Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CK 428/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 marca 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski
SSA Krzysztof Strzelczyk (sprawozdawca)
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa B. P. i M. P.
przeciwko M. P., B. P. i Towarzystwu […]
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 marca 2006 r.,
kasacji pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 17 listopada 2004 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części uwzględniającej powództwo
oraz orzekającej o kosztach postępowania (pkt I ppkt 1,3,4,5, pkt
III, IV i V) i w tym zakresie przekazuje sprawę do ponownego
rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu pozostawiając temu sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powodowie w pozwie skierowanym przeciwko M. P. i B. P. wnieśli
o stwierdzenie nieważności zawartej przez nich umowy darowizny ½ udziału
w wieczystym użytkowaniu działki o powierzchni 489 m2
położonej w S. przy ul. W.,
zawartej w dniu 10 września 1986 roku oraz o ustalenie nieważności umowy
notarialnej z dnia 23 lutego 1987 roku zmieniającej treść umowy darowizny.
W uzasadnieniu powództwa powodowie wskazali, że ich zamiarem nie było
dokonanie darowizny, lecz uzyskanie w zamian za przekazanie części
nieruchomości ekwiwalentu tj. robocizny przy budowie części ich domu.
W toku postępowania powodowie rozszerzyli powództwo i wnieśli
o stwierdzenie nieważności dokonanej w dniu 19 lutego 1993 roku darowizny
udziału w użytkowaniu wieczystym gruntu, nabytego w wyniku wcześniej opisanych
umów.
Na wniosek powodów Sąd Okręgowy w S. wezwał do udziału w sprawie
w charakterze strony pozwanej Towarzystwo […].
Wszyscy pozwani wnosili o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z dnia 30 grudnia 2003 roku Sąd Okręgowy w S. oddalił w całości
powództwo.
Według ustaleń tego Sądu powodowie byli użytkownikami wieczystymi
nieruchomości położonej w S. przy ul. W.
Jako sympatycy nieformalnie działających Świadków Jehowy, uczestniczyli
w ich spotkaniach a po pewnym czasie zaoferowali darowiznę udziału
w przysługującym im prawie użytkowania wieczystego. Prowadząc z członkami
Zboru rozmowy na temat budowy ich domu, wyrazili jednocześnie chęć
przyczynienia się do wybudowania tak zwanej sali królestwa dla członków
społeczności wyznaniowej.
Powodowie zawarli w dniu 10 września 1986 roku z członkami Zboru M. P. i
B. P. umowę darowizny udziału w ½ części nieruchomości przy ul. W., na której
była rozpoczęta budowa domu jednorodzinnego.
Podczas spotkania stron umowy, dwa tygodnie przed jej podpisaniem,
powód nie rozmawiał z obdarowanymi na temat warunków, na jakich ma zostać
3
zawarta umowa darowizny. Pozwani małżonkowie P. byli informowani przez
członków Zboru, że powodowie chcą dokonać darowizny na cele religijne. Pozwani
mieli przyjąć darowiznę i wybudować sobie mieszkanie na piętrze budynku,
w części działki przeznaczonej na cele religijne.
23 lutego 1987 r. została zawarta pomiędzy powodami, Skarbem Państwa
oraz małżonkami P. notarialna umowa nazwana jako „zmiana treści warunków
umowy”, która zmieniła wcześniejszą umowę darowizny w ten sposób, że została
nią objęta dodatkowo działka oznaczona numerem ewidencyjnym […]
o powierzchni 109 m2
.
W dniu 12 grudnia 1987 roku zostało zawarte porozumienie na mocy którego
powodowie w zamian za zbycie ½ powierzchni działki budowlanej przy ul. W.
przyjęli od przedstawicieli Towarzystwa […] rekompensatę w robociźnie przy
wznoszeniu zabudowy części wskazanej nieruchomości.
Przed rokiem 1989 grupa wyznaniowa Świadków Jehowy działała w Polsce
nieformalnie. Od maja 1989 r. pozwane Towarzystwo […] jest zarejestrowanym
związkiem wyznaniowym.
28 października 1990 roku B. P. i M. P. zawarli umowę użyczenia udziału w
części nieruchomości położonej przy ul. W. 1a składającej się z dwóch działek - z
działającym już formalnie Towarzystwem […] Związkiem Wyznaniowym Świadków
Jehowy w Polsce reprezentowanym przez Zarząd. Nieruchomość powyższa została
przekazana w bezpłatne użytkowanie na zaspokajanie potrzeb religijnych
społeczności wyznaniowej Świadków Jehowy.
Powodowie 14 czerwca 1991 roku wyrazili wolę użyczenia Towarzystwu […]
na minimum 30 lat, bądź przepisania notarialnie na użytkowanie trwałe
wyszczególnionych w oświadczeniu wybudowanych ale nie ukończonych części
budynku, nie licząc przy tym na żadną rekompensatę, lecz stwierdzając że jeśli
zostanie taka zaoferowana, to z wdzięcznością ją przyjmą.
M. P. i B. P. zawarli 18 lutego 1993 roku z M. M. działającym w imieniu
Towarzystwa [..] umowę darowizny udziału w ½ części nieruchomości przy ul. W.
składającej się z dwóch działek o nr […]. Na nieruchomości tej znajdował się dom
4
mieszkalny w stanie surowym. Budynek Towarzystwa na powyższej nieruchomości
został w całości wybudowany, zaś dom powodów nie został wykończony.
Sąd Okręgowy uznał, że umowa darowizny z 10 września 1986 roku zawarta
miedzy powodami a pozwanymi małżonkami P. nie była umową pozorną. Byłoby
tak, gdyby strony nie miały zamiaru wywołać skutków prawnych przewidzianych w
umowie. Strony umowy przed jej zawarciem kontaktowały się tylko raz i nie
omawiały żadnych kwestii związanych z umową. W ocenie Sądu strony nie ustaliły,
że darowizna ma być w istocie sprzedażą lub też, że jest to darowizna na rzecz
innego podmiotu – nieformalnie działającego związku wyznaniowego. Powodowie
po zawarciu umowy przyjmowali od członków wspólnoty pomoc, a później z
powodu braku środków finansowych zaczęli wysuwać do członków wspólnoty, a nie
obdarowanych, coraz większe żądania. Członkowie wspólnoty wyznaniowej, którzy
byli zaangażowani w budowę sali królestwa chcieli pomóc powodom w budowie ich
domu. Sąd ten podkreślił, iż stanowisko powodów nie jest konsekwentne gdyż w
innej sprawie przed Sądem Okręgowym w S. sygn. akt I C …/00 wnosili o
nakazanie pozwanemu Towarzystwu wykonanie umów przez wybudowanie do 52
% całej inwestycji. Z drugiej strony Sąd wskazał na treść oświadczenia powodów z
14.06.1991 roku, z którego wynika, że nie liczą na żadną rekompensatę.
Wyrokiem z dnia 17 listopada 2004 roku Sąd Apelacyjny na skutek apelacji
powodów zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że ustalił, iż umowa
darowizny z 10 września 1986 roku zawarta między powodami a pozwanymi M. P. i
B. P. jest nieważna, w pozostałej części powództwo i apelację oddalił.
Sąd Apelacyjny uznał za pozorną umowę z 10 września 1986 r. Zdaniem
Sądu z materiału dowodowego wynikało, że małżonkowie P. byli jedynie
„figurantami”, którzy fikcyjnie przyjęli pozycję prawną strony obdarowanej, zaś
powodowie działali z zamiarem wywołania skutków prawnych tej umowy
bezpośrednio w sferze prawnej osoby zastąpionej (tj. pozwanego Towarzystwa).
Powodowe i wszyscy pozwani w ocenie tego Sądu działali w porozumieniu.
Sąd Apelacyjny odmówił uwzględnienia powództwa co do umowy z dnia
23 lutego 1987 r. ze względu na udział Skarbu Państwa, który nie uczestniczył
w żadnym porozumieniu co do pozorności.
5
Brak było także podstaw w ocenie Sądu do ustalenia nieważności umowy
darowizny zawartej 28 października 1990 roku między pozwanymi małżonkami P. a
pozwanym Towarzystwem. Pozwani małżonkowie P. wskutek ustalenia
nieważności umowy darowizny z dnia 10.09.1986 roku nie stali się właścicielami
części nieruchomości a zatem zgodnie z zasadą nemo plus iuris in alium transfere
potest quam ipse habet nie mogli przenieść jej własności na pozwane
Towarzystwo. Zatem umowa ta, zdaniem Sądu Apelacyjnego, nie jest nieważna ale
całkowicie bezskuteczna. Zgodnie zaś z art. 321 k.p.c. Sąd nie może wyrokować,
co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem pozwu.
W kasacji jaką wnieśli wszyscy pozwani zarzucili naruszenie prawa
materialnego:
- przez niewłaściwe zastosowanie art. 83 § 1 zd. 1 k.c., mimo że Sąd
Apelacyjny ustalił, iż strony umowy darowizny z 10.09.1986 roku nie zawarły
porozumienia, że umowa ta nie wywoła skutków prawnych.
- niewłaściwe zastosowanie tj. niezastosowanie w sprawie art. 9 ust. 1 i 2
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4.11.1950 r.
i bezzasadne zastosowanie cywilno-prawnej sankcji nieważności przewidzianej
w art. 83 § 1 zd. 1 k.c., przez co Sąd Apelacyjny odmówił osobom fizycznym prawa
do nabywania mienia przeznaczonego na potrzeby społeczności wyznaniowej nie
posiadającej reprezentującej jej osoby prawnej, chociaż realizacja prawa do
wolności religii obejmuje m. in. nabywanie mienia, które będzie służyć społeczności
jako miejsce spotkań religijnych i uprawnienie to nie jest uzależnione od posiadania
przez społeczność wyznaniową osobowości prawnej.
Naruszenie prawa procesowego art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c.
polegało zdaniem skarżących na ustaleniu w uzasadnieniu wyroku dwóch
wykluczających się wzajemnie faktów: że osoba prawna przy zawieraniu umowy
darowizny z 10.09.1986 r. zawarła porozumienie ze stronami tej umowy, że umowa
ta wywrze skutek prawny bezpośrednio w sferze prawnej pozwanej osoby prawnej
oraz że pozwana osoba prawna powstała dopiero w 1989 roku.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
6
Z uwagi na to, że zaskarżony wyrok został wydany przed 6.02.2005 r. do
złożenia i rozpoznania kasacji mają zastosowanie przepisy kodeksu postępowania
cywilnego w brzmieniu obowiązującym przed ta datą (art. 3 i 6 ustawy z dnia
22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego … Dz. U.
z 2005 r., Nr 13, poz. 98).
Kasacja została oparta na obu podstawach wymienionych w art. 3931
k.p.c.
W takiej sytuacji, jak słusznie podkreśla się w judykaturze (por. m.in. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 2005 r. II CK 495/04 nie publ., z dnia
15 kwietnia 2004 r. IV CK 274/03 nie publ., z dnia 23 marca 1997 r. II CKN 60/97
OSNC 1997/9/28), w pierwszej kolejności wymaga rozważenia zarzut dotyczący
faktycznej podstawy wyrokowania, albowiem dopiero wtedy, gdy okaże się on
nieuzasadniony, można będzie ocenić zasadność naruszenia prawa materialnego.
W doktrynie i orzecznictwie dominuje pogląd, który podziela Sąd Najwyższy
w składzie rozpoznającym niniejszą kasację, że naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. może
stanowić zarzut uzasadniający podstawę kasacji opartą na naruszeniu prawa
procesowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 stycznia 2004 r. II CK
342/02 – lex 157278). Minimalne wymagania jakie stawia się w art. 328 § 2 k.p.c.
w zakresie wyjaśnienia podstawy faktycznej wyroku polegają na wskazaniu
ustalonych faktów oraz dowodów, na których oparł się sąd i jednocześnie na
wskazaniu przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy
dowodowej. Zakres zastosowania art. 328 § 2 k.p.c. – trafnie związanego w kasacji
z art. 391 § 1 k.p.c. – w postępowaniu przed Sądem drugiej instancji, zależy od
treści wydanego orzeczenia. W przypadku, gdy Sąd odwoławczy dokonuje
odmiennych ustaleń w stosunku do tych, na których oparł się Sąd pierwszej
instancji, powinien tę zmianę uzasadnić w taki sposób aby możliwa była ocena, czy
zmiana ta była usprawiedliwiona. Spełnienie powyższych wymagań jest
szczególnie istotne w procesie zmierzającym do wykazania bezwzględnej
nieważności czynności prawnej z uwagi na jej pozorność. Zważyć bowiem należy,
że pozorność umowy jest okolicznością faktyczną i podlega kontroli w zakresie
zachowania reguł ustalania i uzasadniania podstawy faktycznej wyroku (tak Sąd
7
Najwyższy w wyroku z dnia 27 lipca 2000 r. IV CK 91/00 nie publ., z dnia
23 stycznia 1997 r. I CKN 51/96 OSNC 1997/6-7/79).
Tymczasem Sąd Apelacyjny przyjmując pozorność umowy z dnia
10 września 1986 r. od strony podmiotowej i przypisując działanie w porozumieniu
wszystkich stron procesu, w tym pozwanego Towarzystwa […], pominął
dotychczasowe ustalenia -cytowane zresztą w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku
– wskazujące, że aż do maja 1989 r. ta społeczność wyznaniowa nie posiadała
osobowości prawnej a zatem nie mogła być podmiotem praw i obowiązków
cywilnoprawnych. Dokonana przez Sąd Apelacyjny kwalifikacja umowy zawartej
między osobą podstawioną a osobą trzecią jako umowy pozornej zakładała
wielostronne relacje pomiędzy trzema podmiotami prawa, co więcej, pozorne
porozumienie miało zmierzać do realizacji skutków umowy, nie w sferze prawa
występujących oficjalnie małżonków P. ale w sferze prawa pozwanego
Towarzystwa. Przyjęcie tej konstrukcji, z jednej strony zakładającej rzeczywistą
wolę przysporzenia po stronie Towarzystwa, z drugiej zaś, brak odniesienia się do
dotychczasowych ustaleń co do uzyskania osobowości prawnej przez tego
pozwanego, pozwala uznać za usprawiedliwioną podstawę kasacji opartą na
naruszeniu art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c.. Nie można bowiem
zakładać pozorności umowy w tym sensie, że rzeczywistą wolą stron było
przeniesienie na inny podmiot prawa użytkowania wieczystego gruntu, skoro ten
inny podmiot pozbawiony był zdolności prawnej.
Jak wspomniano wyżej pozorność umowy jest okolicznością faktyczną. Do
jej przyjęcia niezbędne jest ustalenie, że obie strony umowy złożyły oświadczenia
woli mając pełną, zgodną świadomość braku zamiaru wywołania jakichkolwiek
skutków prawnych albo, że zgodnym, z góry powziętym zamiarem stron było
dokonanie czynności pozornej w celu ukrycia innej zamierzonej czynności. Tylko
pozytywne ustalenia faktyczne w tym zakresie uprawniają do przyjęcia sankcji
bezwzględnej nieważności umowy. W ten wyłącznie sposób można odnieść się do
zarzutu kasacji, związanego z treścią art. 83 § 1zd.1 k.c., zgłoszonego w ramach
naruszenia prawa materialnego.
8
Jakkolwiek co do zasady przedwczesny jest także zarzut dotyczący
naruszenia art. 9 ust. 1 i 2 Konwencji o ochronie Praw Człowieka i Podstawowych
Wolności z 4 listopada 1950 (Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284) przez jego
niezastosowanie, to jednak podkreślić należy, że spór toczy się na gruncie prawa
prywatnego. Cywilnoprawną sankcją stwierdzenia pozorności oświadczenia woli
przewidzianą w art. 83 § 1 zd. 1 k.c. jest bezwzględna nieważność czynności
prawnej a ma ona zastosowanie do wszystkich oświadczeń woli niezależnie od
tego, od kogo pochodzą. Dlatego zastosowanie tej sankcji na żądanie strony
w oddzielnym procesie, jak również obowiązek wzięcia pod uwagę przez sąd
bezwzględnej nieważności czynności prawnej w każdej sprawie, w której mają
znaczenie skutki tej czynności, nie może być samo w sobie uznane za naruszenie
prawa do wolności wyznania, o którym mowa w art. 9 ust. 1 i 2 Konwencji.
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393 13
§ 1 k.p.c. uchylił
zaskarżony w części uwzględniającej powództwo i rozstrzygającej o kosztach
postępowania i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu właściwemu do rozpoznania […].
jc