Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 29/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 lutego 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Marian Kocon
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa "[…] Bank" S.A. w W.
przeciwko "R." Spółce z o.o. w K.
i Skarbowi Państwa - Ministrowi Zdrowia i Ministrowi Finansów
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 23 lutego 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 lutego 2005 r.,
1. uchyla zaskarżony wyrok w stosunku do pozwanej spółki
z o.o. R. w K. i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego
2. oddala skargę kasacyjną w pozostałej części
3. nie obciąża strony powodowej kosztami postępowania
kasacyjnego na rzecz pozwanego Skarbu Państwa.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 29 stycznia 2004 r. uchylił wydany w
dniu 11 maja 1998 r. wyrok zaoczny uwzględniający powództwo o zapłatę
odszkodowania i powództwo to oddalił. Sąd Okręgowy ustalił, że w dniach 30 maja
1995 r. i 1 czerwca 1995 r. Bank […] SA zawarł ze spółką z o.o. „R.” umowy
dotyczące przelewu wierzytelności na kwotę łącznie 19.600.000 zł. Zgodnie z
twierdzeniami spółki „R.” wierzytelności te stanowiły zadłużenie Skarbu Państwa. W
umowach określono cel nabycia wierzytelności. Było nim ich potrącenie z
zobowiązaniami podatkowymi ciążącymi na stronie powodowej. Zbywca
oświadczył, że wierzytelności są niesporne i wymagalne. Wierzytelności te miały
powstać na podstawie umowy o realizację zadania z zakresu rozwoju nauki i
techniki realizowanego przez Fabrykę „P”. W 1994 r. inwestycja ta została
przerwana, a część środków przewidzianych na jej realizację nie została
przekazana wykonawcy przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej. Wymagalność
i bezsporność roszczeń z tego tytułu wobec Skarbu Państwa została uznana
w piśmie Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 28 kwietnia 1995 r.
podpisanym przez R. P. W związku ze złożeniem tego oświadczenia przeciwko R.
P. zostało wszczęte postępowanie karne. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej
w piśmie z dnia 14 lipca 1995 r. skierowanym do Pierwszego Urzędu Skarbowego
W. nie uznało zbytych wierzytelności za bezsporne i wymagalne. Strona powodowa
podjęła nieudaną próbę ich potrącenia ze swoimi zobowiązaniami podatkowymi. W
związku z powyższym popadła w opóźnienie w uiszczeniu podatków, co
spowodowało konieczność zapłacenia odsetek w wysokości 5602448 zł.
W ocenie Sądu Okręgowego powództwo skierowane przeciwko spółce R. nie
zasługiwało na uwzględnienie, bowiem strona powodowa nie wykazała jej winy w
nienależytym wykonaniu umowy. Okoliczności w jakich doszło do
zakwestionowania wierzytelności nie wskazywały na brak zachowania przez
3
zbywcę należytej staranności przy wykonywaniu umów przelewu wierzytelności.
Powództwo wobec Skarbu Państwa było zaś nieuzasadnione, gdyż strona
powodowa nie udowodniła, że poniosła szkodę w dochodzonej wysokości,
a pomiędzy uszczerbkiem w jej majątku wynikającym z uiszczonych odsetek od
zaległości podatkowych, a działaniem lub zaniechaniem funkcjonariuszy Skarbu
Państwa nie istniał normalny związek przyczynowy.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji strony powodowej oddalił ją
wyrokiem z dnia 24 lutego 2005 r. Sąd ten podzielił ustalenia faktyczne Sądu
pierwszej instancji i ocenił, że zaskarżony wyrok mimo błędnego uzasadnienia
odpowiada prawu. Należało bowiem przyjąć, że strona powodowa nie wykazała
faktu nieistnienia wierzytelności będącej przedmiotem umowy przelewu, co było
podstawą roszczenia skierowanego przeciwko spółce R. W tej sytuacji zbędne było
ustosunkowanie się do zarzutów naruszenia przez Sąd Okręgowy przepisów prawa
materialnego wskazanych w apelacji strony powodowej. Odpowiedzialność Skarbu
Państwa była zaś wyłączona wobec braku związku przyczynowego w rozumieniu
art. 361 § 1 k.c. pomiędzy odmową potrącenia zobowiązań podatkowych strony
powodowej w postępowaniu podatkowym, a złożeniem przez funkcjonariuszy
Skarbu Państwa oświadczeń o uznaniu wierzytelności za bezsporne i wymagalne.
Od wyroku Sadu Apelacyjnego strona powodowa złożyła skargę kasacyjną
opartą o obie podstawy określone w art. 3983
§ 1 k.p.c. i zarzuciła:
- w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego obrazę art. 65 § 2, 355
§ 2, 361 § 1 i 417 k.c.
- w ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania mającego istotny
wpływ na wynik sprawy obrazę art. 244 § 1, 252 i 378 § 1 k.p.c. oraz art. 6 k.c.
W oparciu o te zarzuty wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania Sadowi drugiej instancji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności, jako najdalej idący, wymagał rozważenia zarzut
nieważności postępowania. Skarżący upatrywał jej w nierozpoznaniu przez Sąd
Apelacyjny istoty sprawy oraz większości zarzutów apelacji, co pozbawiło stronę
4
powodową możliwości obrony jej praw w postępowaniu drugoinstancyjnym. Zarzut
ten był nieuzasadniony, bowiem powołane wyżej podstawy tego zarzutu, nawet
w przypadku uznania ich za usprawiedliwione nie uzasadniały oceny, że strona
powodowa w postępowaniu apelacyjnym była pozbawiona możliwości obrony
swoich praw. Nierozpoznanie zarzutów apelacji, czy istoty sprawy stanowi
uchybienie procesowe, które może stanowić oparcie do sformułowania zarzutów
kasacyjnych w ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania.
Z uwagi na odmienną podstawę roszczeń wobec pozwanych pozostałe
zarzuty zawarte w rozpoznawanej skardze kasacyjnej należało rozpoznać
oddzielnie, stosownie do sytuacji procesowej każdego z nich. Odpowiedzialność
odszkodowawcza Skarbu Państwa wchodziła w grę jedynie w oparciu o przepisy
regulujące odpowiedzialność deliktową. Decydujące znaczenie miała zatem ocena,
czy oświadczenia złożone przez funkcjonariuszy Skarbu Państwa wskazujące na
bezsporność i wymagalność wierzytelności objętych umowami przelewu mogły być
uznane w okolicznościach niniejszej sprawy za czyn niedozwolony. Ocena ta
obejmowała także istnienie takiej przesłanki odpowiedzialności deliktowej jak
normalny związek przyczynowy pomiędzy złożeniem tych oświadczeń, a
powstaniem szkody stanowiącej kwotę zapłaconą przez stronę powodową za
przelaną wierzytelność i odsetki za opóźnienie w uregulowaniu zobowiązań
podatkowych, których nie zdołała umorzyć przez potrącenie. W skardze kasacyjnej
zasadnie zarzucono, że błędny był pogląd Sądu Apelacyjnego jakoby związek tego
rodzaju miał zachodzić pomiędzy złożeniem wspomnianych wyżej oświadczeń, a
odmową potrącenia zobowiązań podatkowych strony powodowej w postępowaniu
podatkowym. Ostatecznie jednak ta część zaskarżonego skargą kasacyjną
wyroku mimo błędnego uzasadnienia odpowiada prawu. Należy mieć bowiem na
uwadze, że oświadczenia dotyczące bezsporności i wymagalności objętych
umową przelewu wierzytelności zostały wprawdzie złożone przez funkcjonariuszy
Skarbu Państwa, lecz nie w okolicznościach, które uczestnikom profesjonalnego
obrotu pozwalały na poprzestanie na nich przy ocenie charakteru wierzytelności,
której dotyczyły umowy. Bezspornym jest, że osoby które złożyły te oświadczenia
nie były umocowane do składania oświadczeń woli w imieniu odpowiednich
podmiotów reprezentujących Skarb Państwa (odpowiednio Ministra Zdrowia
5
i Opieki Społecznej oraz Ministra Finansów). Ta okoliczność winna być wiadoma
stronom umowy, co nakładało na nie powinność podjęcia aktów staranności
adekwatnych dla charakteru prowadzonej przez nie działalności i niebagatelnej
wysokości dokonanego przelewu wierzytelności. Podjęcie takich działań
umożliwiłoby stronie powodowej ustalenie w szczególności, czy wierzytelność jest
istotnie uznawana za bezsporną i wymagalną przez Skarb Państwa. Poprzestanie
na treści tych dokumentów, które przedstawił zbywca wierzytelności nie pozwala
przyjąć, że wyłącznie skutkiem tych oświadczeń o bezsporności i wymagalności
wierzytelności wskazanych przez stronę powodową była jej decyzja o dokonaniu
zakupu wierzytelności, a w konsekwencji także szkoda wynikająca z zawarcia
umowy sprzedaży wierzytelności faktycznie nieistniejącej. W okolicznościach
rozstrzyganej sprawy tego rodzaju szkoda nie może być rozumiana jako normalne
następstwo wystawionych przez funkcjonariuszy państwowych dokumentów
potwierdzających wymagalność i bezsporność wierzytelności. Z przyczyn wyżej
wskazanych skarga kasacyjna w części dotyczącej pozwanego Skarbu Państwa
była pozbawiona uzasadnionych podstaw i podlegała oddaleniu na podstawie art.
39814
k.p.c.
Zasadna była natomiast skarga kasacyjna w tej części, w której była
skierowana przeciwko wyrokowi oddalającemu apelację również wobec spółki R.
Podstawą takiego rozstrzygnięcia przez Sąd drugiej instancji była ocena, że
strona powodowa nie wykazała należycie faktu nieistnienia wierzytelności
objętych umowami przelewu, co jak stwierdził ten Sąd było podstawą faktyczną
powództwa. Powyższe stwierdzenie odnoszące się do podstawy powództwa w
zakresie faktów przytoczonych przez stronę powodową nie oddaje w pełni
stanowiska powoda, który faktycznie twierdził, że nie osiągnięto uzgodnionego
celu umowy, którym było potrącenie nabywanej wierzytelności z zobowiązaniami
podatkowymi wobec Skarbu Państwa. Wynikiem tego twierdzenia było żądanie
zapłaty odszkodowania w części odpowiadającej wysokości zapłaconych odsetek
za nieterminową zapłatę podatków. Wymaga podkreślenia, że strona powodowa
twierdziła także, iż zbywca wierzytelności w umowie oświadczył, że gwarantuje
co do przenoszonej wierzytelności, iż jest wolna od wad prawnych, a to
oświadczenie zostało złożone w związku z uzgodnionym przez strony celem
6
zawarcia umowy. Zakres odpowiedzialności kontraktowej nie wykluczał zatem
odpowiedzialności odszkodowawczej spółki R. nawet w przypadku zbycia
istniejącej wierzytelności, gdyby nie miała ona cech umożliwiających jej
potrącenie, a strona pozwana istotnie zagwarantowała osiągnięcie takiego celu
umowy. Już z tego względu oddalenie całości apelacji w oparciu o ocenę, że
przemawiało za tym niewykazanie przez stronę powodową, iż zbywana
wierzytelność nie istniała, bez odniesienia się do zarzutów apelacji dotyczących
pominięcia treści umowy i naruszenia art. 65 § 2 k.c., było nieuzasadnione i
nakazywało uwzględnienie skargi kasacyjnej.
Nie można też podzielić zaprezentowanej przez Sąd Apelacyjny jego
własnej oceny odnoszącej się do niewykazania przez stronę powodową, że
pozwana spółka zbyła wierzytelność, która nie istniała, przy uwzględnieniu
motywów tego stanowiska przytoczonych w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku.
Tego rodzaju ocena mogłaby zostać uznana za usprawiedliwioną jedynie
w przypadku właściwego przeanalizowania całości zgromadzonego w sprawie
materiału dowodowego. Tymczasem Sąd drugiej instancji takiej oceny dowodów
nie przeprowadził, gdyż część z nich pominął. Pominięcie dowodów nie jest zaś
równoznaczne z dokonaniem ich oceny i może być przedmiotem zarzutu skargi
kasacyjnej w świetle art. 3983
§ 3 k.p.c. Skarżący zasadnie zarzucił, że Sąd
Apelacyjny pominął ocenę dopuszczonego dowodu w postaci wyroku Sądu
Apelacyjnego w […]. Pominięcie oceny tego dowodu z odwołaniem się do
stwierdzenia, że nie miał on charakteru orzeczenia prejudycjalnego było
nieuzasadnione, bowiem jednym zagadnieniem jest ocena wyroku sądowego
jako dokumentu urzędowego powołanego jako dowód, a innym ocena skutków
prawomocnego wyroku w aspekcie jego mocy wiążącej. Sąd drugiej instancji
pominął też analizę treści umowy, z której miała wynikać wierzytelność wobec
Skarbu Państwa oraz bezspornego faktu przerwania inwestycji, której umowa
dotyczyła. Sąd ten nie odniósł się także w żaden sposób do składanych przez
przedstawicieli Skarbu Państwa, także w toku toczącego się procesu oświadczeń,
że zbywana wierzytelność nie istnieje i nie rozważył ich skutków dla dokonania
oceny, czy wierzytelność ta rzeczywiście istniała. Oddalenie apelacji wyłącznie
z powodu obarczonej błędami oceny odnoszącej się do niewykazania przez
7
powoda nieistnienia wierzytelności spowodowało w konsekwencji bezzasadne
pominięcie rozpoznania zawartych w apelacji zarzutów naruszenia prawa
materialnego, co czyniło uzasadnionym zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
(por. pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia
21 sierpnia 2003 r. III CKN 392/01, OSNC 2004/10/161). Uwzględniając powyższe
należało na podstawie art. 398 15 § 1 k.p.c. uchylić zaskarżony wyrok w zakresie
dotyczącym powództwa skierowanego przeciwko spółce R. i sprawę w tym
zakresie przekazać do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu. Przy
ponownym rozpoznaniu sprawy należy mieć także na uwadze, że oddalenie
wniosków dowodowych strony powodowej zwartych w jej apelacji nastąpiło bez
ich właściwej oceny na gruncie art. 381 k.p.c. Wnioski te zostały zgłoszone na
skutek poglądu wyrażonego przez Sąd I instancji, że to na stronie powodowej
spoczywał obowiązek wykazania, iż nienależyte wykonanie umowy było
zawinione przez stronę pozwaną. Sąd pierwszej instancji odwołał się w tym
zakresie do regulacji z art. 471 k.c. Stanowisko to zostało w apelacji
zakwestionowane i bez rozważenia zasadności tego zarzutu nie sposób było
ocenić, czy wnioski dowodowe zgłoszone w apelacji były uzasadnione potrzebą
wynikłą po zakończeniu postępowania przed Sądem pierwszej instancji.
db