Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 81/06
POSTANOWIENIE
Dnia 26 maja 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Barbara Myszka
w sprawie z wniosku E. B. i A. Ł.
przy uczestnictwie […]
o ustanowienie drogi koniecznej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 maja 2006 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania L. N.
od postanowienia Sądu Okręgowego w C.
z dnia 25 listopada 2005 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Rejonowy w M. postanowieniem z dnia 22 sierpnia 2005 r. ustanowił dla
każdoczesnego właściciela nieruchomości położonej w M., stanowiącej działkę o
numerze ewidencyjnym 1851/2, służebność drogi koniecznej przez nieruchomość
stanowiącą działkę gruntu oznaczoną numerem 1852/2, będącą własnością L.N.,
wzdłuż linii oznaczonej punktami A.B.E.F zaznaczonej kolorem zielonym na mapie
sporządzonej przez biegłego W. W., przyjętej do zasobu geodezyjnego i
kartograficznego w dniu 22 sierpnia 2005 r. za numerem […], tytułem
wynagrodzenia zasądził od wnioskodawczyń E. B. oraz A. Ł. solidarnie na rzecz
uczestniczki postępowania L. N. kwotę 2.623 zł i orzekł o kosztach postępowania.
Sąd ten ustalił, że E. B. i A. Ł. są współwłaścicielami w ½ części każda z nich
nieruchomości w postaci działki gruntu położonej w M., oznaczonej numerem
1851/2, zabudowanej domem mieszkalnym oraz budynkami gospodarczymi.
Nieruchomość ta z jednej strony przylega do ulicy K. pasem gruntu o szerokości 3
metrów, na środku którego usytuowane jest ogrodzenie posesji małżonków M., a w
jego linii słupy trakcji elektrycznej, z drugiej zaś strony graniczy z drogą dojazdową
do pól (tzw. „czarną drogą"). Działka 1851/2 w części łączącej się z „czarną drogą"
(na odcinku 104 metrów) jest bagnista, podmokła i zarośnięta krzewami, co
uniemożliwia dojazd do usytuowanego na niej siedliska. Dostęp taki zapewnia
natomiast istniejąca od 30 lat utwardzona droga gruntowa o szerokości 3 metrów
biegnąca od ulicy K., urządzona częściowo na działce wnioskodawczyń (1,5 m)
oraz uczestniczki postępowania L. N. (1,5 m). Środkiem tej drogi przebiegają
instalacje gazowa oraz wodna. Oceniając tak ustalony stan faktyczny Sąd
Rejonowy uznał, że nieruchomość stanowiąca działkę nr 1851/2 nie ma
odpowiedniego dostępu do drogi publicznej z uwagi na istniejące przeszkody
i koszty ich usunięcia, co - w świetle art. 145 k.c. - uzasadnia uwzględnienie
wniosku według wariantu I wskazanego w opinii sporządzonej przez biegłego
geodetę. Ustanowienie drogi koniecznej w miejscu faktycznie istniejącego szlaku
drogowego jest w okolicznościach rozpoznawanej sprawy rozwiązaniem
optymalnym.
3
Ocenę tę podzielił Sąd Okręgowy, który postanowieniem z dnia 25 listopada
2005 r. oddalił apelację uczestniczki postępowania L. N.
Postanowienie to zaskarżyła skargą kasacyjną L. N.. W ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej podniosła zarzuty naruszenia art. 145 § 1 k.c. przez jego
błędną wykładnię oraz art. 145 § 2 k.c. przez jego niewłaściwe zastosowanie, w
ramach drugiej zaś - zarzut obrazy art. 232 k.p.c., które to uchybienie mogło mieć
istotny wpływ na wynik sprawy. W konkluzji wniosła o uchylenie postanowień
Sądów obu instancji i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Odnosząc się w pierwszej kolejności do zarzutu naruszenia wskazanego
przez skarżącą przepisu prawa procesowego, stwierdzić należy, iż nie znajduje on
usprawiedliwienia. Art. 232 k.p.c. nakłada na strony obowiązek wskazania
dowodów dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą one określone skutki prawne.
Upoważnia on też sąd do dopuszczenia dowodu nie wskazanego przez stronę.
Zdaniem skarżącej Sąd drugiej instancji naruszył ten przepis przez
nieuwzględnienie przy orzekaniu materiału dowodowego w postaci norm
statuujących szerokość drogi dojazdowej do nieruchomości, odległości budynków
od ogrodzenia i od drogi, jak też faktu, że droga prowadząca do nieruchomości
władnącej służyć ma potrzebom działalności gospodarczej prowadzonej przez
męża wnioskodawczyni E. B. Tak sformułowany zarzut całkowicie rozmija się z
treścią przytoczonego przepisu, co przesądza o jego bezskuteczności.
Nie można natomiast odmówić słuszności zarzutom naruszenia prawa
materialnego.
Zgodnie z treścią art. 145 § 1 k.c. roszczenie o ustanowienie drogi
koniecznej przysługuje wtedy, gdy nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu
do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków
gospodarskich. Celem tego roszczenia jest likwidacja naturalnej izolacji
nieruchomości uniemożliwiającej korzystanie z niej w sposób zgodny z jej
przeznaczeniem. Ustanowienie drogi koniecznej wiąże się z ograniczeniem prawa
własności właściciela nieruchomości obciążonej. Z tego też względu
4
w orzecznictwie akcentuje się, że właściciel nieruchomości mającej dostęp do
drogi publicznej winien przede wszystkim korzystać z tego dostępu, a jeżeli jest to
konieczne, przystosować go do własnych potrzeb, tzn. uczynić odpowiednim, gdyż
w takich sytuacjach roszczenie o ustanowienie drogi koniecznej nie przysługuje
(por. postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 16 lutego 1963 r., III CR 195/62,
OSNCP 1964/1/19; z dnia 10 maja 1977 r., III CRN 90/77, nie publ.).
W judykaturze można spotkać się z zapatrywaniem, zgodnie z którym
uznanie, że nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej
wymaga stwierdzenia dwóch przesłanek. Po pierwsze, że suma kosztów wykonania
i utrzymania urządzenia koniecznego do doprowadzenia do stanu odpowiedniego
istniejącego dojazdu byłaby znacznie wyższa od uszczerbku nieruchomości, przez
którą droga ta ma prowadzić, polegającego na wyjęciu spod eksploatacji pasa
gruntu. Po drugie, dostęp może być uznany za nieodpowiedni tylko wtedy, gdy
zwiększenie użyteczności nieruchomości wskutek ustanowienia służebności
drogowej przewyższałoby uszczerbek gruntów, przez które droga ma prowadzić
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1970 r., III CRN 412/70,
Informacja Prawnicza 1971/1/3).
W nowszym orzecznictwie wyrażony został jednak pogląd wskazujący na
potrzebę skorygowania wskazanego wyżej kierunku wykładni art. 145 § 1 k.c.
W postanowieniu z dnia 6 kwietnia 2004 r., I CK 552/03, OSNC 2005/4/70, Sąd
Najwyższy wskazał, że eksponowanie ścisłej zależności między kosztem
urządzenia odpowiedniego dostępu na własnej nieruchomości a rozmiarem
uszczerbku nieruchomości sąsiedniej stanowi w istocie zestawianie ze sobą dwóch
z natury nieporównywalnych wielkości. Mogą one wprawdzie stanowić jedną
z okoliczności branych pod uwagę przy ocenie zasadności roszczenia
przewidzianego w art. 145 § 1 k.c., ale nie powinny przesłaniać zasadniczego
waloru dostępu do drogi z własnej nieruchomości i nieobciążania innych
nieruchomości, nawet w sytuacji, w której sam tylko koszt wykonania
odpowiedniego dostępu, będącego trwałą i korzystną inwestycją, może być
stosunkowo wysoki. Kontynuując tę myśl Sąd Najwyższy zwrócił uwagę na to,
że w warunkach gospodarki rynkowej wykładnia art. 145 § 1 k.c. powinna
uwzględniać wpływ rozwoju techniki na ocenę „odpowiedniości" dostępu do drogi
5
publicznej oraz możliwości przystosowania go do potrzeb właściciela
nieruchomości. Pozwala to uznać, że w sytuacji, w której istniejący dostęp do drogi
publicznej jest nieodpowiedni, regułą powinno być przystosowanie go do
prawidłowego użytku, chyba że byłoby to niemożliwe lub wymagałoby
niewspółmiernych i nieopłacalnych nakładów, co zachodzi zupełnie wyjątkowo.
Stanowisko powyższe i przytoczoną w jego uzasadnieniu argumentację skład
orzekający w pełni akceptuje.
Z lakonicznych pisemnych motywów zaskarżonego postanowienia wynika,
że Sąd Okręgowy dokonując wykładni art. 145 § 1 k.c. ograniczył się do
stwierdzenia, iż nieruchomość będąca współwłasnością wnioskodawczyń ma
zapewniony dostęp do drogi publicznej, ale jest on nieodpowiedni, a także do
porównania kosztów wykonania i utrzymania drogi na nieruchomości
wnioskodawczyń oraz uczestników postępowania D. M. i T. M. z uszczerbkiem
nieruchomości stanowiącej własność L. N. Ściślej rzecz ujmując Sąd Okręgowy
poprzestał na zaprezentowaniu w tym zakresie jedynie ogólnikowych ocen.
Przesłanki jakimi kierował się przy ich formułowaniu nie zostały wskazane ani przez
odwołanie się do ustaleń dokonanych we własnym zakresie, ani przez wyraźnie
wypowiedzianą akceptację ustaleń poczynionych przez Sąd pierwszej instancji.
Tymczasem z tych ostatnich można wywnioskować, że nieruchomość
wnioskodawczyń ma dostęp do drogi publicznej nie tylko poprzez bezpośrednie
sąsiedztwo z ulicą K., ale także z racji przylegania do drogi D - 2053 (tzw. „czarnej
drogi"), z której korzystają właściciele sąsiednich nieruchomości. Nie jest zatem
jasne, czy konstatacja Sądu Okręgowego co do braku odpowiedniego dostępu
działki nr 1851/2 do drogi publicznej uwzględnia również położenie tej
nieruchomości w sąsiedztwie drogi D - 2053. Kwestia wskazywanej przez skarżącą
możliwości przystosowania dostępu do tej drogi i ekonomicznej racjonalności tego
przedsięwzięcia, na którą wpływ ma także wysokość wynagrodzenia z tytułu
ewentualnego ustanowienia służebności drogowej, nie była w ogóle przedmiotem
rozważań Sądu Okręgowego. Uznanie przez ten Sąd zasadności roszczenia o
ustanowienie drogi koniecznej, mimo braku stanowczych ustaleń w zakresie
realnych możliwości urządzenia przez wnioskodawczynie odpowiedniego dostępu
6
do drogi publicznej przez działkę stanowiącą ich własność, nie pozwala odeprzeć
zarzutu błędnej wykładni art. 145 § 1 k.c.
W konsekwencji za usprawiedliwiony uznać należy również zarzut
niewłaściwego zastosowania art. 145 § 2 k.c. Dokonanie wyboru optymalnego –
z punktu widzenia kryteriów przewidzianych w tym przepisie - przebiegu drogi
koniecznej wchodzi w rachubę dopiero w przypadku uznania, że spełnione zostały
przesłanki ustanowienia tej służebności. Przeprowadzenie takiej oceny wymaga
dokonania prawidłowej wykładni art. 145 § 1 k.p.c. Na marginesie zauważyć należy,
że Sąd Okręgowy wskazując na niemożliwość ustanowienia w rozpoznawanej
sprawie drogi koniecznej z uwzględnieniem wskazania zawartego w art. 145 § 2 zd.
2 k.c. (kosztem działki nr 1851/1 stanowiącej własność małżonków M., która
wcześniej razem z działką 1851/2 stanowiła jedną nieruchomość) swoje stanowisko
uzasadnił nic nie mówiącym przypuszczeniem, że zastosowaniu tej reguły stoi na
przeszkodzie fakt istnienia drogi utworzonej z części działek wnioskodawczyń
i skarżącej uczestniczki postępowania.
Z przytoczonych wyżej względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
(art. 39815
§ 1, art.108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.).
jz