Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CK 162/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 13 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marek Sychowicz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Mirosław Bączyk
w sprawie z powództwa Korporacji J.(…) Spółce Akcyjnej w B. w likwidacji
przeciwko L. G.
o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 13 października 2005 r.,
kasacji pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w G. z dnia 30 czerwca 2004 r., sygn.
akt III Ca (…),
uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej powództwo co do kwoty 16.
314 (szesnaście tysięcy trzysta czternaście) złotych oraz zasądzającej odsetki od
kwoty zasądzonej tym wyrokiem (pkt I) i oddalającej apelację w tym zakresie (pkt
I), a także w części rozstrzygającej o kosztach postępowania apelacyjnego (pkt III)
i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu w G. do ponownego
rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 25 lutego 2003 r. Sąd Rejonowy w G. zasądził od pozwanego L.
G. na rzecz powoda – Korporacji „J.(…)” Spółka Akcyjna w G. (obecnie w B., w
2
likwidacji) kwotę 26 314 zł z 2 % dziennie od dnia 5 listopada 2001 r. (tj. od dnia
wniesienia pozwu) do dnia zapłaty. Według ustaleń stanowiących podstawę tego
wyroku, w dniu 19 czerwca 2001 r. strony, w formie aktu notarialnego, zawarły umowę
pożyczki, według której powód pożyczył pozwanemu sumę 15 000 zł do dnia 19
października 2001 r.; oprocentowanie pożyczki określone zostało na 0,34 % dziennie, z
tym że należność powoda z tego tytułu miała być uiszczana przez pozwanego
w okresach dwutygodniowych od dnia 20 czerwca 2001 r., a w razie zwłoki w jej
zapłacie pozostała do zwrotu suma pożyczki stawała się w całości wymagalna,
przy czym powód został uprawniony do naliczania od tej sumy „odsetek karnych”
w wysokości 2% dziennie. Pozwany złożył w akcie notarialnym oświadczenie
o poddaniu obowiązku zwrotu pożyczki z odsetkami egzekucji z całego swego majątku.
Dla zabezpieczenia udzielonej pożyczki ustanowiona została na rzecz powoda hipoteka
na stanowiącym własność pozwanego lokalu mieszkalnym. Pozwany zwrócił powodowi
jedynie 5 000 zł wraz z odsetkami w kwocie 1 794 zł i z dniem 1 sierpnia 2001 r.
zaprzestał terminowego wykonywania umowy. Z kwoty wpłaconej przez pozwanego w
dniu 23 października 2001 r., 238 zł pozwany zaliczył na pokrycie „odsetek umownych”,
a pozostałą jej część zaliczył na pokrycie „odsetek karnych”. Ustalona przez powoda
należność pozwanego z tytułu „odsetek karnych” za czas do dnia wytoczenia
powództwa wynosi 16 314 zł. Sąd Rejonowy uznał, że odsetki ustalone w umowie były
rażąco wysokie (odsetki w wysokości 0,34 % dziennie były ponad czterokrotnie wyższe
od obowiązujących w chwili zawarcia umowy odsetek ustawowych, a odsetki w
wysokości 2 % dziennie – stanowiły więcej niż dwudziestoczterokrotność tych odsetek).
Jednakże nie uzasadnia to zarzutu pozwanego częściowej nieważności umowy ze
względu na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego. Bowiem pozwany
nie znajdował się w położeniu, które zmuszało go do zaciągnięcia pożyczki, odpowiadał
mu pozbawiony formalizmu i zabezpieczeń stosowanych przez banki sposób pożyczki.
Poza tym pozwany w przeszłości zawarł z powodem umowę pożyczki na warunkach
analogicznych do umowy zawartej przez niego w dniu 19 czerwca 2001 r. i umowę te
wykonał.
Po rozpoznaniu apelacji pozwanego Sąd Okręgowy w G. wyrokiem z dnia 30
czerwca 2004 r. zmienił wyrok powołany na wstępie tylko o tyle, że w miejsce
zasądzonych tym wyrokiem odsetek od kwoty 26 314 zł, płatnych od dnia wytoczenia
powództwa, zasądził odsetki w wysokości 38% w stosunku rocznym, a w pozostałej
części oddalił apelację. Sąd Okręgowy w zasadzie uznał za trafną ocenę okoliczności
3
sprawy dokonaną przez Sąd pierwszej instancji. Uznał jedynie za stosowne zasądzenie
odsetek od kwoty zasądzonej tym wyrokiem, płatnych od dnia wytoczenia powództwa,
zamiast w wysokości wynikającej z umowy stron, w wysokości odpowiadającej
odsetkom stosowanym przez banki przy udzielaniu kredytów krótkoterminowych.
Wyrok Sądu Okręgowego w części dotyczącej zasądzenia od pozwanego kwoty
16 314 zł oraz odsetek od kwoty zasądzonej tym wyrokiem pozwany zaskarżył kasacją.
Podstawę kasacji stanowią naruszenie art. 233 § 1 k.p.c., art. 481 § 1 i 2 w zw. z art.
3531
w zw. z art. 58 § 2 i 3 k.c. oraz art. 482 § 1 k.c. Skarżący wniósł o uchylenie wyroku
Sadu Okręgowego w zaskarżonej części, ewentualnie o jego zmianę i zasądzenie od
pozwanego na rzecz powoda odsetek ustawowych od kwoty 10 000 zł od dnia 20
października 2001 r. do dnia zapłaty.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
I. Naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. może polegać na ocenie dowodów z pominięciem
zasad określonych w tym przepisie, co spowodowało że sąd dał wiarę określonym
dowodom i uznał ich moc dowodową lub odwrotnie. Zawarty w kasacji zarzut
naruszenia wymienionego przepisu powinien zatem wskazywać jakie – konkretnie –
dowody przeprowadzone w sprawie zostały przez sąd ocenione wadliwie i na czym ta
wadliwość polegała, a także że uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy
(art. 3931
pkt 2 k.p.c. obowiązujący przed zmianą dokonaną ustawą z dnia 22 grudnia
2004 r. o zmianie ustawy – kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – prawo o
ustroju sądów powszechnych, Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98, mający zastosowanie w
sprawie w związku z art. 3 tej ustawy). Zarzut rozpoznawanej kasacji naruszenia art.
233 § 1 k.p.c. „przez przekroczenie granic swobodnej oceny dowodów” bez wskazania,
jakich dowodów dotyczy i określenia wadliwości tej oceny nie daje podstawy do
stwierdzenia naruszenia wymienionego przepisu. Jego uzasadnienie, wskazujące, że
zarzucane uchybienie wyraża się w uznaniu, iż ustalenie w umowie rażąco
wygórowanych odsetek nie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego,
oznacza, że w istocie jest to zarzut naruszenia prawa materialnego.
II. Jak wynika z dołączonego do pozwu sposobu obliczenia należności
dochodzonej przez powoda, w kwocie 26 314 zł mieszczą się skapitalizowane odsetki
ustalone za czas do wniesienia pozwu i to – wobec zaliczenia przez powoda z kwoty
wpłaconej przez pozwanego w dniu 23 października 2001 r. na zaległe odsetki za
korzystanie z kapitału kwoty 238 zł, w całości pokrywającej tę należność – obejmujące
jedynie odsetki za opóźnienie (nazywane przez strony odsetkami karnymi) w wysokości
4
2 % dziennie, liczone od dnia 1 sierpnia 2001 r. do dnia wniesienia pozwu. Jednym z
trzech wyjątków od zakazu anatocyzmu ustanowionego w art. 482 k.c. jest wynikająca z
§ 1 tego artykułu dopuszczalność żądania odsetek za opóźnienie od zaległych odsetek
(i to odsetek tzw. kapitałowych jak i odsetek za opóźnienie – wyrok Sądu Najwyższego z
dnia 1 października 1998 r., I CKN 782/97, OSNC 1999, nr 5, poz. 92) od chwili
wytoczenia o nie powództwa. Wbrew zapatrywaniu skarżącego, dopuszczalność ta nie
zależy od uprzedniego porozumienia stron w tym przedmiocie. Uwzględnienie przez Sąd
Okręgowy żądania zasądzenia odsetek od zaległych odsetek nie stanowi zatem o
naruszeniu art. 482 § 1 k.c.
III. Niewątpliwie zastrzeżone przez strony w zawartej przez nie umowie odsetki za
opóźnienie (nazwane odsetkami karnymi) w wysokości 2 % dziennie były w porównaniu
do wysokości odsetek ustawowych obowiązujących w chwili zawarcia umowy rażąco
wysokie. Okoliczność ta sama przez się nie świadczy jednakże o sprzeczności umowy w
tej części z zasadami współżycia społecznego. Dla oceny umowy z tego punktu
widzenia miarodajne jest porównanie wartości świadczenia, które ze względu na
wysokość ustalonych odsetek zamierzał uzyskać powód w razie dopuszczenia się przez
pozwanego opóźnienia w wykonaniu umowy ze świadczeniem, jakie uzyskiwał pozwany
w wyniku jej zawarcia. Trafnie, powołując się na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8
stycznia 2003 r., II CKN 1097/00 (OSNC 2004, nr 4, poz. 55), Sąd Okręgowy uznał, że
także sama dysproporcja między wartością określonych w umowie świadczeń stron nie
jest jeszcze wystarczającym powodem dla uznania umowy za sprzeczną z zasadami
współżycia społecznego. Dla uznania takiego konieczne jest stwierdzenie rażącego
zachwiania ekwiwalentności świadczeń. Przy ustaleniu, czy do niego doszło należy zaś
mieć na uwadze wszelkie okoliczności, które mogą mieć wpływ na rzeczywistą wartość
świadczeń.
Szybkie uzyskanie pożyczki i udzielenie jej bez spełnienia przez pożyczkobiorcę
zbytnich formalności może niewątpliwie „podrażać” jej udzielenie i to tak w zakresie
oprocentowania określającego wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału jak i
odsetek za opóźnienie w zwrocie pożyczki. Zawarcie przez strony umowy pożyczki w
formie aktu notarialnego nie świadczy jednakże o odstąpieniu przez powoda od
zapewnienia sobie trudnego do podważenia dowodu na okoliczność zawarcia umowy
i jej treści. Ponadto wyjednanie od pozwanego oświadczenia o poddaniu obowiązku
zwrotu pożyczki z odsetkami egzekucji z całego jego majątku umożliwiło powodowi
stosunkowo proste dochodzenie jego roszczeń w razie niewykonania umowy przez
5
pozwanego. Wreszcie to, że zwrot udzielonej pożyczki został zabezpieczony tak silnym
zabezpieczeniem, jakim jest hipoteka na lokalu mieszkalnym stanowiącym własność
pozwanego, znacznie zmniejszało ryzyko poniesienia przez powoda szkody na skutek
niewykonania zobowiązania przez pozwanego. Okoliczności zawarcia umowy przez
strony wskazują zatem, że jest to umowa zawarta na warunkach zbliżonych do umów
pożyczek i kredytów zawieranych przez banki. W zasadzie więc zastrzeżenie na rzecz
powoda odsetek za opóźnienie w zwrocie pożyczki przez pozwanego, w wysokości
znacznie przewyższającej oprocentowanie stosowane przez banki przy udzielaniu
pożyczek i kredytów krótkoterminowych, należało uznać – tak jak trafnie uczynił Sąd
Okręgowy – za naruszające zasady współżycia społecznego. Jednakże nie ma
podstaw, by ocenę tę odnieść tylko do odsetek za czas od dnia wytoczenia powództwa.
Funkcja odsetek za opóźnienie do chwili wytoczenia o nie powództwa, jak i po tej chwili
jest bowiem taka sama i nie ulega zmianie w zależności od tego, czy wierzyciel
skorzystał czy też nie skorzystał z przysługującego mu uprawnienia do skapitalizowania
odsetek należnych do chwili wytoczenia powództwa i żądania od nich odsetek
za opóźnienie (art. 482 § 1 k.c.). W tym więc tylko zakresie zarzut kasacji naruszenia
przez zaskarżony wyrok prawa materialnego (poza art. 482 § 1 k.c.) należało uznać za
zasadny.
Z przytoczonych względów, mając na uwadze zakres, w jakim został zaskarżony
kasacją wyrok Sądu drugiej instancji, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39313
§ 1 oraz
art. 39319
w zw. z art. 391 § 1 k.p.c., obowiązujących przed zmianą dokonaną ustawą z
dnia 22 grudnia 2004 r. i mających zastosowanie w sprawie w związku z art. 3 tej
ustawy oraz na podstawie art. 108 § 2 k.p.c., orzekł jak w sentencji.