Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 103/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 stycznia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Nowicka
w sprawie z powództwa B. GmbH w Niemczech
przeciwko Cementowni N.
o zapłatę,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 27 stycznia 2006 r.,
na rozprawie
skargi kasacyjnej obu stron od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 18 marca 2005 r.,
1. Uchyla zaskarżony wyrok w pkt I i III oraz wyrok Sądu
Okręgowego w K. z dnia 13 lipca 2004 r. w części oddalającej
powództwo co do kwoty 2 400 000 zł (dwa miliony czterysta
tysięcy) i w tym zakresie przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Okręgowemu w K. pozostawiając temu
2
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania za
wszystkie instancje.
2. Oddala skargę kasacyjną strony powodowej.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 13 lipca 2004 r. Sąd Okręgowy w K. oddalił powództwo o
zapłatę odszkodowania wniesione przez B. Gmbh z siedzibą w O. w Niemczech
przeciwko Cementowni „N.” S.A Sąd ten ustalił, że strona pozwana wstrzymała
dostawy piasku hutniczego realizowane w oparciu o umowę sprzedaży zawartą na
okres 3 lat. Było to konsekwencją wygaśnięcia umowy wiążącej Cementownię z
Hutą […] na dostawę żużla wielkopiecowego stanowiącego surowiec dla strony
pozwanej. Piasek hutniczy dostarczany przez Cementownię stanowił niezbędny
surowiec do produkcji dachówek według technologii unowocześnionej przez stronę
powodową. Zaprzestanie jego dostaw spowodowało u strony powodowej
perturbacje związane z potrzebą powrotu do wcześniej stosowanej i
kosztowniejszej technologii opartej o stosowanie cementu klasy CEM – 1. Szkody
z tym związane strona powodowa skalkulowała na sumę 2 996 750 DEM.
W ocenie Sądu I instancji przy ocenie zasadności roszczenia
odszkodowawczego dochodzonego przez stronę powodową należało odwołać się
do treści art. 74 i 75 Konwencji Narodów Zjednoczonych o umowach
międzynarodowej sprzedaży towarów z dnia 11 kwietnia 1980 r.
W oparciu o treść tych przepisów strona powodowa mogła dochodzić
wyrównania strat związanych z zawarciem kontraktów zastępczych wynikających
z potrzeby powrotu do wcześniej stosowanej technologii. Poniesienie przez stronę
powodową dodatkowych kosztów na wytwarzanie swoich wyrobów nie było jednak
równoznaczne z poniesieniem strat. Odszkodowanie mogło obejmować jedynie
3
utratę zysku ze sprzedaży dachówek produkowanych według tańszej technologii.
Strona powodowa nie przedstawiła jednak kalkulacji kosztów wytwarzania i nie
ujawniła treści kontraktów dotyczących sprzedaży dachówek. Nakazywało
to przyjąć, że szkoda nie została wykazana i powództwo jako bezzasadne
podlegało oddaleniu.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji strony powodowej wyrokiem z dnia
18 marca 2005 r. zmienił częściowo zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził
od strony pozwanej 2 400 000 zł wraz z odsetkami ustawowymi za okres od 13
października 2000 r., zaś dalej idącą apelację oddalił. Sąd ten podzielił ustalenia
faktyczne Sądu I instancji oraz ocenę, że brak było podstaw dla stwierdzenia, że
niewykonanie przez stronę pozwaną obowiązków wynikających z umowy nastąpiło
z przyczyn od niej niezależnych. Za prawidłowe uznał również stwierdzenie, że
decyzja strony powodowej o powrocie do poprzednio stosowanej technologii z
użyciem cementu CEM – 1 była usprawiedliwiona. Sąd Apelacyjny dokonał nadto
własnych ustaleń wskazujących, że strona powodowa w miejsce 120 000 ton
piasku hutniczego, który powinna dostarczyć strona pozwana zakupiła taką samą
ilość cementu CEM - 1, który mógł być kupiony w Polsce w cenie około 100 zł za
tonę. Zważywszy, że cena piasku hutniczego wynosiła 75-80 zł za tonę, strona
powodowa poniosła koszty produkcji wyższe od dotychczasowych na poziomie nie
mniejszym niż 20 zł za tonę. Szkoda strony powodowej stanowiła iloczyn tej kwoty
i 120 000 ton piasku hutniczego, który miała dostarczyć strona pozwana (2 400 000
zł).
Szkodę w tych granicach, jako możliwy rezultat umowy, strona pozwana
mogła przewidzieć w chwili jej zawarcia, co na gruncie art. 74 konwencji
wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów wyznaczało zakres
odpowiedzialności odszkodowawczej strony pozwanej. Strona powodowa nie
wykazała okoliczności faktycznych wskazujących na możliwość objęcia wiedzą
strony pozwanej faktu poniesienia innych wydatków, a w szczególności zakupów
towarów zastępczych poza Polską.
W sprawie nie miał zastosowania art. 75 konwencji, skoro umowa nie została
skutecznie rozwiązana przez strony.
4
Dlatego też powództwo ponad kwotę 2 400 000 zł było bezzasadne i trafnie
zostało oddalone przez Sąd I instancji, co uzasadniało oddalenie apelacji w tej
części.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego obie strony wniosły skargi kasacyjne.
Strona powodowa w swojej skardze opartej o obie podstawy określone
w art. 3983
§ 1 k.p.c. zarzuciła:
- w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego obrazę art. 74, 75 i 77
Konwencji Narodów Zjednoczonych z dnia11 kwietnia 1980 r. o umowach
międzynarodowej sprzedaży towarów oraz art. 455 k.c. poprzez ich błędną
wykładnię
- w ramach zaś podstawy naruszenia postępowania mogącego mieć istotny
wpływ na wynik sprawy obrazę art. 233 § 1 k.p.c. i art. 328 § 2 k.p.c.
W oparciu o te zarzuty strona powodowa wniosła o zmianę zaskarżonego
wyroku poprzez zasądzenie na jej rzecz 6 409 982 zł z odsetkami ustawowymi
od 14 kwietnia 2004 r. co do kwoty 4 969 317,65 zł, a od pozostałej kwoty
z odsetkami od 13 października 2000 r., ewentualnie uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Natomiast strona pozwana w skardze kasacyjnej opartej również na obu
podstawach kasacyjnych zarzuciła:
- w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej naruszenie art. 74 i 75 Konwencji
Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowych sprzedaży
towarów, art. 6 k.c. oraz art. 3.4, art. 7.3, art. 7.4 umowy zawartej między
stronami w dniu 25.07.1996 r. oraz art. 3.3 załącznika nr 2 do tej umowy
przez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie;
- w ramach drugiej podstawy kasacyjnej naruszenie art. 231, 233 § 1, 278 § 1
i 328 § 2 k.p.c. Powołując się na te podstawy skargi kasacyjnej strona
pozwana wniosła o uchylenie wyroku w zaskarżonej części uwzględniającej
powództwo i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania
Sądowi Apelacyjnemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Skarga kasacyjna strony powodowej została oparta o zarzuty kwestionujące
sposób ustalenia przez Sąd Apelacyjny wysokości należnego jej odszkodowania.
W jej ocenie przy rozważaniu zakresu i rozmiaru szkody należało zastosować art.
74 konwencji o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów (dalej zwanej
konwencją) oraz pomocniczo art. 75 tej konwencji. W sytuacji, gdy Sąd Apelacyjny
uznał, że art. 75 konwencji nie może mieć zastosowania, gdyż strony nie rozwiązały
umowy, a jego treść wskazuje, że dotyczy on jedynie tych przypadków naruszenia
umowy które spowodowały jej rozwiązanie, zarzut naruszenia tego przepisu przez
jego błędną wykładnię mógłby być uznany za uzasadniony jedynie poprzez
wykazanie że doszło do rozwiązania umowy w rozumieniu przepisów konwencji.
Powszechnie przyjęta wykładnia pojęcia rozwiązania umowy użytego w art. 75
konwencji obejmuje przykładowo przypadki odstąpienia od umowy regulowanie
przepisami konwencji. Tego rodzaju zarzut nie został jednak podniesiony, zaś
twierdzenie, że art. 75 powinien być stosowany „posiłkowo” do ustalenia wysokości
odszkodowania dochodzonego na gruncie art. 74 konwencji nie znajduje oparcia
w treści tych przepisów. W świetle art. 75 konwencji podlega bowiem ocenie, czy
kupujący, który nabył towary zastępczo, może otrzymać różnicę między ceną
z umowy, a ceną z transakcji zastępczej, przy uwzględnieniu kryterium nabycia
towarów zastępczych w rozsądny sposób i w rozsądnym terminie. Natomiast art. 74
konwencji wymaga wykazania straty poniesionej przez druga stronę w rezultacie
naruszenia umowy. Według tego przepisu sposób ustalenia odszkodowania nie
może opierać się zatem wprost o cenę z transakcji zastępczej. Zakres
odpowiedzialności dłużnika ogranicza przy tym zasada, że odszkodowanie nie
może przewyższać straty, którą strona naruszająca umowę przewidywała lub
powinna była przewidywać w chwili zawarcia umowy, jako możliwy rezultat
naruszenia umowy. Także z tego względu ustalenie rozmiaru szkody winno
nastąpić przy uwzględnieniu kryterium bardziej obiektywnego niż cena z transakcji
ustalona przez poszkodowanego. Nie można podzielić więc zarzutu naruszenia art.
74 konwencji w wyniku przyjęcia przez Sąd Apelacyjny jako podstawy do ustalenia
wysokości należnego stronie powodowej odszkodowania rynkowej ceny cementu
CEM - 1 w Polsce. Odrębnym zagadnieniem jest poprawność samego ustalenia
co do możliwości nabycia tego materiału w Polsce za kwotę około 100 zł za tonę.
6
Próba podważenia tego ustalenia przez strony powodową poprzez podniesienie
wyłącznie zarzutu naruszenia art. 233 k.p.c., wobec treści art. 3983
§ 3 k.p.c. nie
mogła odnieść skutku.
Ocena ta jest zaś usprawiedliwiona tym bardziej, że strona powodowa
określając wysokość szkody odwoływała się wyłącznie do cen zapłaconych
faktycznie za zakupiony cement, a nie oferowała dowodów dla wykazania, że była
to cena rynkowa. Nie można zatem przyjąć, że strona powodowa wykazała
należycie wysokość szkody przewyższającą kwotę ustaloną przez Sąd Apelacyjny.
W skardze kasacyjnej strona powodowa odwoływała się do innej oceny wysokości
szkody, wynikającej z opinii biegłego powołanego w sprawie. Biegły nie otrzymał
jednak zlecenia opracowania opinii w tym zakresie i nie było to przedmiotem tego
dowodu.
Z tych względów bezzasadny był zarzut naruszenia art. 74 konwencji
w wyniku jego błędnej wykładni przy ustaleniu rozmiaru szkody, jako wyniku
naruszenia umowy.
Bezzasadny był również zarzut naruszenia art. 77 konwencji. Sąd II instancji
przyjął bowiem, że strona powodowa podjęła działania zmierzające do ograniczenia
strat stosownie do wymogu wynikającego z tego przepisu. Odwołując się do opinii
biegłego uznał za celowe zastosowanie cementu CEM - 1 i powrót do poprzednio
stosowanej technologii. Oddalenie zaś powództwa w części obejmującej dodatkowe
wydatki z tym związane, takie jak np. koszty podróży służbowych, nie było
wynikiem błędnego zastosowania art. 77 konwencji i zarzut jego naruszenia z tego
względu także nie był uzasadniony. Powyższa ocena odnosi się także do zarzutu
naruszenia art. 455 k.c. Skoro Sąd Apelacyjny przyjął, że strona powodowa
dokonała zmiany żądania pieniężnego poprzez zastąpienie świadczenia
dochodzonego w walucie obcej, żądaniem zasądzenia tej równowartości w złotych
dopiero na rozprawie w dniu 13.10.2000 r., czego skarżący w żaden sposób nie
kwestionuje i uwzględnił powyższe roszczenie wyrażone w złotych, to w świetle art.
455 k.c. brak jest podstaw dla stwierdzenia, że dłużnik miał obowiązek spełnienia
tego świadczenia przed dniem 13.10.2000 r., skoro wcześniej nie był też wzywany
do zapłaty odszkodowania w złotych polskich. Także zarzut naruszenia art. 328 § 2
7
k.p.c. nie zasługiwał na uwzględnienie. Uzasadnienie zaskarżonego wyroku
zawiera bowiem treść wymaganą przez ten przepis i nie budzi ona wątpliwości
co do przyjętej przez Sąd podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, w tym dowodów na
których zostały oparte ustalone fakty oraz podstawy prawnej rozstrzygnięcia.
Co do skargi kasacyjnej strony pozwanej zachodziły podstawy do jej
uwzględnienia, choć nie wszystkie zawarte w niej zarzuty były uzasadnione.
W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego skarżący wadliwie zarzucił
naruszenie postanowień umowy łączącej strony jako naruszenie przepisów prawa
w wyniku ich błędnej wykładni. Poprawność oceny treści umowy przez Sąd mogła
być przedmiotem zarzutu naruszenia art. 65 k.c. w związku z art. 354 k.c. czego
skarżący nie uczynił, co z kolei wykluczało rozpoznanie zarzutu wadliwie
sformułowanego przez stronę pozwaną.
Także zarzut naruszenia art. 6 k.c. jako przepisu prawa materialnego nie
mógł być uwzględniony, bowiem jest to przepis prawa prawomocnego zawarty
jedynie w kodeksie cywilnym, a dotyczący rozkładu ciężaru dowodu w procesie.
Trafny był natomiast zarzut naruszenia art. 74 Konwencji o ile odnosił się on
do ustalenia wysokości odszkodowania faktycznie w oparciu o reguły zawarte w art.
75 Konwencji, choć Sąd Apelacyjny sam odrzucił możliwość zastosowania tego
przepisu.
Bezspornym jest bowiem, że umowa zawarta przez strony w dniu
25.07.1996 r. została w części zrealizowana i strona pozwana dostarczyła część
zamówionego piasku hutniczego. Naruszenie umowy w rozumieniu art. 74
konwencji, polegające na zaprzestaniu dostarczania zakupionego piasku
hutniczego, mogło dotyczyć wyłącznie niezrealizowanej części umowy, a szkoda
strony powodowej mogła być więc związana z koniecznością zakupu brakującej
części zamówionego towaru.
Tymczasem Sąd Apelacyjny określając wysokość szkody przyjął ustaloną
w umowie wysokość dostawy, a zatem posłużył się konstrukcją przyjętą w art. 75
Konwencji z tą modyfikacją, że dla transakcji zastępczej przyjął ustaloną przez
siebie cenę rynkową towaru.
8
Nie sposób podzielić natomiast oceny skarżącego, że przepisy konwencji nie
dotyczą tzw. ramowych umów sprzedaży i w tym należy upatrywać również
naruszenia art. 74 Konwencji. Przepisy konwencji nie przewidują wyłączenia spod
jej działania tego rodzaju umów sprzedaży, które przewidują przy ich realizacji
składanie przez kupującego szczegółowej specyfikacji realizowanych okresowo
dostaw, co do ich wielkości i terminu. Powołane zaś w skardze kasacyjnej
brzmienie art. 14 Konwencji, jako argument za trafnością stanowiska
prezentowanego przez skarżącego, w istocie takiego waloru nie posiada, gdyż jest
to przepis określający wymogi oferty, jako formy zawarcia umowy dopuszczonej
przez przepisy konwencji, co w żadnym razie nie rozstrzyga o możliwości
stosowania przepisów konwencji do tego typu umowy sprzedaży, którą zawarły
strony.
Trafnie podniesiony zarzut naruszenia art. 74 Konwencji odnoszący się do
sposobu ustalenia odszkodowania nakazywał uwzględnienie skargi kasacyjnej
i uchylenie zaskarżonej części wyroku na podstawie art. 3985
§ 1 k.p.c.
Z tego względu niecelowe stało się szczegółowe odniesienie się do
wskazanych w skardze kasacyjnej strony pozwanej zarzutów naruszenia przepisów
postępowania.
Podobnie, jak w przypadku skargi kasacyjnej strony powodowej należy
podkreślić, że zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. poprzez przekroczenie granic
swobodnej oceny dowodów, wobec brzmienia art. 3983
§ 3 k.p.c. nie mógł być
uwzględniony. Zaś wątpliwości skarżącego co do możliwości oparcia ustaleń
faktycznych o domniemania faktyczne, gdy istnieje możliwość ustalenia faktów
także przez bezpośrednie przeprowadzenie dowodów są na gruncie art. 231
nieuzasadnione. Stosowanie tego przepisu nie jest bowiem uzależnione od braku
możliwości przeprowadzenia dowodu w sposób przewidziany w przepisach
kodeksu postępowania cywilnego.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy należy mieć na uwadze, że dotychczas
nie zostały dokonane ustalenia co do ilości piasku hutniczego dostarczonego przez
stronę pozwaną w ramach wykonania umowy, co ma znaczenie dla oceny
roszczenia odszkodowawczego związanego z twierdzeniem o naruszeniu treści tej
9
umowy poprzez zaniechanie realizowania dostaw. Istotne będzie również
rozważenie właściwej podstawy do dochodzenia tego rodzaju roszczeń przez
stronę powodową, ocena rodzaju i rozmiaru szkody wykazanej przez stronę
powodową oraz rozważenie istnienia przesłanek ograniczających bądź
wyłączających odpowiedzialność odszkodowawczą strony pozwanej, która
dotychczas kwestionuje zarówno zasadę swojej odpowiedzialności, jak i wysokość
dochodzonego odszkodowania.