Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 90/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Strus (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Tadeusz Żyznowski
w sprawie z powództwa Banku P.(…) S.A. w K., Oddziału w J.
przeciwko O.(...) sp. z o.o. w P. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 12 października 2005 r., kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z
dnia 25 czerwca 2004 r., sygn. akt I ACa (...),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
Powód Bank P.(…) S.A. w K. Oddział w J. domagał się wydania w postępowaniu
upominawczym nakazu zapłaty zobowiązującego pozwanego O.(...) Spółka jawna w P.
do zapłaty kwoty 1.499.936, 50 zł z ustawowymi odsetkami. W uzasadnieniu żądania
twierdził, że w dniu 26 stycznia 2001 r. zawarł ze spółką z o. o I.(...) z siedzibą w K.
umowę o świadczenie usług faktoringowych, rozszerzając następnie w dniu 31 stycznia
2001 r. jej zakres o wykup niewymagalnych wierzytelności tej spółki w stosunku do
2
spółki cywilnej PHU O.(...), przekształconej w trybie art. 26 § 4 ksh w pozwaną Spółkę.
Jednocześnie z zawarciem aneksu nr 1 faktorant złożył do wykupu dwie faktury z dnia
31 stycznia 2001 r. nr (...) na kwotę 1.425.927,64 zł oraz nr (...) na kwotę 74.008,86 zł, z
których wynikało, że wymienione w nich wierzytelności objęte zostały umowa
faktoringową i uprawnionym do odbioru zapłaty jest powód. Zarówno pozwana jak i
zobowiązana z tytułu regresu spółka I.(...) nie uregulowały tego zadłużenia.
Nakazem zapłaty Sąd Okręgowy w K. zasądził na rzecz powoda dochodzoną
kwotę.
W sprzeciwie od nakazu zapłaty pozwana zarzucała, że o fakcie zawarcia przez
powoda przedmiotowej umowy o świadczenie usług faktoiringowych dowiedziała się
dopiero w dniu 23 lutego 2003., nadto że otrzymane przez nią oryginały faktur nie
zawierały klauzul figurujących na kopiach dołączonych do akt, przede wszystkim zaś, że
w dacie powiadomienia przez spółkę I.(...) o fakcie zawarcia z powodem umowy
faktoringowej nie była już dłużnikiem tej spółki albowiem należności te zostały rozliczone
w dniu 31 stycznia 2001 r. przez potrącenie z przejętymi przez spółkę I.(...)
należnościami A. P., prowadzącej działalność pod nazwą PHU I.(...). Podnosiła
wprowadzenie powoda w błąd co do stanu faktycznego przez spółkę I.(...) oraz
niedopełnienie przez Bank należytej staranności przy zawarciu i wykonywaniu umowy
faktoringowej.
Wyrokiem z dnia 27 lutego 200 4 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo w
oparciu o następujące ustalenia.
Pozwana Spółka działająca przed przekształceniem jako spółka cywilna O.(...)
pozostawała w stosunkach handlowych z A. P. Na dzień 31 grudnia 2000 r. jej dług
wobec Spółki wynosił 1.651.031,80 zł. Pismem z dnia 31 grudnia 2000 r. pozwana
została poinformowana, że w związku z przekształceniem PHU I.(...) A. P. w I.(...) spółkę
z o.o. zadłużenie PHU I.(...) w stosunku do PHU O.(...) s.c. we wskazanej wysokości
zostało przejęte przez I.(...) sp. z o.o. Zarząd tej Spółki zobowiązał się spłacić
wierzytelność w stosunku do PHU O.(...) s.c. w ciągu 90 dnia od daty potwierdzenia
pisma. Pismo zostało doręczone pozwanej na początku stycznia 2001 r. przez P. W.
działającego jako pełnomocnik A. P. oraz prezes jednoosobowego zarządu I.(...) sp. z
o.o. i podpisane przez oboje wymienionych.
Upoważniony przedstawiciel spółki cywilnej O.(...) W. G. wyraził na piśmie z dnia
31 grudnia 2000 r. zgodę na przejęcie długu, o którym była mowa w jego treści. Jego
adnotacja „wyrażam zgodę” zamieszczona została na kserokopii tego dokumentu,
3
albowiem w dniu jej dokonania w dniu 31 stycznia 2001 r. oryginał tego pisma znajdował
się w siedzibie spółki w P.
W dniu 17 stycznia 2001 r. pomiędzy Spółką z o.o. I.(...) i wspólnikami spółki
cywilnej O.(...) zawarta został umowa ramowa na dostawy ropy naftowej i paliw płynnych
zawierająca zapis, że kupujący tj. spółka cywilna O.(...) w terminie do 15 dni przed
rozpoczęciem kwartału dostarczy zamówienie sprzedającemu. Zamówienie
potwierdzone przez sprzedającego miało stanowić konkretyzację umowy, przy czym
dostawy miały być rozliczane w formie faktoringu i wynosić ok. 3.000.000 zł miesięcznie.
W tym samym dniu między spółką z o. o. I.(...) i s.c. O.(...) podpisane zostało dodatkowe
porozumienie do tej umowy, w którym strony uzgodniły, iż odbiór paliw między firmami
może odbywać się w ramach rozliczeń kompensacyjnych dotyczących dotychczasowych
i bieżących transakcji. Również w dniu 17 stycznia 2001 r. wspólnicy spółki O.(...) złożyli
zamówienie na I kwartał 2001 r. obejmujące 3.000 Mg ropy naftowej i innych produktów,
które jednak nie zostało przez sprzedającego potwierdzone. Spółka z o.o. I.(...) wydała
PHU O.(...) s.c. benzynę bezołowiową o łącznej wartości 1.499.936,50 zł wystawiając w
dniu 31 stycznia 2001 r. faktury VAT nr (...) na kwotę 74.008,86 zł i nr (...) na kwotę
1.425.927,64 zł, określające termin ich płatności na dzień 1 kwietnia 2001 r.
W dniu 31 stycznia 2001 r. Spółka z o.o. I.(...) złożyła spółce cywilnej O.(...)
pisemne oświadczenie o potraceniu wierzytelności z tych faktur z wierzytelnością spółki
cywilnej O.(...) wobec A. P. przejętą przez Spółkę I.(...).
W dniu 26 stycznia 2001 r. pomiędzy powodowym Bankiem a sp. z o.o. I.(...)
zawarta został umowa o świadczenie usług faktoringowych nr 3/2001, której
przedmiotem było wykupywanie przez Bank (faktora), niewymagalnych wierzytelności tej
Spółki (faktoranta) powstałych lub mających powstać z tytułu dostarczonych towarów i
usług do PPKS w J. Dostarczanie towarów przez faktoranta miało odbywać się na
podstawie podpisanych lub planowanych umów z odbiorcami, których zestawienie
stanowiło załącznik nr 1 do umowy. Za każdą wykupywaną wierzytelność faktor miała
wpłacić faktorantowi kwotę odpowiadającą 80% sumy wierzytelności określonej w
przedstawionej fakturze pomniejszonej o odsetki dyskontowane i prowizję faktora.
Pozostała cześć wierzytelności (20 %) miała być wypłacona przez faktora niezwłocznie
po spłaceniu całej należności przez odbiorcę lub proporcjonalnie do stopnia jej realizacji.
W § 11 umowa stanowiła, że w przypadku niezrealizowania przez odbiorcę całości lub
części wykupionej wierzytelności faktor niezwłocznie dokona jej zaspokojenia
bezpośrednio od faktoranta obciążając jego rachunek bankowy przez wystawienie
4
wewnętrznej noty memoriałowej i uznanie konta należnością z tytułu faktoringu. Zgodnie
z umową, faktor miał dokonywać wykupu wierzytelności faktoranta na podstawie
wystawionych przez niego i przedstawionych każdorazowo faktur. Faktury musiały
dodatkowo zawierać wskazanie numeru rachunku bankowego faktora oraz zawierać
klauzulę o treści „zgodnie z umową o świadczenie usług faktoringowych nr 3/2001 z 26
stycznia 2001 r. uprawnionym do otrzymania zapłaty jest Oddział Banku (…) S.A. w J.”.
Umowa zawierała zapis, że załącznik nr 2 do umowy zawiera wzory pieczątek i
podpisów osób upoważnionych przez faktoranta do wystawiania faktur oraz osób
upoważnionych przez odbiorców do otrzymywania faktur. Wspólnicy spółki cywilnej
O.(...) nie złożyli wzorów podpisów. Zakres przedmiotowy umowy faktoringu został
rozszerzony aneksem nr 1/2001 przez objęcie nią wykupu przez faktora także
niewymagalnych wierzytelności faktoranta powstałych lub mających powstać z tytułu
dostarczonych towarów dla PHU O.(...) s.c w P. z tytułu umowy na dostawy ropy
naftowej i paliw płynnych zawartej w dniu 17 stycznia 2001 r. Spółka I.(...) złożyła w
powodowym Banku komputerowe wydruki kopii w/w faktur wystawionych na nabywcę
PHU O.(...) sp.c. Na kopiach tych faktur w rubryce „osoba upoważniona do otrzymania
faktur” odciśnięta była imienna pieczęć pełnomocnika PHU O.(...) Z. R. i jego podpis, a
nadto na drukach komputerowych naniesiona była inną czcionką klauzula zastrzeżona w
umowie faktoringu, że uprawnionym do otrzymania zapłaty jest powodowy Bank.
W dniu 23 lutego 2001 r. spółka I.(...) poinformowała wspólników s.c. O.(...) o
zawarciu przez nią w dniu 26 stycznia 2001 r. umowy o świadczenie usług
faktoringowych wskazując konto Banku, na które powinny być spłacane należności z
faktur. W odpowiedzi, spółka O.(...) poinformowała Spółkę I.(...), że nie posiada żadnej
faktury tej Spółki objętej faktoringiem oraz kopię odpowiedzi wysłała do powodowego
Banku.
W dniu 22 marca 2001 r. Prezes spółki I.(...) złożył w siedzibie spółki O.(...), pod
nieobecność jej wspólników, dwa egzemplarze pisma zawierającego informację o
zawarciu w dniu 31 stycznia 2001 r. ze stroną powodową aneksu, na mocy którego
wierzytelności pieniężne wynikające z faktur, zawierających klauzule uprawniającą Bank
do otrzymania zapłaty zgodnie z umową faktoringową, wystawionych przez spółkę O.(...)
stają się wraz z odsetkami ustawowymi własnością Banku.
Powód wezwał Spółkę cywilną O.(...) do zapłaty należności z faktur w dniu 27
kwietnia 2001 r.
5
Na tej podstawie faktycznej Sąd Okręgowy uznał, że powód w ramach umowy
faktoringowej, nie nabył od faktoranta sp. z o.o. I.(...) przedmiotowych należności,
bowiem zostały one skutecznie potrącone z wierzytelnościami wspólników spółki
cywilnej O.(...), przysługującymi im w stosunku do A. P., które na mocy przejęcia jej
długu stały się wierzytelnościami w stosunku do sp. z o.o. I.(...). Wierzytelności te
umorzyły się i nie mogły być przedmiotem obrotu. Wprawdzie w dniu potrącenia tj. 31
stycznia 2001 r. termin spełnienia świadczeń objętych przedmiotowymi fakturami
jeszcze nie nadszedł, gdyż dzień ich zapłaty określony został w fakturach na 1 kwietnia
2001 r., to jednak, jak stwierdził - powołując się na poglądy doktryny - nieodzowną
przesłanką potrącenia jest tylko wymagalność wierzytelności potrącającego. Wymaganie
to jest spełnione gdy termin spełnienia świadczenia, co do którego potrącający jest
zobowiązany został zastrzeżony na jego korzyść. Na podstawie art. 120 § 1 zd. 1 k.c.,
art. 488 § 1 k.c. i art. 457 k.c. Sąd Okręgowy uznał, że roszczenie spółki z o.o. I.(...)
wobec PHU O.(...) było wymagalne w dniu 31 stycznia 2001 r. a oświadczenie o
potrąceniu złożone w tym dniu wobec wspólników spółki cywilnej O.(...) odniosło skutek
z art. 498 § 2 k.c. Podstawą tego stanowiska było przyjęcie, że dług A. P. wobec PHU
O.(...) został skutecznie przejęty przez sp. z o. o. I.(...) na mocy umowy z dnia 31
grudnia 2000 r., zaś zgoda wierzyciela na przejecie tego długu została udzielona w
wymaganej formie pisemnej w dniu 31 stycznia 2001 r. W ocenie Sądu Okręgowego bez
znaczenia dla skuteczności tej czynności było to, że oświadczenie to złożone zostało
przez przedstawiciela spółki cywilnej O.(...) nie na oryginale dokumentu umowy o
przejęciu długu, lecz na jego kserokopii. W ocenie Sądu Okręgowego powód nie
udowodnił, że strona pozwana odbierając oświadczenie o potraceniu wiedziała, że te
same wierzytelności były przedmiotem przelewu w ramach umowy faktoringu. Nadto
wystawione przez faktoranta faktury nie zawierały wymaganych informacji, w
szczególności numeru rachunku bankowego faktora, nie zostały złożone wzory
podpisów wspólników spółki cywilnej O.(...), a tym samym strona powodowa nie
dopełniła staranności wymaganej przy uwzględnieniu zawodowego charakteru jej
działalności.
W apelacji powód zarzucał, błędne przyjęcie w ustalonym przez Sąd Okręgowy
stanie faktycznym, że między stroną pozwaną, spółką z o.o. I.(...) oraz A. P. prowadzącą
działalność pod nazwa PHU I.(...) doszło do umowy przejęcia długu, oraz że strona
pozwana posiadała wymagalną wierzytelność w stosunku do sp. z o. o. I.(...) w kwocie
6
1.651.031, 80 zł, a w następstwie tego naruszenie przez Sąd Okręgowy art. 519 i 522
k.c. oraz art. 498 k.c.
Sąd Apelacyjny uznał apelację za uzasadnioną. Podzielając jej zarzuty przyjął, że
informacja o przekształcenie PHU I.(...) w nowy podmiot - spółkę z o.o. nie mogła
stanowić źródła następstw prawnych określonych w art. 552 ksh. Przekształcenie
dłużnika PHU I.(...) w spółkę z o. o. nie mogło wiec stanowić podstawy przejęcia jego
długu przez spółkę. Jego przejęcie może być natomiast rozważane w oparciu o art. 522
k.c. przy uwzględnieniu treści pisma spółki z o.o. I.(...) z dnia 31 grudnia 2000 r.
stwierdzającego przejęcie długu A. P. przez tę spółkę. Pismo to, które miało obejmować
umowę przejęcia długu, zawierające zobowiązanie Spółki do jego spłaty na rzecz
pozwanego w określonym tam terminie podpisane zostało przez właściciela PHU I.(...)
A. P., jej pełnomocnika, a równocześnie prezesa jednoosobowego zarządu Spółki I.(...)
P. W. i doręczone pozwanej. W imieniu wierzyciela zgodę na przejęcie długu wyraził na
piśmie W. G., działający jako pełnomocnik wspólników spółki cywilnej O.(...), który
jednak nie był właściwie umocowany. Zgodnie z art. 99 § 1 k.c. pełnomocnictwo to
powinno być udzielone na piśmie podczas gdy, jak wynika z jego zeznań, wspólnicy
udzielili mu pełnomocnictwa (zgody) w formie ustnej. Tym samym konieczna do
przejęcia długu zgoda wierzyciela (art. 519 § 2 pkt 2) nie została udzielona w sposób
właściwy (art. 73 § 1 k.c.), a umowa o przejęcie długu była nieważna. Nie nastąpiła więc
skuteczna zmiana dłużnika. Nadto, jak stwierdził Sąd Apelacyjny, gdyby nawet przyjąć,
że W. G. działał jako wspólnik spółki cywilnej, to obowiązkiem pozwanej było wykazanie,
iż był on uprawniony do składania omawianego oświadczenia (art. 866 k.c. w zw. z art.
865 § 2 k.c.), co nie nastąpiło.
Jako pozbawione doniosłości prawnej ocenił Sąd Apelacyjny zarzuty apelacji
niewykazania z jakiego tytułu miało powstać zadłużenie A. P. oraz nieustalenia kiedy
wierzytelności spółki cywilnej z tym związane stały się wymagalne, a to z uwagi na
stwierdzoną nieważność umowy przejęcia długu, a także bezskuteczności potracenia z
dnia 31 stycznia 2001 r. Uznając za błędną ocenę Sądu Okręgowego odnośnie drugiej z
wymienionych kwestii wskazał Sąd Apelacyjny, iż wbrew ustaleniom tego Sądu treść
pisma prezesa zarządu Spółki z o.o. I.(...) z dnia 31 stycznia 2001 r., zgodnie z którym
należności z przedmiotowych faktur miały być skompensowane z zobowiązaniami A. P.,
nie odwołuje się wprost do przejętego długu lecz do zobowiązań wymienionej. Uznanie
mimo takiego brzmienia tego oświadczenia, że podmiotom uczestniczącym w
kompensacie wiadomym było o jakie wierzytelności chodzi nie było możliwe. Zdaniem
7
Sądu Apelacyjnego, nie było też możliwe w tej dacie umorzenie wierzytelności. Termin
zapłaty należności z faktur nr 4 i 5/2001 ustalono na 1 kwietnia 2001 r., tym samym w
dniu 31 stycznia 2001 r. była ona niewymagalna. Niczym nieuzasadnione było więc
uznanie przez Sąd Okręgowy, na podstawie art. 120 § 1 zd. 1, art. 488 § 1 i 457 k.c., że
wierzytelności, których termin spełnienia jeszcze nie nadszedł były wymagalne. Pogląd
Sądu Okręgowego byłby natomiast prawidłowy, gdyby nadszedł termin spełnienia tych
wierzytelności [spółki I.(...)], zaś wierzytelności wspólników spółki O.(...) nie były jeszcze
wymagalne. W takim przypadku wierzyciel ten przyjmując wcześniej świadczenie
dłużnika nie poniósłby przez to żadnej starty. Nadto przyjęcie - jak uczynił to Sąd
Okręgowy - skuteczności umowy o przejęcie długu z dnia 31 grudnia 2001 r. pociągać
musi za sobą skuteczność dalszego porozumienia stron, zgodnie z którym przejęty dług
miał być spłacony w ciągu 90 dni od daty potwierdzenia pisma z tej daty, tym samym
wierzytelność wspólników spółki O.(...) stawała się wymagalna w dniu 31 marca 2001 r.,
co sprawia , że w dniu 31 stycznia 2001 r. żadna z analizowanych wierzytelności nie
byłą wymagalna. Jako bezzasadne ocenił ustalenie przez Sąd Okręgowy, że
oświadczenie o potrąceniu poprzedziło cesję przedmiotowych wierzytelności na rzecz
strony powodowej, w sytuacji gdy strona pozwana przesłała na rzecz strony powodowej
pismo z dnia 31 grudnia 2001 r. i to bez oświadczenia W. G. o wyrażeniu zgody na
przejęcie długu wraz z pismem z dnia 15 maja 2001 r. Zdaniem Sądu Apelacyjnego,
także przy przyjęciu, że w sprawie mamy do czynienia z umownym, a nie ustawowym
potrąceniem nie mogło dojść do umorzenia wierzytelności. Wprawdzie zainteresowani
mogą ułożyć tutaj swoje stosunki według własnego uznania, a zatem uznać również, że
wymagalność nie jest warunkiem dopuszczalności umorzenia należności, to jednak nie
zmienia to faktu, że wierzytelności muszą istnieć. Tym samym uznanie przez strony
umowy z dnia 17 stycznia 2001 r., w ramach aneksu z dnia 31 stycznia 2001 r., iż odbiór
paliw będzie odbywać się w ramach rozliczeń kompensacyjnych (bez określenia
żadnych warunków) jak również wyrażenie przez wspólnika spółki cywilnej zgody, (bez
określenia żadnych warunków) w dniu 31 stycznia 2001 r. na skompensowanie
zobowiązań A. P., jakkolwiek dopuszczalne, nie mogło spowodować wygaśnięcia
zobowiązania powstałego wraz z nabyciem przez PHU O.(...) benzyny. W dniu 31
stycznia 2001 r. spółka I.(...) nie była bowiem dłużnikiem wspólników spółki cywilnej, co
wynika ze wskazanej wcześniej nieważności umowy przejęcia długu. Natomiast
zgromadzony materiał dowodowy daje podstawę do uznania, że we wskazanej dacie
strona powodowa nabyła wierzytelności z faktur nr 4 i 5. Forma pisemna umowy
8
przelewu wierzytelności (art. 509 k.c.) i to jedynie dla celów dowodowych jest bowiem
przewidziana jedynie dla przypadków gdy przenoszona wierzytelność przekracza
określoną kwotę (art. 75 k.c.), albo gdy wierzytelność jest stwierdzona pismem (art. 511
k.c.). Wobec tego fakt wręczenia przez faktoranta przedmiotowych faktur powodowi z
jednoczesnym podpisaniem przez niego aneksu nr 1 świadczy o jego woli przelania tych
wierzytelności na Bank. Gdy chodzi natomiast o wymóg wskazania nr rachunku
bankowego faktora na fakturach nie był on przez strony traktowany jak warunek dojścia
do skutku czynności prawnej. Jako bezskuteczny ocenił Sąd Apelacyjny zarzut
apelującego naniesienia klauzuli z § 5 pkt 2 umowy inną czcionką, wobec niewykazania
przez pozwanego, że faktorant przedłożył faktury bez takiej klauzuli, zaś jako
nieuzasadnione jego twierdzenie o potrzebie sygnowania takiej klauzuli podpisem.
Kierując się powyższym Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 25 czerwca 2004 r.
zmienił wyrok Sądu Okręgowego przez uwzględnienie powództwa w zakresie należności
głównej oraz ustawowych odsetek za okres od 2 kwietnia 2001 oraz oddalił żądanie
odsetek w pozostałym zakresie.
W kasacji od tego wyroku pozwany zarzucił:
- naruszenie przez błędną wykładnię art. 498 k.c., art. 3531
k.c., art. 519 k.c.
i art. 522, art. 99 § 1 i art. 73 § 1 k.c. w zw. z art.60 i 78 k.c. przez przyjęcie, iż w sprawie
nie miało miejsce przejecie długu oraz potracenie oraz art. 513 § 2 k.c. przez jego
niezastosowanie;
- naruszenie art. 233 przez przekroczenie granic swobodnej oceny
dowodów, na tle ustalonego przez sąd pierwszej instancji stanu faktycznego.
We wnioskach kasacyjnych skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego
wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcie co do kosztów postępowania kasacyjnego, albo zmiany wyroku przez
oddalenie apelacji powoda oraz zasądzenie na rzecz pozwanego zwrotu kosztów
postępowania za drugą instancję oraz kosztów postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sformułowane przez skarżącego w kasacji wnioski wskazują, iż wbrew jego
stwierdzeniu, że wyrok zaskarża w całości, rzeczywisty zakres zaskarżenia kasacyjnego
nie obejmuje zawartego w nim rozstrzygnięcia o oddaleniu powództwa w pozostałej
części (pkt II).
Chociaż z treści art. 498 k.c. można by wnosić, że przesłanką wymagalności
odnosi się do obu wierzytelności, to powszechnie przyjmuje się, że tylko wierzytelność
9
potrącającego, czyli strony aktywnej powinna być wymagalna. Ograniczenie warunku
wymagalności tylko do wierzytelności strony aktywnej znajduje uzasadnienie w samej
konstrukcji potrącenia. Potracenie jest bowiem równoznaczne z przymusowym
zaspokojeniem wierzytelności przysługującej osobie, która składa oświadczenie woli, a
egzekucja wierzytelności niewymagalnej nie może być prowadzona. Dokonując
potracenia strona płaci równocześnie swój dług, a skoro według art. 457 k.c. termin
spełnienia świadczenia w razie wątpliwości poczytuje się za zastrzeżony na korzyść
dłużnika, to co do zasady nie ma przeszkód, by zobowiązany spłacił dług przed
terminem. Dlatego potrącenie z wierzytelnością jeszcze niewymagalną jest
dopuszczalne, wystarczy by wobec potrącającego istniała oraz by świadczenie mogło
być spełnione. Dłużnik nie może więc sprzeciwić się ściągnięciu wymagalnego długu
powołując się na to, ze jego wierzytelność wzajemna wobec wierzyciela egzekwującego
jest jeszcze niewymagalna.
Zgodna z powyższymi wskazaniami wykładnia art. 498 k.c., trafnie doprowadziła
Sąd Apelacyjny - w niekwestionowanych zarzutami kasacji w tym zakresie ustaleniach
faktycznych - do wniosku, że skoro w dacie złożenia przez spółkę I.(...) oświadczenia o
potrąceniu (31 stycznia 2001 r.) żadna z wierzytelności była wymagalna, to nie
zachodziły przesłanki do ich umorzenia przez potrącenie na podstawie ustawy tj. w
drodze jednostronnego oświadczenia woli wymienionej spółki.
Określone w art. 498 k.c. ustawowe przesłanki potrącenia, co do zasady nie
mają zastosowania do potrącenia umownego. Skuteczność potrącenia umownego
opiera się na zgodnych oświadczeniach woli stron, które mają swobodę w kształtowaniu
jego przesłanek, zakresu i momentu wystąpienia skutku. W potraceniu tym, które nie
spełnia funkcji egzekucyjnej w takiej postaci jak w potraceniu ustawowym, gdzie
potrącający egzekwuje swoją należność, a druga strona musi poddać skutkom
potracenia, nie jest wymagana przesłanka wymagalności.
Bezprzedmiotowe są wywody skarżącego, uzasadniające zarzut naruszenia art.
498 k.c., oparte na argumentacji potwierdzającej słuszność przedstawionego
stanowiska, które Sąd Apelacyjny podzielił, nie naruszając przy tym wskazanego
przepisu.
Podzielić należy, słuszny co do zasady, pogląd sądu apelacyjnego uznający za
przesłankę potracenia umownego wzajemność roszczeń, która jest spełniona wówczas,
gdy każda z dwóch osób jest jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem drugiej. Jej
10
spełnienie warunkuje bowiem w ogóle możliwość zarachowanie, czy obopólne
umorzenie wierzytelności.
Dokonane w ślad za tym ustalenie, że Spółka I.(...) nie była w dniu 31 stycznia
2001 r. dłużnikiem wspólników spółki O.(...), z uwagi na nieważność umowy przejęcia
przez Spółkę I.(...) długu A. P., przesądziło ostatecznie o przyjęciu przez Sąd
Apelacyjny, iż nie mogło dojść do wzajemnego umorzenia wierzytelności w drodze
umowy zawartej między spółką I.(...) i wspólnikami spółki O.(...). W tej sytuacji nie była
przedmiotem rozważań Sądu Apelacyjnego kwestia czy strony wyraziły wolę zawarcia
takiej umowy i na jakich warunkach.
Stanowisko Sądu Apelacyjnego odnośnie do nieważności umowy przejęcia długu,
o której wyżej mowa, zasadnie jednak kwestionuje skarżący, jako podjęte z
naruszeniem zarówno przepisów postępowania (art. 233 k.p.c.) jak i prawa materialnego
(art. 519, art. 522, art. 99 § 1 i art. 73 w zw. z art. 60 i 78 k.c.).
Na tle motywów zaskarżonego wyroku, którymi w tym względzie kierował się Sąd
Apelacyjny, odróżnić trzeba niezachowanie wymogu formy pisemnej dla czynności
wyrażenia zgody przez wierzyciela na przejęcie długu w drodze umowy między
dłużnikiem a osobą trzecią (art. 522 k.c.), ze skutkiem w postaci nieważności tej
czynności, od niezachowania pisemnej formy pełnomocnictwa do tej czynności (art. 99 §
1 k.c.), prowadzącego do nieważności pełnomocnictwa. Zgodnie zaś z art. 104 zd. 1 k.c.
jednostronna czynność prawna dokonana w cudzym imieniu bez umocowania jest w
zasadzie nieważna, jednak z zastrzeżeniem wyjątku (zd. 2 tego przepisu) w przypadku,
gdy ten komu zostało złożone oświadczenie woli w cudzym imieniu wiedział o tym i
zgodził się na dzianie bez umocowania. Zgoda taka może być wyrażona w każdej formie
i w każdym czasie, zarówno przed, w czasie jak i po złożeniu oświadczenia. W takiej
sytuacji stosuje się odpowiednio art. 103 k.c.
Do przejęcie długu w drodze umowy między dłużnikiem a osoba trzecią (art. 519
§ 2 pkt 1k.c.) dochodzi na podstawie samej umowy (solo consensu). Skuteczność tej
umowy wymaga zgody wierzyciela na jej zawarcie. Brak zgody wierzyciela nie prowadzi
do nieważności umowy - jak przyjął to Sąd Apelacyjny - lecz powoduje, że czynność
przejęcia długu jest czynnością kulejącą o zawieszonej bezskuteczności, która nie
wywołuje żadnych skutków prawnych od początku. Zgoda wierzyciela może być
wyrażona zarówno przed zawarciem umowy o przejęcie długu jak i po jej zawarciu (art.
63 § 1 k.c.). Zgoda w postaci potwierdzenia ma moc wsteczną od chwili zawarcia
umowy o przejęcie długu (w okolicznościach sprawy z dniem 31 grudnia 2000 r.).
11
Odmowa wyrażenia zgody przez wierzyciela powoduje bezskuteczność umowy
przejęcia długu, a jednocześnie zobowiązuje osobę trzecią, która w umowie z
dłużnikiem zobowiązała się przejąć dług, do odpowiedzialności za to, że wierzyciel nie
będzie żądał od dłużnika spełnienia świadczenia. (art. 521 § 2 k.c.).
W świetle powyższego nie może się ostać, podjęte bez należytego rozważenia
powyższych kwestii, stanowisko Sądu Apelacyjnego, zgodnie z którym w dniu 31
stycznia 2001 r. spółka z o.o. I.(...) nie była dłużnikiem wspólników spółki O.(...), a co za
tym idzie, wobec braku przesłanki wzajemności wierzytelności nie można uznać, iż w
rozpatrywanej sprawie mamy do czynienia nie z potrąceniem ustawowym lecz
umownym.
Nie można też odmówić racji skarżącemu o ile podnosi, że w ustalonym przez
Sąd Okręgowy stanie faktycznym sprawy, mającym oparcie w zgromadzonych
dowodach (przesłuchanie wspólników pozwanej spółki W. G. i Z. R.), których oceny Sąd
Apelacyjny nie zakwestionował, i przy braku odmiennych własnych ustaleń tego Sądu,
nie było podstaw do przyjęcia, że wspólnicy spółki O.(...) udzielili W. G. pełnomocnictwa
do złożenia oświadczenia o wyrażeniu zgodę na przejęcie długu. Tym samym błędne są
wnioski, jakie z tych ustaleń wyciągnął Sąd Apelacyjny odnośnie do kwalifikacji
charakteru prawnego reprezentacji spółki cywilnej O.(...) przy tej czynności, jako opartej
na pełnomocnictwie, a nie przedstawicielstwie ustawowym (art. 866 k.c.).
Fakt, że W. G. działał jako prawidłowo umocowany przedstawiciel poprzednika
prawnego pozwanej spółki - jak trafnie podnosi skarżący - nie był przy tym
kwestionowany przez stronę powodową, w postępowaniu przed Sądem pierwszej
instancji jak i w postępowaniu apelacyjnym, poza ogólnymi lecz nie mającym charakteru
zarzutu stwierdzeniem zawartym w pisemnej apelacji, iż to jego uprawnienie powinno
być wykazane przez stronę pozwaną.
Nie zasługują natomiast na uwzględnienie pozostałe zarzuty kasacji, a to
naruszenia art. 513 § 2 k.c., zgłoszony alternatywnie na wypadek, oddalenia wcześniej
omówionych zarzutów, którego hipoteza w obecnym stanie sprawy nie znajduje w niej
zastosowania oraz naruszenia 233 k.p.c. w zakresie w jakim skarżący odwołuje się w
jego uzasadnieniu do nowego - w rozumieniu art. 39311
§ 2 k.p.c. (w brzmieniu
obowiązującym przed jego uchyleniem ustawą z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie
ustawy kodeks postępowania cywilnego...Dz. U. z 2005 r. Nr 13, poz.98) - faktu
odstąpienia przez powoda od zawartej ze spółką z o.o. I.(...) umowy faktoringowej.
12
W tym stanie rzeczy, z przyczyn wcześniej szczegółowo wskazanych, konieczne i
uzasadnione stało się uchylenie zaskarżonego wyroku w zakresie objętym
zaskarżeniem i przekazanie sprawy sądowi apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
przy uwzględnieniu wskazań co do wykładni prawa wynikających z niniejszego wyroku,
oraz orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 39313
§ 1 k.p.c. w zw. z art.
3 powołanej ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r.).