Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CK 139/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 października 2005 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Bronisław Czech
SSN Tadeusz Żyznowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Spółdzielni Gastronomicznej w K.
przeciwko S. K.
o zapłatę, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 21 października 2005 r., na rozprawie
kasacji strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 3 września 2004 r.,
sygn. akt I ACa (…),
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego jej rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach procesu za instancję
kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny zmienił wyrok w zakresie uwzględniającym powództwo i oddalił w
całości żądanie powodowej Spółdzielni oraz orzekł o kosztach procesu za obie
instancje. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd drugiej instancji zwięźle przytoczył – jak
to zostało określone – bezsporne fakty dotyczące władztwa pozwanego nad tymi
nieruchomościami. Pozwany S. K. jest właścicielem nieruchomości zabudowanej
2
położonej w K. przy ul. F., gdzie prowadzona jest kawiarnia „J.(...)”. W kawiarni tej
pozostały zabytki z okresu młodopolskiego jak malowidła naścienne, obrazy, litografie
oraz inne przedmioty wpisane do rejestru zabytków, w którym jako właściciel wpisany
jest Skarb Państwa. W 1991 r. pozwany zawarł umowę z Gminą K., na podstawie której
Gmina oddała mu ruchome wyposażenie kawiarni w „użytkowanie” za odpłatnością 2
000 000 zł (w obowiązującej w chwili zawarcia umowy walucie), która to kwota miała być
w całości przeznaczona na koszty konserwacji ruchomości i malowideł znajdujących się
w tej kawiarni. Prawomocnym wyrokiem z dnia 4 lipca 1996 r. w sprawie sygn. akt I ACr
(...) Sąd Apelacyjny nakazał Gminie K. złożenie oświadczenia woli przenoszącego
posiadanie zabytkowych ruchomości w terminie 14 dni, licząc od uprawomocnienia się
wyroku, a w razie niezłożenia oświadczenia powołany wyrok zastępował to
oświadczenie. Pozwany, który został zawiadomiony o treści tego wyroku, był wzywany
przez powodową Spółdzielnię do zawarcia umowy dotyczącej korzystania przez niego
z zabytkowego wyposażenia kawiarni, nie zawarł takiej umowy. Wojewódzki
Konserwator Zabytków zajął stanowisko stwierdzające, iż sporne ruchomości nie mogą
być przeniesione w inne miejsce. Rozważając, na tle przytoczonych faktów, charakter
władania pozwanego zabytkowym wyposażeniem kawiarni Sąd Apelacyjny wskazał, że
to powodowa Spółdzielnia w wykonaniu powołanego powyżej wyroku stała się
samoistnym posiadaczem, co wyklucza zastosowanie art. 224 i 225 k.c. Pozwany S. K.
nie jest także posiadaczem zależnym spornych ruchomości (art. 230 k.c.). Pozwany
chce rzecz zwrócić właścicielowi, jednakże z uwagi na postawę właściciela, któremu
odpowiada zaistniała sytuacja, czy też z uwagi na przepisy obowiązującego prawa
rzeczy tej zwrócić nie może. Pozwany jest dzierżycielem. Wykluczył także Sąd
Apelacyjny możliwość zastosowania art. 753 § 2 k.c. Jedyną podstawę roszczeń o
zapłatę mogłyby stanowić przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Jednakże strona
powodowa takich twierdzeń nie wysunęła a Sąd Okręgowy bezpodstawnie prowadził z
urzędu postępowanie dowodowe i przedstawił w uzasadnieniu wyroku uwzględniającego
powództwo rozumowanie nie dające podstaw do przyjęcia istnienia takiego
wzbogacenia, a nadto jest nieudolne. Kasację wniosła powodowa Spółdzielnia
Gastronomiczna. Skarżąca z powołaniem się na art. 392 k.p.c. zaskarżonemu wyrokowi
zarzuciła:
1. naruszenie przepisów postępowania, tj.: art. 366 k.p.c. w związku z treścią art.
202 k.p.c. w związku z art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c. tj. poprzez błędne zastosowanie
przepisów dotyczących powagi rzeczy osądzonej w aspekcie wpływu prawomocnego
3
rozstrzygnięcia sądowego na dopuszczalność ponownego orzekania w przedmiocie
tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia w części, w
której rozstrzygnięcie to dotyczyło przesądzenia słuszności roszczenia co do zasady, a
mianowicie nieuzasadnione pominięcie faktu, iż wyrokiem Sądu Okręgowego w K. i
podzielającym jego ustalenia wyrokiem Sądu Apelacyjnego w sprawie I C (...)
prawomocnie przesądzone zostało, iż W.(...), będąca niekwestionowaną poprzedniczką
prawną powódki, jest właścicielem ruchomości znajdujących się w lokalu
gastronomicznym J.(...) przy ulicy F. w K., a zatem – wobec niewykazania przez
pozwanego, iż doszło do jakiejkolwiek zmiany stanu faktycznego w zakresie tegoż
prawa własności – ustalenia te pozostają aktualne i Sąd winien wziąć je pod uwagę z
urzędu, w każdym stanie sprawy;
co miało wpływ na:
2. naruszenie przepisów prawa materialnego, tj.: błędne zastosowanie art. 6 k.c.
określającego rozkład ciężaru dowodowego poprzez nietrafne stwierdzenie, iż mimo
faktu wydania w stosunku do poprzedniczki prawnej powódki wyroku ustalającego, iż
jest ona właścicielem przedmiotowych ruchomości, a następnie niekwestionowanego
faktu sukcesji generalnej powódki po W.(...) i powołania się przez powódkę na treść
wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 7 sierpnia 2001 roku wydanego w sprawie do
sygnatury akt I Aca (...), który w pełni podzielił ustalenia Sądu Apelacyjnego w sprawie I
C (...) przyjmując, iż „ustalenie Sądu, iż przysługujące powódce prawo własności do
wyposażenia ruchomego zabytkowego determinuje rozstrzygnięcie”, na powódce nadal
spoczywał obowiązek wykazywania prawa własności zabytkowych ruchomości, a nie na
pozwanym obowiązek przedstawiania dowodów na fakt, iż miała miejsce taka zmiana
stanu faktycznego i prawnego, która mogłaby uzasadnić wzruszenie prawomocnych
ustaleń Sądu z 1994 r. w przedmiocie prawa własności, która to zmiana nie miała
miejsca, a pozwany siłą rzeczy jej nie wykazał i w oparciu o powyższy tok rozumowania
zakwestionowanie legitymacji czynnej powódki do dochodzenia od pozwanego
odszkodowania za bezumowne korzystanie ze stanowiących jej własność ruchomości, z
których pozwany – będąc posiadaczem zależnym – czerpie istotne korzyści materialne i
w konsekwencji oddalenie powództwa;
a nadto:
3. naruszenie art. 224,225 i 230 k.c. w związku z art. 336 k.c. poprzez
nieuzasadnione przyjęcie, że powodowej Spółdzielni, która nie jest właścicielem
ruchomości, nie przysługuje legitymacja czynna do dochodzenia roszczeń o zwrot
4
pożytków z tytułu korzystania z zabytkowego wyposażenia kawiarni J.(...) wobec
pozwanego, który – wbrew stanowi faktycznemu i prawnemu przyjętemu przez Sąd
Apelacyjny w sprawie poprzedniej – jest „dzierżycielem” przedmiotowych ruchomości, a
nie posiadaczem zależnym.
Wskazując na powyższe skarżąca Spółdzielnia wnosiła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i – jak to zostało sformułowane - ewentualnie przekazanie sprawy
do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji. Pozwany S. K. w złożonej
odpowiedzi na kasację wnosił o jej oddalenie z zasądzeniem kosztów procesu za
instancję kasacyjną.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 3 ustawy z dnia 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – kodeks
postępowania cywilnego oraz ustawy - prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. z
2005 r. Nr 13, poz. 98) do rozpoznania tej kasacji stosuje się przepisy dotychczasowe.
Rozstrzygającymi o zasadności kasacji są zarzuty oparte na podstawie z art. 3931
pkt 2 k.p.c. bowiem dotyczą one samej natury postępowania apelacyjnego i realizacji w
praktyce sądów drugiej instancji uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z
dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98 (OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124), mającej moc
zasady prawnej, przesądzającej o możliwości zmiany przez sąd drugiej instancji ustaleń
faktycznych stanowiących podstawę wydania wyroku sądu pierwszej instancji bez
przeprowadzania postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne ustalenia.
Wskazana w art. 382 k.p.c. kompetencja sądu odwoławczego, uprawniająca do
dokonywania własnych ustaleń na podstawie materiału zebranego w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym, zmierza do zapewnienia realizacji nakazu sprawności
postępowania wyrażonego – w powołanym w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku - art.
45 Konstytucji, jednakże z zachowaniem instancyjności (art. 176 ust. 1 Konstytucji).
Merytoryczny charakter postępowania apelacyjnego, podkreślany w powołanej uchwale
z dnia 23 marca 1999 r. zmierza do naprawienia błędów popełnionych przez sąd
pierwszej instancji i w tym znaczeniu postępowanie apelacyjne jest przedłużeniem
postępowania przeprowadzonego przed sądem pierwszej instancji. Przedmiotem
jednakże badania powinien być cały materiał zebrany w sprawie. Sąd Okręgowy
przeprowadził dowód m.in. z wyroku z uzasadnieniem w sprawie sygn. akt IX GC (...) i
wyroku Sądu Apelacyjnego z uzasadnieniem wydanego w tej samej sprawie sygn. akt
ACa (...). Strony nie kwestionowały takiego sposobu przeprowadzenia dowodu a w toku
postępowania wskazywały nie tylko na znajomość, lecz i na znaczenie tych orzeczeń dla
5
rozstrzygnięcia kolejnego między stronami sporu (por. uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 14 stycznia 1997 r. I CKN 42/96 – OSNC 1997, nr 5, poz. 62).
Pozwany S. K. nie kwestionował prawa własności powodowej Spółdzielni a Sąd
Apelacyjny w uzasadnieniu postanowienia oddalającego zażalenie interwenienta
ubocznego Gminy Miasta Krakowa, stwierdził, że przedmiotowy spór między stronami
dotyczy wynagrodzenia za korzystanie przez pozwanego z ruchomości stanowiących
własność strony powodowej. Powyższe potwierdził Sąd Okręgowy w wyroku
uwzględniającym powództwo i wskazał, że w powoływanej sprawie sygn. akt I ACa (...)
Sąd Apelacyjny przyjął, że pozwany był posiadaczem w złej wierze co najmniej od 1996
r. wskutek czego powodowa Spółdzielnia może skutecznie domagać się wynagrodzenia
za korzystanie z rzeczy na podstawie art. 225 w zw. z art. 224 k.c., powołanie art. 255
k.c. jest wynikiem oczywistej omyłki.
W ocenie Sądu Okręgowego zasadności żądania pozwu co do zasady jak i
podstawy prawnej nie można kwestionować, a do rozstrzygnięcia pozostaje wysokość
wynagrodzenia i zasadność zgłoszonego zarzutu potrącenia). Eliminacja wadliwości,
które w ocenie Sądu drugiej instancji związane są zarówno z podstawą faktyczną, jak i
prawną pierwszoinstancyjnego rozstrzygnięcia wymagała odniesienia się do skrótowo
wyrażonej argumentacji, którą kierował się Sąd Okręgowy, a dotyczy to instytucji
związania Sądu (innych sądów) w świetle art. 365 k.p.c., która to instytucja – wbrew
odmiennym i błędnym wywodom kasacji – jest niezależna od instytucji powagi rzeczy
osądzonej. Jeżeli w sprawie zachodzi powaga rzeczy osądzonej, to w ogóle nie bada się
kwestii mocy wiążącej a pozew podlega odrzuceniu. Podjęcie przez sąd odwoławczy
decyzji co do istoty sprawy powinno być poprzedzone kontrolą przeprowadzoną przez
ten sąd. Kontrola ta obejmuje także zakres mocy wiążącej wydanego orzeczenia i
możliwości badania kwestii już rozstrzygniętych w prawomocnym orzeczeniu.
Podstawą kwestionowania poczynionych w prawomocnym wyroku ustaleń oraz
dochodzenia do innych wniosków i w konsekwencji innego rozstrzygnięcia sprawy nie
może stanowić przekonanie, iż sposób rozstrzygnięcia ustalonych wcześniej kwestii jest
niewłaściwy. Sąd Apelacyjny pominął omawiane orzeczenie i jego znaczenie dla
rozstrzygnięcia tej sprawy. Nie można podzielić i aprobować praktyki zstępowania
własnym orzeczeniem, orzeczenia sądu pierwszej instancji. Praktyka taka koliduje z rolą
procesową sądu drugiej instancji, którego orzeczenia - ze względu na wprowadzane
ograniczenia dostępu do trzeciej instancji w ogóle nie podlegają jakiemukolwiek
6
sprawdzeniu. Nie do odosobnionych należałaby sytuacja w której sąd drugiej instancji
mógłby orzekać jako jedna i ostateczna instancja.
Z powyższych przyczyn podstawę kasacji z art. 3931
pkt 2 k.p.c. należy uznać za
wykazaną w stopniu pozwalającym na trwałą eliminację oceny rozumowania Sądu
pierwszej instancji wyrażanej w kategoriach nieudolności.
Z powyższych przyczyn i na podstawie powołanych przepisów należało orzec jak
w sentencji wyroku.