Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 188/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 marca 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Lech Walentynowicz (przewodniczący)
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
SSN Marek Sychowicz (sprawozdawca)
Protokolant Piotr Malczewski
w sprawie z powództwa "E." Spółki z o.o.
przeciwko "C." S.A.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 21 marca 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 czerwca 2005 r., sygn. akt [...],
oddala skargę kasacyjną;
zasądza od strony powodowej na rzecz pozwanej kwotę
3.600 (trzy tysiące sześćset) złotych tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 24 czerwca 2005 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powódki – Spółki z o.o. „E.” od wyroku Sądu Okręgowego w W. z dnia 10 stycznia
2005 r., oddalającego powództwo wytoczone przeciwko Spółce Akcyjnej „C.” o
ustalenie nie istnienia stosunku dzierżawy, wynikającego z umowy sporządzonej w
dniu 1 maja 1999 r. pomiędzy Przedsiębiorstwem „P.”, jako wydzierżawiającym, a
pozwaną jako dzierżawcą.
Sąd Okręgowy ustalił, że umową z dnia 16 marca 2004 r. powódka nabyła
od Skarbu Państwa Przedsiębiorstwo „P.”. Uznał, że powódka nie wykazała
interesu prawnego uzasadniającego wytoczenie powództwa. Interes ten upatrywała
bowiem w fakcie wystąpienia przez pozwaną z żądaniem zapłacenia przez nią
należności za dokonane nakłady na przedmiot dzierżawy, wynikającej
z porozumienia zawartego w dniu 1 września 1999 r. pomiędzy Przedsiębiorstwem
„P.” a pozwaną, podczas gdy żądanie pozwu nie dotyczy tego porozumienia, lecz
umowy z dnia 1 maja 1999 r. W ocenie Sądu Okręgowego umowa ta i późniejsze
porozumienie są umowami od siebie niezależnymi.
Sąd Apelacyjny nie podzielił motywów jakimi kierował się Sąd pierwszej
instancji, przyjmując brak interesu prawnego powódki w wytoczeniu powództwa.
Stwierdził natomiast, że interes ten odpadł wobec wytoczenia przez pozwaną
powództwa skierowanego przeciwko powódce o zasądzenie kwoty 444.342, 72 zł
tytułem zwrotu nakładów dokonanych na przedmiot dzierżawy (sprawa Sądu
Okręgowego w W.). W tej sytuacji Sąd Apelacyjny uznał, że brak materialnoprawnej
przesłanki powództwa o ustalenie, jaką jest interes prawny powoda w żądaniu
ustalenia (art. 189 k.p.c.), uzasadnia oddalenie powództwa.
Wyrok wymieniony na wstępie powódka zaskarżyła skargą kasacyjną.
Podstawę skargi stanowi naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię
i niewłaściwe zastosowanie art. 189 k.p.c., wskutek przyjęcia, że powódka utraciła
interes prawny w żądaniu ustalenia nie istnienia stosunku prawnego, gdy pozwana
3
po zawiśnięciu sporu wytoczyła przeciwko powódce powództwo o zasądzenie
świadczenia, wywodząc je z kwestionowanego w pierwszym procesie stosunku
zobowiązaniowego. Wskazując na powyższe wniosła o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jak trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, interes prawny powoda stanowi
materialnoprawną przesłankę powództwa o ustalenie istnienia lub nie istnienia
stosunku prawnego lub prawa (art. 189 k.p.c.). Zgodnie z poglądem utrwalonym
w orzecznictwie i akceptowanym w piśmiennictwie prawniczym, strona ma z reguły
interes prawny w żądaniu ustalenia wówczas, gdy istnieje niepewność prawa
lub stosunku prawnego, tak z przyczyn faktycznych jak i prawnych. Jednakże
sytuacja, gdy strona może skorzystać także z innej formy ochrony swych praw,
np. może wytoczyć powództwo o zasądzenie, w zasadzie wyklucza istnienie
interesu prawnego w ustaleniu. Również wówczas, gdy przeciwko stronie
wytoczone zostało powództwo o zasądzenie, mające swą podstawę w stosunku
prawnym, co do którego strona twierdzi, że nie istnieje, strona traci interes prawny
w żądaniu ustalenia jego nieistnienia. Jest tak dlatego, bo przesłanką
rozstrzygnięcia powództwa o zasądzenie musi być uprzednie ustalenie istnienia
bądź nieistnienia stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia
będącego przedmiotem tego powództwa. Wytoczenie powództwa o zasądzenie
przeciwko stronie, która twierdzi że stosunek prawny stanowiący podstawę żądania
powoda nie istnieje, może nie pozbawić strony interesu prawnego w wytoczeniu
powództwa o ustalenie nieistnienia tego stosunku prawnego tylko wówczas,
gdy w interesie strony nie związanym z wytoczonym przeciwko niej powództwem
o zasądzenie leży wykazanie, że stosunek prawny nie istnieje. W sprawie
rozstrzygniętej zaskarżonym wyrokiem tak jednak nie jest. Powódka uzasadniła
bowiem interes prawny w wytoczeniu powództwa wyłącznie faktem skierowania
do niej żądania pozwanej zapłaty należności za nakłady dokonane na przedmiocie
dzierżawy.
Trafnie skarżąca podniosła, że w sprawie wytoczonej przez pozwaną
przeciwko powódce o zasądzenia (sprawa Sądu Okręgowego w W.) podstawą
4
rozstrzygnięcia mogą być przepisy dotyczące rozliczeń pomiędzy właścicielem a
posiadaczem rzeczy (art. 226 k.c.). Jednakże może się tak stać dopiero w razie
ustalenia w tej sprawie, że nie istniał stosunek dzierżawy, gdyż w przeciwnym razie
podstawę rozstrzygnięcia powinien stanowić art. 676 w zw. z art. 694 k.c. W
każdym razie przesłanką rozstrzygnięcia tej sprawy i przyjęcia, czy powódka jest
zobowiązana do zwrotu wartości nakładów poczynionych na nieruchomość przez
pozwaną, powinno być ustalenie, czy stosunek dzierżawy istniał czy też nie istniał.
Interes prawny powoda, jako materialnoprawna przesłanka powództwa
o ustalenie istnienia lub nie istnienia stosunku prawnego lub prawa (art. 189 k.p.c.),
musi istnieć nie tylko w chwili wytoczenia powództwa, ale warunkiem jego
uwzględnienia jest istnienie tego interesu w chwili zamknięcia rozprawy (art. 316
§ 1 k.p.c.). Trafnie Sąd Apelacyjny uznał, że odpadnięcie interesu prawnego
powódki w żądaniu ustalenia nie istnienia stosunku dzierżawy po wytoczeniu
powództwa powoduje oddalenie powództwa.
Wbrew zapatrywaniu skarżącej oddalenie powództwa o ustalenie istnienia
lub nie istnienia stosunku prawnego lub prawa ze względu na brak interesu
prawnego powoda w żądaniu takiego ustalenia nie unicestwia prawa do sądy
(art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka).
Oddalenie powództwa następuje w takim wypadku po merytorycznym rozpoznaniu
sprawy przez sąd. Jest jedynie wyrazem odmowy udzielenia przez sąd
poszukiwanej przez powoda ochrony prawnej. Podkreślić należy, że w stanie
faktycznym stanowiącym podstawę wydania zaskarżonego wyroku, odmowa
udzielenia powódce poszukiwanej przez nią na drodze sądowej ochrony prawnej
przez ustalenie nie istnienia umowy dzierżawy nastąpiło ze względu na to,
że ochronę taką powódka może uzyskać w innym toczącym się postępowaniu
sądowym.
Argumentem przemawiającym za wadliwością zaskarżonego wyroku nie jest
podniesiona przez skarżącą okoliczność, że rozstrzygnięcie sprawy tym wyrokiem
naraża powódkę na poniesienie kosztów procesu, pomimo spełnienia przesłanek
uzasadniających uwzględnienie powództwa w chwili jego wytoczenia i oddalenia
powództwa wyłącznie ze względu na działanie podjęte przez pozwaną (wytoczenie
5
powództwa w sprawie Sądu Okręgowego w W.). Po pierwsze należy zauważyć, że
ryzyko przegrania procesu zawsze musi być wkalkulowane w działanie osoby
wytaczającej powództwo. Po drugie, jeżeli w chwili wytoczenia powództwa
spełnione są przesłanki uzasadniające jego uwzględnienie, a w toku procesu
pozwany dokona czynności wyłączającej możliwość uwzględnienia powództwa,
sąd, oddalając je, może uznać, że zachodzi wypadek szczególnie uzasadniony i
obciążyć powoda tylko częścią kosztów procesu lub wcale nie obciążyć go tymi
kosztami (art. 102 k.p.c.).
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną
(art. 39814
k.p.c.) i na podstawie art. 108 § 1 w zw. z art. 98 § 1 i 3 oraz art. 99
k.p.c. i § 12 ust. 4 pkt 2 w zw. z § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości
z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych
oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej
przez radcę prawnego z urzędu (Dz. U. Nr 163, poz. 1349 ze zm.) orzekł
o kosztach postępowania kasacyjnego.