną
nieruchomość, niezależnie od dobrej czy złej wiary posiadacza. Potrącenie tych
wzajemnych wierzytelności spowodowało umorzenie przez Sąd postępowania do
wierzytelności niższej.
Na skutek kasacji powoda od tego rozstrzygnięcia, Sąd Najwyższy wyrokiem z
dnia 23 stycznia 2004 r. uchylił je, przekazując sprawę do ponownego rozpoznania. Sąd
ten zakwestionował stanowisko prawne Sądu Apelacyjnego, że dla rozliczenia nakładów
na podstawie art. 226 § 2 k.c. nie ma znaczenia fakt dobrej czy złej wiary posiadacza, a
poza tym wytknął, że Sąd ten nie przesądził kwestii, czy nakłady mają charakter
nakładów koniecznych.
Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Apelacyjny ustalił, że pozwany był
posiadaczem w złej wierze oraz, że wzniesione przez niego budynki nie miały
charakteru nakładów koniecznych, stanowiły zaś nakład użyteczny. W konsekwencji
uznał, że przepis art. 226 § 2 k.c. nie może stanowić podstawy prawnej roszczenia
3
strony pozwanej o zwrot nakładów na sporną nieruchomość. Zdaniem tego Sądu
przepis ten nie wyłącza stosowania art. 405 k.c. do oceny rozliczeń między właścicielem
a posiadaczem rzeczy w przypadkach, w których właściciel spożytkował wartość
nakładów poczynionych przez posiadacza i w ten sposób odniósł korzyść majątkową
kosztem majątku posiadacza. Regulacja z art. 226 k.c. dotyczy tylko takich nakładów,
które właściciel obowiązany jest zwrócić posiadaczowi po to, żeby skutecznie
windykować rzecz. Nie wyłącza ona zatem prawa dochodzenia innych nakładów, niż
oznaczone w tym przepisie, w szczególności na podstawie art. 405 k.c. W ocenie Sądu
za takim stanowiskiem przemawia wykładnia systemowa, uwzględniająca regulację z
art. 227 k.c. Akcentując w tym kontekście doniosłość faktu spożytkowania przez
właściciela nakładów poczynionych przez posiadacza, Sąd Apelacyjny podkreślił, że
powód zaczął sprzedawać lokale znajdujące się w domu, co potwierdza, że powinien na
podstawie art. 405 k.c. rozliczyć się z pozwanym z wartości tego nakładu. Bezsporne
jest między stronami, że wartość nakładów wynosi 216.060 zł., a wysokość należnego
powodowi wynagrodzenia za bezumowne korzystanie przez pozwanego kwotę 124.622
zł. Uwzględniając zarzut potrącenia strony pozwanej do wysokości niższej
wierzytelności, Sąd Apelacyjny orzeczeniem z dnia 29 czerwca 2004 r. zmienił
zaskarżony wyrok i oddalił powództwo, oddalając jednocześnie apelację powoda.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył kasacją powód. Zarzucił naruszenie art. 226
§ 2, art. 405 i art. 498 k.c., wnosząc na tej podstawie o jego zmianę przez uwzględnienie
apelacji powoda, ewentualnie o uchylenie skarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Nakład pozwanego Skarbu Państwa na nieruchomość strony powodowej polega
na wybudowaniu budynku mieszkalnego, a więc na trwałym jego połączeniu z gruntem
tak, że stał się częścią składową tego gruntu. Tę szczególną postać nakładów na cudzą
rzecz, polegającą na połączeniu z nią przedmiotów należących do posiadacza rzeczy, a
także sposób rozliczenia między właścicielem a posiadaczem dokonującym takiego
nakładu, reguluje przepis art. 227 k.c., który w tym zakresie jest przepisem szczególnym
w stosunku do normy art. 226 k.c. Sąd Apelacyjny powinien był zatem zastosować do
rozliczenia między stronami wprost zasady wynikające z art. 227 k.c., a nie powoływać
się na ten przepis jedynie posiłkowo (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia
1974 r., II CR 103/74, OSPiKA 1974, nr 11, poz. 235). W tym kontekście skarżący ma
rację, że wyrażony przez Sąd Apelacyjny pogląd, iż podstawą prawną tego rozliczenia
4
powinien być art. 405 k.c., którego zastosowaniu nie sprzeciwia się treść art. 226 k.c. był
nieprawidłowy, gdyż, jak to niejednokrotnie wyjaśniał Sąd Najwyższy, przepis art. 226
k.c. stanowi lex specialis w stosunku do norm regulujących bezpodstawne wzbogacenie,
co oznacza, że nie zachodzi tu kumulatywny zbieg norm (por. powołany już wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 kwietnia 1974 r., uchwałę z dnia 11 maja 1972 r., III CZP 22/72,
OSN 1972, nr 12, poz. 213, wyrok z dnia 25 marca 1986 r., IV Cr 29/86, OSNCP 1987,
nr 2 – 3, poz. 44, czy wyrok z dnia 2 lutego 2000 r., II CKN 704/98, nie publ.). Wbrew
stanowisku autora kasacji stwierdzić jednak należy, iż to uchybienie Sądu nie może być
podstawą do skutecznego zakwestionowania samego rozstrzygnięcia, które jest trafne.
Należy podkreślić, iż Sąd Najwyższy dokonuje tej oceny przy założeniu, że roszczenie
strony pozwanej o nakłady nie było przedmiotem rozstrzygnięcia w innej sprawie;
wzmianka o tym pojawiła się bowiem dopiero w kasacji, opartej tylko na podstawie
naruszenia prawa materialnego, i jest poza granicami ustaleń Sądu Apelacyjnego.
Kwalifikując wierzytelność Skarbu Państwa w płaszczyźnie art. 227 k.c. stwierdzić
należy, iż do rozliczenia stron z nakładów poczynionych przez pozwanego nie może
mieć zastosowania tego przepisu, gdyż przewidziane w nim prawo odłączenia i zabrania
przez posiadacza nakładów połączonych z rzeczą (ius tollendi), przysługuje dopóty,
dopóki rzecz znajduje się w jego posiadaniu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 lipca
1983 r. III CRN 262/82, nie publ.). Tymczasem w sprawie jest bezsporne, że pozwany
zwrócił nieruchomość właścicielom w 2002 r. Pozostaje zatem rozliczyć strony według
zasad z art. 227 § 2 k.c. Zgodnie z tym przepisem właściciel może zatrzymać
przedmioty przyłączone do jego rzeczy przez samoistnego posiadacza w złej wierze,
zwracając mu ich wartość i koszt robocizny albo sumę odpowiadającą zwiększeniu
wartości rzeczy. Jest niewątpliwe, że powód zatrzymał nakłady poczynione przez
pozwanego w postaci postawionego budynku mieszkalnego, skoro sprzedaje
wyodrębnione w nim lokale. Wartość tych nakładów ,oszacowana przez biegłego na
kwotę 216.060 zł., jest między stronami bezsporna. W tej sytuacji Sąd Apelacyjny
prawidłowo uwzględnił zgłoszony przez pozwanego zarzut potrącenia wierzytelności z
tego tytułu z dochodzoną przez powoda należnością za bezumowne korzystanie przez
pozwanego z nieruchomości przez okres 10 lat, w wysokości 124.622 zł. W rezultacie
tego potrącenia doszło do umorzenia wierzytelności powoda, jako niższej (art. 498 § 2
k.c.), co uzasadniało oddalenie powództwa i apelacji strony powodowej, jak to
prawidłowo uczynił Sąd Apelacyjny w zaskarżonym wyroku.
5
W konkluzji należy zatem stwierdzić, że mimo częściowo błędnego uzasadnienia,
zaskarżony wyrok odpowiada prawu, co powodowało oddalenie kasacji (art. 39312
k.p.c.), z obciążeniem powoda kosztami procesu za instancję kasacyjną (art. 98 § 1
k.p.c.).