Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 4/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 lutego 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
w sprawie z powództwa J. St., W.S., Z. H.
i B. S.
przeciwko Skarbowi Państwa - Ministrowi Skarbu Państwa
o zapłatę i zobowiązanie,
po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 22 lutego 2006 r.,
na posiedzeniu niejawnym
skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego
w […]
z dnia 31 marca 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części zmieniającej wyrok Sądu
Okręgowego w K. z dnia 28.05.2004 r. i uwzględniającej
powództwo (pkt 1) oraz orzekającej o kosztach postępowania
(pkt 3) i w tym zakresie przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 31.03.2005 r. Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji
powoda W. S. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zobowiązał
Skarb Państwa - Ministra Skarbu Państwa do rekultywacji działki nr 1510 położonej
w B., objętej księgą wieczystą KW nr […] prowadzoną przez Sąd Rejonowy w O. na
zasadach przewidzianych w ustawie z dnia 3.02.1995 r. o ochronie gruntów
rolnych i leśnych, oddalając powództwa i apelację w pozostałym zakresie.
W sprawie tej ustalono, że małżonkowie J. i B. S. do 1964 r. byli
współwłaścicielami nieruchomości oznaczonej jako działka nr 1510, o powierzchni
0,9012 ha, położnej na trenie gromady B. Powodowie Z. H., B. S., J. S. i W. S.
są spadkobiercami J. i B. S. Ustalono, że Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Produkcji
Pomocniczej Materiałów Budowlanych w K., poprzednik prawny Komunalnego
Przedsiębiorstwa Materiałów Budowlanych w K. w likwidacji uzyskało w dniu
30.08.1965 r. decyzję o szczegółowej lokalizacji odkrywkowej eksploatacji piasku
na trenach położonych w B. i W. Następnie przedsiębiorstwo to wystąpiło o
wywłaszczenie nieruchomości położonych na tych terenach, a w skład tych
nieruchomości wchodziła też sporna działka nr 1510, stanowiąca wówczas użytek
leśny. Decyzją b. Prezydium WRN w K. z dnia 31.05.1969 r. orzeczono o
wywłaszczeniu nieruchomości oznaczonej jako działka nr 1510 z przeznaczeniem
na odkrywkową eksploatację piasku. Pozwane Komunalne Przedsiębiorstwo
Materiałów Budowlanych już w 1966 r. objęło w posiadanie sporną działkę,
rozpoczynając wydobywanie pasku. Działalność ta spowodowała jej znaczne
zniszczenie, w szczególności wycięte zostały drzewa, powstały w gruncie znaczne
zagłębienia wypełnione wodą. Eksploatacja działki miała miejsce także w 1971 r.
Po zakończeniu eksploatacji działki pozwane przedsiębiorstwo miało dokonać jej
rekultywacji, zagospodarowując działkę w kierunku wodno - rybackim. Zobowiązała
go do tego uchwala Prezydium WRN w K. z dnia 12.07.1971 r. W 1985 r.
powodowie zwrócili się do pozwanego Przedsiębiorstwa o wyjaśnienie charakteru
prawnego władania sporną działką. Uzyskali wówczas odpowiedź, że nie została
ona wywłaszczona, ani wykupiona, natomiast w piśmie z dnia 7.12.1989 r.
3
pozwane Przedsiębiorstwo wyjaśniło, że sporna działka została wywłaszczona na
rzecz Skarbu państwa, a ono jest jej użytkownikiem.
Ustalono, że Sąd Rejonowy w O. postanowieniem z dnia 29.06.1990 r.
stwierdził nabycie przez małżonków J. i B. S. z mocy prawa z dniem 4.XI.1971 r.
udziału 3/8 spornej nieruchomości. Skarb Państwa w tym postępowaniu nie brał
udziału. Ustalono też, że powodom odmówiono ostatecznie stwierdzenia
nieważności decyzji o wywłaszczeniu z dnia 31.05.1969 r.
Dokonując oceny prawnej tych faktów Sąd Okręgowy w wyniku ponownego
rozpoznania sprawy, uznał żądanie powodów o zobowiązanie do rekultywacji
części działki 1510 zalanej wodą oraz o zasądzenie stosownego odszkodowania,
za nieuzasadnione. Wskazano, że pozwane Przedsiębiorstwo w okresie
eksploatacji działki był jej posiadaczem w dobrej wierze, co w świetle art. 224 § 2
k.c. zwalnia go od zapłaty wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości,
od odpowiedzialności za jej zużycie i pogorszenie oraz uzasadnia nabycie na
własność pożytków naturalnych.
Sąd Apelacyjny podzielił stanowisko Sądu Okręgowego, że pozwane
Przedsiębiorstwo było posiadaczem w dobrej wierze, co przy zastosowaniu art. 224
§ 1 k.c. wyłącza możliwość żądania wynagrodzenia za korzystanie
z nieruchomości, jej zużycia, pogorszenia i utratę. Odmiennie ocenił żądanie
rekultywacji, które musi być rozpoznane na gruncie przepisów ustawy z dnia
4.02.1994 r. – prawo geologiczne i górnicze oraz ustawy z dnia 3.02.1995 r.
o ochronie gruntów rolnych i leśnych. W świetle tych przepisów zobowiązanym
było przedsiębiorstwo prowadzącego eksploatację działki, a wobec jego likwidacji
obowiązek ten przeszedł na Skarb Państwa. Orzeczenie o potrzebie dokonania
rekultywacji uzasadnia okoliczność, że istnieje spór między współwłaścicielami
nieruchomości i prowadzącym eksploatację działki.
Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył skargą kasacyjną pozwany Skarb
Państwa. Zarzucił naruszenie art. 40 k.c. i art. 49 ust. 1 ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych w ramach podstawy związanej z naruszeniem
prawa materialnego oraz w ramach podstawy związanej z naruszeniem przepisów
postępowania zarzucił uchybienie przepisom art. 174 § 1 pkt 1, 182 § 1, 355, 379
4
pkt 2 k.p.c. oraz art. 25 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 4.09.1997 r. o działach administracji
rządowej w związku z art. 7 Konstytucji RP, co miało istotny wpływ na wynik
sprawy. W związku z tym pozwany Skarb Państwa domagał się uchylenia
zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty zawarte w skardze kasacyjnej pozwanego Skarbu Państwa dotyczą
trzech kwestii prawnych: po pierwsze, zarzut naruszenia art. 174 § 1 pkt 1, 182 § 1
i 355 § 1 k.p.c. związany jest z tym, że Sąd Apelacyjny kontynuował postępowanie
i wydał merytoryczne orzeczenie, mimo że pozwane Komunalne Przedsiębiorstwo
Produkcji Materiałów Budowlanych zostało zlikwidowane i wykreślone z rejestru;
po drugie, zarzut naruszenia art. 40 k.c. i art. 49 ustawy z dnia 25.09.1981 r. o
przedsiębiorstwach państwowych uzasadnia się błędnym przyjęciem przez Sąd
Apelacyjny odpowiedzialności Skarbu Państwa za zobowiązanie zlikwidowanego
przedsiębiorstwa państwowego; po trzecie, zarzut naruszenia art. 379 pkt 2 k.p.c. w
związku z art. 96 ustawy prawo geologiczne i górnicze oraz art. 25 ust. 1 i 2 ustawy
o działach administracji rządowej uzasadnia się błędnym uznaniem przez Sąd
Apelacyjny, że Minister Skarbu Państwa jest właściwą państwową jednostką
organizacyjną w rozumieniu art. 67 § 2 k.p.c. z której działalnością wiąże się
dochodzone roszczenie. W tej kolejności zarzuty te będą rozważone.
Odnosząc się do pierwszego stwierdzić należy, postępowanie przed sądem
I instancji toczyło się z udziałem – po stronie pozwanej – Komunalnego
Przedsiębiorstwa Produkcji Materiałów Budowlanych w likwidacji. Po wniesieniu
apelacji przez powoda W. S. Sąd Apelacyjny został poinformowany przez pozwane
przedsiębiorstwo, że zostało wydane zarządzenie Wojewody [...] w sprawie uznania
przedsiębiorstwa państwowego p.n. Komunalne Przedsiębiorstwo Materiałów
Budowlanych za zlikwidowane. Zarządzenie to wydano w dniu 30.06.2004 r., a
Sąd Rejonowy w dniu 16.09.2004 r. dokonał wpisu zakończenia likwidacji w
Krajowym Rejestrze Sądowym. Sąd Okręgowy, któremu akta zwrócono, doręczył
odpis apelacji powoda Wojewodzie i tenże został zawiadomiony o terminie
rozprawy wyznaczonej na 18.03.2005 r. Na rozprawę zgłosił się jednak
5
pełnomocnik Ministra Skarbu Państwa, który przedłożył stosowne pełnomocnictwo,
wypis z KRS-u o wpisie likwidacji Komunalnego Przedsiębiorstwa Materiałów
Budowlanych i oświadczył, że mienie po zlikwidowanym przedsiębiorstwie przejął
Minister Skarbu Państwa. W tym stanie rzeczy Sąd Apelacyjny wydał
postanowienie o zwolnieniu od udziału w sprawie Wojewody jako reprezentanta
Skarbu Państwa i następnie rozpoznał sprawę merytorycznie z udziałem Ministra
Skarbu Państwa jako statio fisci Skarbu Państwa, wydając zaskarżony wyrok.
Powstaje pytanie, czy takie postępowanie Sądu było prawidłowe, czy też naruszyło
– jak to zarzuca pozwany Skarb Państwa – przepisy art. 174 § 1 pkt 1 k.p.a.
(zawieszenie postępowania z uwagi na utratę zdolności sądowej przez pozwane
przedsiębiorstwo), i art. 182 § 1 k.p.a. (umorzenie postępowania w razie
stwierdzenia braku następcy prawnego strony, która utraciła zdolność sądową).
Udzielając odpowiedzi na to pytanie należy zauważyć, że – poza zakresem
art. 192 pkt 3 k.p.c. – leżą przypadki, w których przejście praw i obowiązków
związanych z przedmiotem sporu następuje w drodze decyzji ustawodawcy, który
reguluje nie tylko materialnoprawne, ale i procesowe skutki przejęcia praw
i obowiązków dotyczących przedmiotu toczącego się postępowania wskutek
śmierci strony lub likwidacji osoby prawnej (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia
8.01.1991 r. III CZP 70/90, OSNCP 1991, nr 7, poz. 81). W wypadkach, w których
przejście prawa i obowiązków dotyczących przedmiotu procesu nie jest rezultatem
zbycia rzeczy lub prawa przez podmiot postępowania i nie zależało od jego woli,
wejście nowych podmiotów do toczącego się postępowania odbywa się
automatycznie i nie zależy także od woli stron tego postępowania. Z taką sytuacją
mamy do czynienia w niniejszej sprawie, skoro Sądowi Apelacyjnemu przedłożono
dokumenty dotyczące zakończenia likwidacji przedsiębiorstwa państwowego, skoro
pełnomocnik Ministra Skarbu Państwa oświadczył, że mienie zlikwidowanego
przedsiębiorstwa przejął Minister Skarbu Państwo i skoro – w sposób domniemany
– nawiązano do treści art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 25.09.1981 r.
o przedsiębiorstwach państwowych uznając, że stanowi on podstawę prawną do
przejęcia przez Skarb Państwa – Ministra Skarbu Państwa zobowiązań
po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym. Reasumując, przy takiej
wykładni art. 49 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych przyjęcie przez
6
Sąd Apelacyjny automatycznego wejścia Skarbu Państwa do toczącego się
postępowania było – w okolicznościach sprawy – uzasadnione.
Druga kwestia prawna wiąże się z prawidłową wykładnią przepisów art. 40
§ 2 k.c. i 49 ust. 1 ustawy z dnia 25.09.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych
(Dz.U. z 2002 r., Nr 112, poz. 981 z późn. zm.). Istota tego zagadnienia
sprowadza się do tego, czy Skarb Państwa przejmuje zobowiązania
po zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym. Dotychczas orzecznictwo Sądu
Najwyższego ukształtowane przede wszystkim uchwałą składu 7 sędziów z dnia
15.12.1992 r. I PZP 56/92 (OSNCP 1993, nr 4, poz. 50) udzieliło w tym względzie
odpowiedzi pozytywnej. Wskazywano, iż zgodnie z art. 49 ust. 1 ustawy
o przedsiębiorstwach państwowych, z dniem likwidacji lub upadłości
przedsiębiorstwa mienie tego przedsiębiorstwa pozostałe po likwidacji lub
upadłości, w tym środki finansowe przejmuje, z zastrzeżeniem ust. 5, Minister
Skarbu Państwa albo Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa (obecnie Agencja
Nieruchomości Rolnych). Odnosząc to do treści art. 40 § 2 k.c. podniesiono,
że zgodnie z tym przepisem w razie nieodpłatnego przejęcia, na podstawie
obowiązujących ustaw, określonego składnika mienia od państwowej osoby
prawnej na rzecz Skarbu Państwa, ten ostatni odpowiada solidarnie z osobą
prawną za zobowiązania powstałe w okresie gdy składnik stanowił własność danej
osoby prawnej, do wysokości wartości tego składnika, ustalonej wg stanu z chwili
przejęcia, a według cen w chwili wypłaty. Przepis ten odnosił się do przejęcia
mienia, czyli własności i innych praw majątkowych (art. 44 k.c.). Jeśli z tego
przepisu wyprowadzono także przejęcie zobowiązań to dlatego, że – jak to
podkreślano w uzasadnieniu powołanej uchwały – przejęcie mienia
przedsiębiorstwa poprzedza wykreślenie go z rejestru. Jest więc okres, w którym
istnieją dwa podmioty, a więc możliwa jest, określona w art. 40 § 2 k.c. solidarna
odpowiedzialność, która po utracie bytu prawnego przez jeden z tych podmiotów,
przekształca się w wyłączną odpowiedzialność drugiego z nich. Taka konstrukcja
prawna była więc uzasadnieniem do tezy o przejęciu zobowiązań zlikwidowanego
przedsiębiorstwa państwowego przez Skarb Państwa. Tymczasem w chwili
wydania zarządzenia o likwidacji pozwanego przedsiębiorstwa treść art. 49 ust. 1
ustawy o przedsiębiorstwach państwowych uległa już zmianie. Od 15.01.2003 r.
7
w wyniku jego nowelizacji przepis ten stanowi, że z dniem wykreślenia
przedsiębiorstwa państwowego z rejestru sądowego, mienie pozostałe po tym
przedsiębiorstwie, w tym środki finansowe, przejmuje (z zastrzeżeniem ust. 5)
minister właściwy ds. Skarbu Państwa. Jest to istotna zmiana, która wywołuje
określone następstwa prawne. Skoro bowiem przejęcie mienia w rozumieniu art. 44
k.c. (a więc aktywów) następuje z dniem wykreślenia przedsiębiorstwa
państwowego z rejestru sądowego, to nie ma okresu, w którym istniałaby solidarna
odpowiedzialność dwóch podmiotów tj. przedsiębiorstwa państwowego w likwidacji
i Skarbu Państwa. Upada więc koncepcja, że jeśli w ramach tej solidarnej
odpowiedzialności kończy byt prawny jeden z podmiotów, to drugi odpowiada
wyłącznie. Takie zaś założenie leży u podstaw konstrukcji art. 40 § 2 k.c. Skoro
więc treść art. 49 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych w obecnym
brzmieniu nie daje podstaw do zastosowania art. 40 § 2 k.c. w zakresie zobowiązań
zlikwidowanego przedsiębiorstwa państwowego przez Skarb Państwa, a brak jest
przepisu szczególnego, na podstawie którego można byłoby uzasadnić takie
przyjęcie, to obowiązuje reguła wyrażona w art. 40 § 1 k.c. Uzasadniony jest więc
wniosek, że przepis art. 49 ust. 1 ustawy z dnia 25.09.1981 r. o przedsiębiorstwach
państwowych w brzmieniu obowiązującym od dnia 15.01.2003 r. nie stanowi
podstawy prawnej do przejęcia przez Skarb Państwa zobowiązań po
zlikwidowanym przedsiębiorstwie państwowym. Tym samym – w okolicznościach
niniejszej sprawy – brak było podstaw do nałożenia na Skarb Państwa
zobowiązania rekultywacji przedmiotowej nieruchomości na podstawie art. 49 ust. 1
ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.
Trafnie jednak Sąd Apelacyjny odwołał się do przepisów ustawy z dnia
4.02.1994 r. – Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. z 2005 r. Nr 228, poz. 1947
z późn. zm.). Zgodnie z art. 94 ust. 4 tej ustawy obowiązek przywrócenia stanu
poprzedniego, co według art. 94 ust. 3 następuje w odniesieniu do gruntów leśnych
w drodze rekultywacji, ciąży na przedsiębiorcy. Stosownie zaś do art. 96 tej ustawy
w razie braku przedsiębiorcy odpowiedzialnego lub jego następcy prawnego
roszczenie o dokonanie rekultywacji przysługują przeciwko Skarbowi Państwa
reprezentowanemu przez właściwy miejscowo organ nadzoru górniczego.
Nałożenie więc obowiązku rekultywacji na pozwany Skarb Państwa znajdowało
8
podstawę prawną i co do zasady nie budzi wątpliwości. Nie sposób jednak przyjąć,
aby ustalenie właściwego statio fisci Skarbu Państwa było prawidłowe. Treść art. 96
Prawa geologicznego i górniczego jednoznacznie przesądza, która państwowa
jednostka organizacyjna bez osobowości prawnej reprezentuje Skarb Państwa.
Jest to właściwy miejscowo organ nadzoru górniczego w rozumieniu art. 106 ust. 1
tej ustawy. Skoro więc postępowanie apelacyjne w niniejszej sprawie toczyło się
z udziałem innego statio fisci Skarb Państwa, który nie jest jednostką właściwą
w rozumieniu art. 67 § 2 k.p.c., to zaskarżony wyrok należało uchylić, przekazując
do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu celem rozpoznania apelacji
powoda przy zachowaniu właściwej reprezentacji Skarbu Państwa (art. 39815
k.p.c.).