Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 81/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 marca 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSA Krzysztof Strzelczyk
Protokolant Anna Banasiuk
w sprawie z powództwa H. M.
przeciwko Skarbowi Państwa - Izbie Celnej w R.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 3 marca 2006 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w [… ]
z dnia 10 marca 2005 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanego kwotę 2.230 zł (dwa tysiące dwieście trzydzieści
złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód H. M. domagał się zasądzenia od pozwanego Skarbu Państwa - Izby
Celnej w R. kwoty 90.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 15 grudnia 1995 r. i
kosztami procesu. Pozwany wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie od
powoda kosztów procesu.
Wyrokiem z dnia 30 czerwca 2004 r. Sąd Okręgowy w G. zasądził od
pozwanego na rzecz powoda kwotę 90.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 15
grudnia 1995 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 961 zł tytułem kosztów procesu. Sąd I
instancji ustalił, że ciągnik siodłowy marki Iveco, którego właścicielem był powód,
został zatrzymany przez funkcjonariuszy pozwanego w dniu 15 grudnia 1995 r.
Przeciwko powodowi wszczęto postępowanie karno-skarbowe. Sąd Rejonowy w S.
wydał dnia 16 grudnia 1997 r. wyrok, w którym uznał powoda winnym
przestępstwa karno-skarbowego i orzekł przepadek zajętego pojazdu. Wyrok ten
został utrzymany w mocy prawomocnym wyrokiem Sądu Wojewódzkiego z dnia 18
grudnia 1998 r. Pozwany dokonał wtedy wyceny ciągnika przez rzeczoznawcę
ustalając jego wartość rynkową na 50.000 zł. Następnie pojazd sprzedano w dniu
16 lipca 1999 r. na przetargu za kwotę 30.000 zł. Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 6
lutego 2002 r. uwzględnił kasację powoda i uchylił wspomniany wyrok karny.
Postanowieniem z dnia 22 grudnia 2003 r. Sąd Rejonowy umorzył ostatecznie
prowadzone przeciwko powodowi postępowanie karne z uwagi na wpływ terminu
przedawnienia karalności. W ustalonym stanie faktycznym Sąd I instancji uznał
żądanie pozwu za w pełni zasadne. W ocenie Sądu znajduje ono podstawę w art.
192 § 1 k.k.w., według którego Skarb Państwa odpowiada na zasadzie swoistego
ryzyka za szkody, jakie mogą powstać na skutek utraty zajętego dla potrzeb
procesu karnego przedmiotu, co do którego orzeczono przepadek, gdy następnie
orzeczenie to zostało uchylone. Bez znaczenia dla odpowiedzialności Skarbu
Państwa jest przy tym, że pojazd sprzedano na podstawie prawomocnego wyroku.
Jeżeli chodzi o wysokość szkody, to zdaniem Sądu stanowi ją kwota 90.000 zł jako
równowartość ciągnika w dacie jego zajęcia. Wynika ona z potwierdzenia
wystawionego przez pozwanego. Za dzień powstania szkody Sąd orzekający
3
przyjął datę zajęcia pojazdu. Od tej daty należą się poszkodowanemu odsetki
ustawowe od dochodzonej należności.
Sąd Apelacyjny, uwzględniając częściowo apelację pozwanego, wyrokiem z
dnia 10 marca 2005 r., zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że zasądził od
pozwanego na rzecz powoda kwotę 50.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 30
grudnia 2003 r., w pozostałej części powództwo oddalił, zasądził od pozwanego na
rzecz powoda kwotę 3.734 zł tytułem częściowego zwrotu kosztów procesu, koszty
postępowania apelacyjnego między stronami wzajemnie zniósł oraz nakazał
ściągnąć od powoda na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego kwotę 2.666,67
zł tytułem nieuiszczonego wpisu od apelacji. W uzasadnieniu podkreślił, że nie
może być mowy o naruszeniu prawa procesowego przez brak wszechstronnego
zgromadzenia materiałów dowodowych, a tym samym niewyjaśnienia wszystkich
okoliczności sprawy. Skarżący, stawiając tego rodzaju zarzuty, próbuje przenieść
na Sąd ciężar zbierania materiału dowodowego i wyjaśnienia sprawy. Tymczasem
to nie na Sądzie, a wyłącznie na stronach procesu ciąży obowiązek wyjaśnienia
sprawy, który to obowiązek strony realizują przede wszystkim przez wskazywanie
faktów i dowodów na ich poparcie (art. 3 i art. 232 k.p.c.). W rzeczywistości
ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego nie budzą wątpliwości jako oparte prawie
wyłącznie na podstawie dokumentów i to o charakterze urzędowym. Sąd
Apelacyjny stwierdził natomiast, że rację ma apelujący zarzucając, iż Sąd I instancji
niewłaściwie określił wysokość szkody w kwocie 90.000 zł. Do zajęcia takiego
stanowiska nie było podstaw. Podstawą odpowiedzialności Skarbu Państwa jest
przepis art. 192 § 1 k.k.w., który ma, w zakresie objętym jego hipotezą, charakter
przepisu szczególnego w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego. Z
wymienionego przepisu wynika, że, w przypadku m.in. uchylenia orzeczenia o
przepadku przedmiotu, zajęte składniki mienia zwraca się uprawnionemu w
pierwszej kolejności w naturze. Dopiero w razie niemożności zwrotu Skarb Państwa
odpowiada za wynikającą stąd szkodę (art. 192 § 1 zd. 2 k.k.w.). Wynika z tego, że
szkoda nie może przewyższać wartości przedmiotu z dnia, w którym powstał po
stronie Skarbu Państwa obowiązek jego zwrotu. Obowiązek Skarbu Państwa
zwrotu zajętego u powoda ciągnika powstał dopiero z dniem uprawomocnienia się
postanowienia o umorzeniu, co nastąpiło 29 grudnia 2003 r. Wbrew poglądowi
4
Sądu I instancji dopiero zatem w tym dniu po stronie powoda powstała szkoda
będąca rezultatem niemożności zwrotu in natura zajętego ciągnika.
W konsekwencji Sąd Apelacyjny uznał, że wysokość szkody należało wyliczyć jako
równowartość pojazdu w dniu 29 grudnia 2003 r. (art. 361 k.c. w zw. z art. 192 § 3
k.k.w.). Nie ma zatem praktycznego znaczenia przyjęcie w pokwitowaniu wydanym
powodowi w grudniu 1995 r. wartości ciągnika w kwocie 90.000 zł. Inną rzeczą
jest, że wartość ta została przyjęta jedynie szacunkowo na podstawie bliżej
nieokreślonego katalogu PZM. Z chwilą natomiast, gdy pozwany zakwestionował
wysokość szkody, na powoda przechodził obowiązek jej udowodnienia, a to
zgodnie z ogólną regułą wyrażoną w przepisie art. 6 k.c. Strona powodowa nie
przedstawiła dowodu co do wysokości szkody. Dowodu takiego nie przeprowadził
też pozwany. Konieczne było zatem skorzystanie w tym zakresie z innego
dostępnego materiału dowodowego. Dowodem, który określa wartość pojazdu
w dniu najbardziej zbliżonym do dnia powstania szkody, jest zdaniem Sądu
Apelacyjnego opinia rzeczoznawcy wyceniającego pojazd w maju 1999 r. Wartość
tę przyjęto wówczas na 50.000 zł i kwotę tę w istniejących okolicznościach należy
przyjąć jako górną granicę należnego powodowi odszkodowania. W opóźnieniu
w zapłacie odszkodowania, uzasadniającym roszczenie o zapłatę odsetek
ustawowych (art. 481 § 1 k.c.), zobowiązany znajduje się zwykle dopiero od
wezwania go przez poszkodowanego do zapłaty (art. 455 k.c.; zob. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 21 lutego 2002 r., IV CKN 793/00, OSNC 2003, nr 2, poz. 22;
wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2000 r., III CKN 638/98, niepubl.).
Należy jednak zwrócić uwagę, że stosownie do przepisu art. 192 § 1 k.k.w.
zarówno zwrot przedmiotu objętego przepadkiem, jak i zapłata odszkodowania,
następują z urzędu. Stąd w opóźnieniu w zapłacie należnego powodom
odszkodowania pozwany pozostaje od dnia następnego po uprawomocnieniu się
postanowienia z dnia 22 grudnia 2003 r. o umorzeniu prowadzonego przeciwko
powodowi postępowania karnego. Dalej idące wnioski i zarzuty apelacji Sąd
Apelacyjny uznał za bezzasadne. W sprawie nie miały zastosowania przepisy
o odpowiedzialności na podstawie czynów niedozwolonych bądź bezpodstawnego
wzbogacenia. Sąd stwierdził też, że nie ma racji pozwany podnosząc, iż
przekazanie uzyskanego niezależnie świadczenia do budżetu zwalnia go
5
z obowiązku jego zwrotu (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 1998 r.,
III CKN 578/97, OSP 1999, nr 4, poz. 85, z glosą A. Szpunara).
Powód w skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego zarzucił
naruszenie przepisów prawa materialnego, mianowicie art. 361 § 2 k.c. w zw. z art.
192 § 3 k.k.w., art. 6 k.c. w zw. z art. 361 § 1 i 2 k.c. i art. 363 § 2 k.c. w zw. z art.
481 § 1 i 3 k.c. oraz przepisów postępowania, mianowicie art. 322 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna nie zasługuje na uwzględnienie.
Nie jest trafny podniesiony w skardze zarzut naruszenia art. 322 k.p.c.,
zgodnie z którym jeżeli w sprawie o naprawienie szkody sąd uzna, że ścisłe
udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w
wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu
wszystkich okoliczności sprawy. Zresztą Sąd Apelacyjny, ustalając wysokość
szkody w kwocie 50.000 zł, zachował się zgodnie z dyspozycją normy zawartej w
wymienionym przepisie, a także w przepisie art. 363 § 2 k.c. (zob. niżej).
Nie są również uzasadnione zarzuty naruszenia przepisów prawa
materialnego, mianowicie art. 361 § 2 k.c. w zw. z art. 192 § 3 k.k.w., art. 6 k.c.
w zw. z art. 361 § 1 i 2 k.c. i art. 363 § 2 k.c. w zw. z art. 481 § 1 i 3 k.c. Podstawą
odpowiedzialności pozwanego Skarbu Państwa jest w niniejszej sprawie art. 192
k.k.w. Przepisy tego artykułu przewidują, w razie uchylenia orzeczenia
o przepadku, obowiązek zwrotu uprawnionemu składników przejętego mienia,
a w razie niemożności zwrotu – powstanie odpowiedzialności Skarbu Państwa za
szkodę poniesioną przez uprawnionego, przy odpowiednim zastosowaniu
przepisów kodeksu cywilnego. Odpowiedzialność na podstawie art. 192 k.k.w.,
która została ukształtowana na zasadzie ryzyka, ma szczególny charakter
w stosunku do przepisów art. 417 i nast. k.c., co przejawia się zwłaszcza w tym, że
jej przesłanką nie jest obecnie ani niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie
przy wykonywaniu władzy publicznej (art. 417 § 1 k.c.), ani niezgodność z prawem
prawomocnego orzeczenia sądu (art. 4171
§ 2 k.c.), dawniej zaś, tj. przed wejściem
w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., SK 18/00
(OTK 2001, nr 8, poz. 256), a następnie ustawy z dnia 17 czerwca 2004 r.
o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162,
6
poz. 1692), nie była wina funkcjonariusza państwowego. Zgodnie natomiast ze
stosowanymi odpowiednio przepisami kodeksu cywilnego muszą być spełnione
dwie podstawowe przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej, mianowicie
szkoda i normalny związek przyczynowy (art. 361 § 1 i 2 k.c.). Zgodnie z art. 6 k.c.
obowiązek udowodnienia tych przesłanek spoczywa na powodzie. Powód musi
zatem wykazać nie tylko istnienie szkody w rozumieniu art. 361 § 2 k.c., ale również
wysokość odszkodowania, która stosownie do art. 363 § 2 k.c. powinna być
ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne
okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili.
W niniejszej sprawie szkoda powstała w dniu uprawomocnienia się postanowienia
Sądu Rejonowego o umorzeniu postępowania karno-skarbowego, tj. 29 grudnia
2003 r. W okolicznościach sprawy nie było wszakże możliwe ustalenie wartości
ciągnika ani w dacie ustalenia odszkodowania, ani też w chwili powstania szkody.
Należało zatem, jak to trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, określić wysokość
odszkodowania według wartości ciągnika istniejącej w dniu najbardziej zbliżonym
do dnia powstania szkody. Takim zaś dniem był bliżej nieznany dzień w maju
1999 r., kiedy rzeczoznawca określił wartość ciągnika na kwotę 50.000 zł. Nie jest
zatem możliwe przyjęcie jako podstawy określenia wysokości szkody wartości
ciągnika w dniu jego przejęcia przez Izbę Celną, tj. 15 grudnia 1995 r. W
konsekwencji więc odsetki ustawowe od kwoty 50.000 zł należą się powodowi, jak
trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, od dnia 30 grudnia 2003 r.
Z przedstawionych przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c.
orzekł jak w sentencji.
db