Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 17/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 lutego 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Bielska-Sobkowicz (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSA Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Banku […]
przeciwko W.K. i "O." Spółce z o.o. w Ł.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 lutego 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 9 marca 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego
Uzasadnienie
2
Powód Bank [...] wniósł o wydanie w postępowaniu upominawczym
przeciwko B. K. nakazu zapłaty kwoty 80.000 złotych z ustawowymi odsetkami od
dnia 18 grudnia 2001 r.
W uzasadnieniu żądania powód podał, że w dniu 18 grudnia 2001 r.
wykonując dyspozycję przelewu złożoną przez W. K. przelał na rachunek O. spółki
z o.o. kwotę 80.000 złotych tytułem zapłaty za fakturę VAT nr F […]. Tego samego
dnia na skutek awarii systemu komputerowego ta sama suma została po raz drugi
przelana na wskazany rachunek. Spółka O. odmówiła jej zwrotu i zaliczyła wpłatę
na poczet wierzytelności, jaką posiadała wobec W. K. Powód uważał, że pozwany
stał się bezpodstawnie wzbogacony jego kosztem albowiem spłacił swoje
zadłużenie ze środków banku.
W sprzeciwie od nakazu zapłaty wydanego w dniu 12 lutego 2004 r.
pozwany zarzucił, że nie wzbogacił się kosztem powoda ponieważ nie miał żadnych
zobowiązań wobec spółki O., z którą wprawdzie zawarł umowę o roboty budowlane
ale odstąpił od niej ze względu na wady postawionego obiektu.
Postanowieniem z dnia 28 września 2004 r. Sąd Okręgowy w O. na wniosek
powoda wezwał do udziału w sprawie w charakterze pozwanego O. spółkę z o.o. w
Ł., która domagając się oddalenia powództwa zarzucała, że sporne przesunięcie
majątkowe pomiędzy współpozwanymi miało należytą podstawę prawną w postaci
zobowiązania wynikającego z umowy o roboty budowlane zaś stosunki pomiędzy
powodem a pozwanym W. K. mogą być oceniane jako prowadzenie przez bank
cudzej sprawy bez zlecenia.
Wyrokiem z dnia 14 grudnia 2004 r. Sąd Okręgowy uwzględnił w całości
powództwo wobec pozwanej O. spółki z o.o. , a oddalił je w całości wobec
pozwanego W. K. W ocenie Sądu Okręgowego wyłącznie pozwana spółka O.
spółka z o.o. uzyskała bezpodstawną korzyść majątkową kosztem powodowego
banku albowiem W. K. odstąpił od umowy o roboty budowlane, z której wynikała
sporna faktura. Zdaniem sądu skoro W. K. kwestionował wierzytelność spółki O. w
wysokości 80.000 złotych, to nie sposób uznać, że na skutek zarachowania przez
spółkę O. omyłkowej wpłaty na poczet spornego zadłużenia, uległo ono
3
zmniejszeniu. W ten sposób uległy zwiększeniu aktywa spółki O., a nie zmniejszyły
się pasywa po stronie W. K. Odnosząc się do sugestii pozwanej spółki, iż podstawy
prawnej w relacjach pomiędzy powodowym bankiem a W. K. można upatrywać
w prowadzeniu przez bank cudzej sprawy bez zlecenia (art. 753 i nast. k.c.) albo
działania poza granicami udzielonego pełnomocnictwa (art. 103 k.c.) sąd wskazał,
że w obu instytucjach prawnych zakłada się świadome działanie na rzecz innej
osoby. Natomiast w rozpatrywanej sprawie środki zostały przeniesione przez
pomyłkę, a nadto pochodziły z majątku banku a nie z rachunku prowadzonego dla
W. K. Sąd Okręgowy podzielił wyjaśnienia pozwanego W. K. co do przyczyn
początkowej gotowości spełnienia świadczenia wobec banku, sprowadzających się
do chęci uniknięcia konfliktu z bankiem finansującym jego działalność
gospodarczą.
Od tego wyroku uwzględniającego powództwo apelację wniosła pozwana O.
spółka z o.o. Zarzuciła w niej między innymi naruszenie: art. 356 § 2 k.c. przez jego
niezastosowanie i uznanie, że świadczenie pieniężne spełnione przez bank bez
wiedzy dłużnika stanowi bezpodstawne wzbogacenie wierzyciela; art. 56 i 60 k.c.
przez nieuwzględnienie, że pozwany W. K. potwierdził przelew banku i
wynikających z tego skutków, art. 517 w związku z art. 66 k.c. przez pominięcie że
pomiędzy pozwanym K. a powodowym bankiem doszło do zawarcia ugody.
Ponadto zdaniem skarżącej spółki pominięcie przez Sąd Okręgowy jej wniosku o
przeprowadzenie dowodu z zeznań świadka K. B. na okoliczność zużycia przelanej
kwoty 80.000 złotych stanowiło naruszenie art. 217 § 2 i art. 227 k.p.c.
W wyniku apelacji pozwanej O. spółki z o.o. Sąd Apelacyjny zmienił
zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że oddalił w całości powództwo
wobec apelującej spółki rozliczając koszty postępowania stosownie do
ostatecznego wyniku procesu.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego zgromadzone w sprawie dowody pozwalają na
stanowcze ustalenie, że pozwana O. spółka z o.o. nie wzbogaciła się
bezpodstawnie kosztem powoda. Potwierdzenie spornego przelewu przez W. K.
doprowadziło do uzyskania przez tę czynność jak to określił sąd „właściwej
podstawy prawnej”. Poza tym zdaniem sądu pozwany wyrażając początkowo
4
gotowość spłaty przedmiotowej kwoty 80.000 zł uznał roszczenie, a powód wyraził
zgodę na rozłożenie świadczenia na raty. Podawane przez pozwanego przyczyny
składanych powodowi propozycji spłaty przelanej kwoty nie miały zdaniem sądu
znaczenia albowiem nie kwalifikują się jako wady oświadczenia woli. Sąd
Apelacyjny, inaczej niż sąd pierwszej instancji, nie znalazł merytorycznych podstaw
do odstąpienia przez pozwanego K. od umowy o roboty budowlane. Z tych
względów Sąd Apelacyjny przyjął, że powód nie wykazał bezpodstawnego
wzbogacenia pozwanej spółki jego kosztem i dlatego odwołując się jedynie do
treści art. 405 k.c. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo wobec spółki O.
Od tego wyroku skargę kasacyjną wniósł powód. Oparł ją na obu
podstawach wymienionych w art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach zarzutów naruszenia
przepisów postępowania wskazano art. 230 k.p.c. i związane z nim uchybienie
polegające na braku analizy twierdzeń, co do których nie wypowiedziała się strona
przeciwna. Poza tym zdaniem skarżącej przez niedostateczne wyjaśnienie
podstawy prawnej wyroków doszło do naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. Naruszenie
prawa materialnego obejmuje według skarżącej art. 5, 56, 406, 409, 411 k.c. oraz
błędną wykładnię art. 405 k.c. polegającą na przyjęciu, że wzbogaconym nie jest
pozwana spółka O. Poza tym jako odrębne podstawy wymienia się w skardze
kasacyjnej: brak analizy orzecznictwa Sądu Najwyższego oraz niejednolitą linię
orzecznictwa sądów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Pomimo oznaczenia w skardze kasacyjnej, że zaskarża się także orzeczenie
sądu pierwszej instancji należy przyjąć, iż w istocie skarga skierowana jest
prawidłowo do wydanego w drugiej instancji prawomocnego wyroku Sądu
Apelacyjnego. Przemawia za tym zamieszczony w tej samej skardze, dopuszczalny
co do zasady (art. 398 15
§ 1 k.p.c.), wniosek o uchylenie, obok orzeczenia sądu
drugiej instancji, poprzedzającego go orzeczenia Sądu Okręgowego. Taki zamiar
co do zakresu zaskarżenia wskazała skarżąca w piśmie z dnia 1 sierpnia 2005 r. (k.
– 361). Inną natomiast rzeczą jest dopuszczalność takiego wniosku w związku z
tym, że powódka składająca skargę kasacyjną nie zaskarżyła wyroku sądu
5
pierwszej instancji oddalającego powództwo wobec W.K., a pozostała część
wyroku w pierwszej instancji jest dla powódki korzystna.
Pozostać zatem należy przy ocenie postępowania przed sądem drugiej
instancji zakończonego prawomocnym wyrokiem, co jest zgodne z istotą skargi
kasacyjnej jako nadzwyczajnego środka zmierzającego do wzruszenia orzeczeń
sądów drugiej instancji.
Ponieważ w skardze kasacyjnej brak jest jakiegokolwiek bliższego
wyjaśnienia jakie twierdzenia strony łączy skarżąca z naruszeniem art. 230 k.p.c.,
nie jest możliwe ustosunkowanie się do tego zarzutu. Z kolei zawarte w skardze
kasacyjnej uzasadnienie naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. stanowi wyłącznie polemikę
z rozważaniami sądu dotyczącymi odstąpienia od umowy przez W. K. Ta metoda
wykazania słuszności skargi kasacyjnej jest nieskuteczna w odniesieniu do treści
art. 328 § 2 k.p.c., którego wymagania sprowadzają się do formalnej zawartości
uzasadnienia wyroku.
Zarówno analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego jak i brak jednolitej linii
orzecznictwa sądów nie stanowią samodzielnej podstawy skargi kasacyjnej.
Poglądy judykatury wyrażone w innych lub podobnych sprawach mogą służyć
wzmocnieniu argumentów zawartych w uzasadnieniu naruszenia konkretnych
przepisów prawa materialnego lub przepisów postępowania. Ponieważ skarżący
ograniczył się tylko do przytoczenia wybranych orzeczeń Sądu Najwyższego oraz
sądów powszechnych i nie podjął próby ich odniesienia do wskazanych wcześniej
podstaw zaskarżenia należy uznać, iż także w tym zakresie skarga kasacyjna nie
ma uzasadnionych podstaw.
Jak wynika z pisemnych motywów zaskarżonego wyroku za oddaleniem
powództwa opartego na treści art. 405 k.c. przemawiały dwie okoliczności.
Pierwsza to potwierdzenie przez pozwanego W. K. przelewu dokonanego przez
powodowy bank. Druga opisana w uzasadnieniu przyczyna to uznanie roszczenia
powoda przez W.K. i jego porozumienie z powodem co do ratalnej spłaty kwoty
80.000 złotych. Obie te okoliczności w ocenie Sądu Apelacyjnego usprawiedliwiały
przyjęcie, że pozwana spółka O. nie została bezpodstawnie wzbogacona kosztem
6
powoda. Ze względu na różny charakter wymienionych zdarzeń prawnych
konieczne jest odniesienie się do każdego z nich z osobna.
Potwierdzenie czynności banku odnosi się bezpośrednio do relacji pomiędzy
zubożonym powodem a wzbogaconą spółką O. Przypisanie pozwanej spółce O.
roli wzbogaconego jest oczywiste jeśli zważy się, że zarówno wzbogacenie jak i
zubożenie mają swoje wspólne źródło. Jedno i to samo zdarzenie, przelew środków
pieniężnych banku na rachunek spółki, stanowiło przesłankę wzbogacenia, jak i
zubożenia. Zubożonego i wzbogaconego nie łączył żaden stosunek prany, który
legitymizowałby przesunięcie korzyści majątkowej do majątku pozwanej spółki O.
Ponieważ transfer pieniędzy został dokonany ze środków banku na skutek awarii
systemu komputerowego nie ma znaczenia, czy czynność tę potwierdził dłużnik
osoby, na której rachunek zastał zostały przelane pieniądze. Jeżeli opisane
przesunięcie majątkowe było wadliwe, jak przyjął sąd pierwszej instancji, bowiem
stanowiąca je czynność prawna była nieważna, jako dokonana w warunkach błędu
istotnego (art. 84 § 1 k.c.), to potwierdzenie jej w trybie art. 103 k.c. nie zniosło
sankcji nieważności, która w razie uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia woli, obowiązuje od chwili dokonania czynności. Tych okoliczności
nie uwzględnił sąd drugiej instancji oceniając wyłącznie inny typ sankcji wadliwości
czynności prawnej przelewu, przewidzianej między innymi dla czynności
dokonanych w cudzym imieniu, który w nauce prawa nazywa się ważnością lub
częściej bezskutecznością zawieszoną.
Inna przytoczona przez ten sąd okoliczność obejmuje zdarzenia i ich skutki
jakie miały nastąpić już po wadliwym przelewie środków. Opisując je sąd drugiej
instancji nie wskazał jasno, jakie prawne przyczyny miały doprowadzić do
wygaśnięcia zobowiązania zwrotu korzyści po stronie spółki O. Jeśli tą przyczyną
miałaby stać się ugoda pomiędzy powodem a pozwanym W. K., to tylko pod
warunkiem, że ugoda spełniałaby wszystkie warunki umowy przejęcia długu z art.
519 i nast. k.c. Gdyby umowa miała dotyczyć długu W. K., jej analiza, w dalszym
procesie już bez jego udziału, pozbawiona byłaby jakichkolwiek podstaw.
Z tych względów należy podzielić stanowisko skarżącego co do naruszenia
przez sąd drugiej instancji treści art. 405 k.c. przez przyjęcie, że pozwana spółka O.
7
nie jest wzbogacona kosztem powoda ze względu na potwierdzenie przelewu przez
współpozwanego W. K. jak i ze względu na jego porozumienie z powodem co do
spłaty dochodzonej kwoty.
Przelew bankowy został dokonany na skutek awarii systemu
komputerowego i w związku z tym roszczenie powódki opiera się na nieważności
tej czynności prawnej. Wobec tego ocena roszczenia powódki jest możliwa
wyłącznie na ogólnych zasadach bezpodstawnego wzbogacenia zapisanych w art.
405 – 409 k.c. Nie będą miały zastosowania przepisy dotyczące szczególnej
postaci bezpodstawnego wzbogacenia tj. nienależnego świadczenia (art. 410 § 2
k.c.), które zakładają uzyskanie korzyści majątkowej w następstwie ważnego
świadczenia, czyli zachowania zmierzającego do wykonania oznaczonego
zobowiązania. Gdy czynność prawna, poprzez którą nastąpiło świadczenie jest
nieważna, nie powstaje roszczenie o zwrot świadczenia, lecz jedynie o zwrot
bezpodstawnego wzbogacenia na ogólnej podstawie z art. 405 k.c. (tak Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 11 września 1997 r. III CKN 162/97 OSNC 1998, nr 2,
poz. 31).
Skarżący zarzucając naruszenie art. 5 i 56 k.c. ograniczył się tylko do
przytoczenia treści tych przepisów. Wobec tego, nie wiadomo nawet, czy
naruszenie wymienionych przepisów miało polegać na błędnej ich interpretacji, czy
też niewłaściwym zastosowaniu. Jest to ewidentny brak skargi kasacyjnej, który
uprawnia do uznania bezzasadności skargi w tej części.
Zastosowanie art. 406 i 409 k.c., wymienionych w skardze kasacyjnej,
uzależnione jest od uprzedniego stwierdzenia, że doszło po stronie pozwanej do
bezpodstawnego wzbogacenia kosztem powoda. Pominięcie tych przepisów
i związanych z nimi zarzutów apelacji przez sąd drugiej instancji usprawiedliwiało
jak dotąd zajęcie negatywnego stanowiska co do roszczenia opartego na treści
art. 405 k.c.
Z tych wszystkich względów Sąd Najwyższy orzekł jak wyżej na podstawie
art. 39815
§ 1 k.p.c.
8
jc