Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 149/05
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 31 maja 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Maria Grzelka
SSN Zbigniew Strus (sprawozdawca)
Protokolant Bogumiła Gruszka
w sprawie z powództwa J. F. i L.F.
przeciwko J. Zakładom Sodowym "J." SA w J.
o nakazanie i zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 31 maja 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 7 kwietnia 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok w części objętej punktami I, III i IV
i sprawę w tym zakresie przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 30 kwietnia 2004 r. nakazał pozwanemu J.
Zakładom […], aby usunął z nieruchomości powodów J. i L. małżonków F.,
położonej w G., dla której Sąd Rejonowy w In. prowadzi księgę wieczystą nr […],
wszelkie urządzenia związane z ruchem przedsiębiorstwa należącego do
pozwanego, służące eksploatacji towarowej kolei linowej. Ponadto zasądził od
pozwanego na rzecz powodów solidarnie kwotę 52.353,13 złotych płatną do dnia
10 maja 2004 r. z ustawowymi odsetkami w razie opóźnienia tytułem
bezumownego korzystania z nieruchomości.
Rozstrzygnięcie powyższe Sąd oparł na następujących ustaleniach.
W latach 1957 – 1960 wybudowana została kolejka linowa służąca do
transportu surowca, która przebiega od kamieniołomu w P. do J. Zakładów […].
Przedmiotowa kolej usytuowana jest m. in. nad nieruchomością dla której Sąd
Rejonowy w I. prowadzi księgę wieczystą nr […]. Nieruchomość ta obejmuje działkę
nr 12/2 i działkę nr 14/6. Na działce nr 12/2 posadowiona została podstacja
napinająca, natomiast na działce nr 14/6 - słup trakcyjny kolejki linowej. Grunt
zajęty przez urządzenia kolejki na działce 12/2 ma powierzchnię 56 m2
, natomiast
na działce 14/6 – 15 m2
.
Poprzednik prawny pozwanego Przedsiębiorstwo Państwowe J. Zakłady […]
wybudowały przedmiotową kolej linową na podstawie zaświadczenia
lokalizacyjnego z 1955 r. oraz decyzji z 19 marca 1957 r., która zezwalała
Zakładom na nabycie ograniczonych praw rzeczowych na nieruchomościach, na
których znajdowały się urządzenia.
W latach 80 – tych ubiegłego wieku przedmiotową nieruchomość nabyli
powodowie – małżonkowie F.: działkę nr 14/6 – w dniu 23 czerwca 1983 r.,
natomiast działkę nr 12/2 – w dniu 24 marca 1987 r. W chwili nabycia
nieruchomości w księdze wieczystej nie figurowały żadne wpisy ograniczające
prawo własności. Na przedmiotowych działkach powodowe prowadzą
gospodarstwo rolne. Usytuowanie kolejki linowej nad nieruchomością powodów jest
3
dla nich uciążliwe – wiąże się z hałasem trwającym całą dobę oraz utrudnieniami
w swobodnym korzystaniu z przysługującego im prawa własności. Pozwany płaci
powodom za straty w uprawach wynikające z eksploatacji kolejki. Z powyższych
względów w 1995 r. powodowie zaproponowali pozwanemu nabycie
nieruchomości. Odpowiadając na to pozwany wystąpił do Sądu z wnioskiem
o zasiedzenie na swoją rzecz ograniczonego prawa rzeczowego na nieruchomości
powodów, polegającego na prawie do eksploatacji, konserwacji i remontów oraz
wykonywania niezbędnych prac nadziemnych i ziemnych w celu utrzymania ruchu
towarowej kolei linowej. Prawomocnym postanowieniem wniosek pozwanego został
oddalony z powołaniem się w motywach na okoliczność, że „nie mógł on w 1985 r.
nabyć służebności, ponieważ takie prawo służyło tylko Skarbowi Państwa”.
W rozpoznawanej sprawie, oceniając powództwo negatoryjne, Sąd
Okręgowy nie uwzględnił zarzutu nabycia przez poprzednika prawnego pozwanego
służebności gruntowej. Sąd powołał się na to, że służebność taka zgodnie z art.
285 § 2 k.c. może mieć na celu wyłącznie zwiększenie użyteczności nieruchomości
władnącej lub jej oznaczonej części, natomiast w okolicznościach sprawy, służyłaby
jedynie zorganizowaniu procesu produkcyjnego w zakładzie pozwanego i w ten
sposób zwiększałaby wygodę właściciela nieruchomości władnącej. Stwierdził, że
ewentualne podniesienie kosztów produkcji spowodowane zmianą sposobu
transportu kamienia wapiennego, nie może stanowić o uznaniu, że stan
dotychczasowy zwiększa użyteczność gospodarczą nieruchomości władnącej.
Ponadto Sąd wskazał, że niezbędną przesłanką zasiedzenia służebności jest
samoistny charakter posiadania rzeczy, natomiast zachowanie pozwanego
polegające na płaceniu powodom za wstęp na nieruchomość celem usunięcia
awarii kolejki lub jej konserwacji świadczy o tym, że pozwany nie korzystał
z nieruchomości powodów jak posiadacz samoistny.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji obu stron wyrokiem z 7 kwietna
2005 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zasądził od pozwanego
na rzecz powodów solidarnie kwotę 40.000 zł. z ustawowymi odsetkami od
30 kwietnia 2004 r. do dnia zapłaty a w pozostałej części apelację powodów oddalił
w całości podzielając argumentację jurydyczną Sądu I instancji. Stwierdził, że
zgłoszony przez pozwanego zarzut zasiedzenia służebności gruntowej nie
4
zasługiwał na uwzględnienie ze względu na to, że w czasie obowiązywania zasady
jednolitego funduszu własności państwowej „samoistne posiadanie nieruchomości
przez przedsiębiorstwo państwowe nie było możliwe, ponieważ samoistnym
posiadaczem nieruchomości państwowych był Skarb Państwa a przedsiębiorstwo
państwowe wykonywało tylko władztwo faktyczne i uprawnienia wynikające z tzw.
zarządu operatywnego w zakresie odpowiadającym pojęciu posiadania zależnego”.
Sąd Apelacyjny uznał, że Skarb Państwa przystąpił do korzystania z towarowej
kolejki linowej na podstawie decyzji administracyjnej z 19 marca 1957 r., co
oznacza, że władał tą nieruchomością w ramach władztwa imperialnego, a zatem
nie mógł być posiadaczem samoistnym w znaczeniu cywilnoprawnym. Ponadto
w ocenie Sądu kolej linowa została zbudowana sprzecznie z w/w decyzją, gdyż J.
Zakłady nie nabyły od poprzedników prawnych powodów ograniczonych praw
rzeczowych na ich nieruchomości. Objęcie we władanie przedmiotowej
nieruchomości przez Skarb Państwa Sąd ocenił jako bezprawne.
W skardze kasacyjnej opartej na obu podstawach wskazanych w art. 3983
k.p.c., strona pozwana w ramach pierwszej podstawy zarzuciła naruszenie:
- art. 222 § 2 k.c. przez przyjęcie, że pozwany korzystał
z nieruchomości powodów bez tytułu prawnego,
- art. 224 - 226 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie tych przepisów
w zaistniałym stanie faktycznym i prawnym przez przyjęcie, że
powodom należy się odszkodowanie z tytułu posiadania
zależnego,
- art. 230 k.c. przez jego niezastosowanie mimo, że za podstawę
prawną przyjęto rozliczenia pomiędzy samoistnym posiadaczem
w złej wierze a właścicielem,
- art. 285 § 2 k.c. w zw. z art. 292 k.c. przez przyjęcie, że
niedopuszczalnym jest ustanowienie służebności gruntowej
polegającej na korzystaniu przez pozwaną z trwałych urządzeń
kolejki linowej posadowionej na nieruchomości powodów oraz
przyjęcie, że usprawnienie procesu produkcyjnego nie jest
5
równoznaczne ze zwiększeniem użyteczności nieruchomości
władnącej lub jej oznaczonej części,
- art. 172 k.c. przez przyjęcie, że okresu władania nieruchomością
powodów przez Skarb Państwa (Przedsiębiorstwo Państwowe J.
Zakłady), nie można zaliczyć do posiadania stanowiącego
przesłankę zasiedzenia,
- art. 6 ustawy o księgach wieczystych i hipotece przez przyjęcie, że
powodowie w chwili nabycia nieruchomości działali w zaufaniu do
rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych,
- art. 7 ustawy o księgach wieczystych i hipotece przez pominięcie
przy ocenie nabycia przez powodów nieruchomości jako
nieobciążonych ograniczonym prawem rzeczowym,
- art. 5 k.c. w zw. z art. 140 k.c. przez przyjęcie, że w sprawie
o naruszenie prawa własności nie jest dopuszczalne zastosowanie
konstrukcji nadużycia prawa i odwołanie się do zasad współżycia
społecznego.
W ramach drugiej podstawy skarżący zarzucił naruszenie art. 233 § 1 k.p.c.
polegające na przekroczeniu granicy swobodnej oceny dowodów przez przyjęcie,
że dotychczasowy sposób dostarczania surowca do produkcji zwiększa tylko
wygodę pozwanej a nie zwiększa obiektywnie użyteczności właściciela
nieruchomości władnącej.
Strona pozwana wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu
Apelacyjnego w części oddalającej apelację pozwanego oraz w części
zmieniającej wyrok Sądu Okręgowego zasądzającego od pozwanego na rzecz
powodów dalszą kwotę 40.000 zł. i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, ewentualnie o zmianę wyroku i oddalenie powództwa w całości.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności rozpoznaniu podlega podniesiony przez skarżącego
zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. Należy zauważyć, że zgodnie z art. 398 3
§ 3
k.p.c. podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia
6
faktów lub oceny dowodów. Skarżący nie wskazał, na czym polegać miało
naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. poza wyprowadzeniem z ocenionego materiału
wniosków niekorzystnych dla pozwanego. Taką postać naruszenia spośród
podstaw skargi kasacyjnej wyłącza jednak wskazany przepis art. 233 § 2 k.p.c.
Z powyższych względów zarzut skarżącego nie może zostać uznany za zasadny.
Przechodząc do analizy zarzutów skarżącego w odniesieniu do drugiej
podstawy skargi kasacyjnej, tj. naruszenia przepisów prawa materialnego, należy
zauważyć, że podstawowe znaczenie dla rozstrzygnięcia rozpoznawanej sprawy
ma ustalenie charakteru władztwa, jakie nad nieruchomością powodów sprawował
poprzednik prawny pozwanego tj. Skarb Państwa. Od ustalenia powyższej
okoliczności zależy bowiem skuteczność podniesionego przez skarżącego
zarzutu nabycia w drodze zasiedzenia służebności gruntowej obciążającej
nieruchomość powodów, a tym samym ocena jurydyczna zasadności powództwa.
Odnosząc się do zapatrywania Sądu Apelacyjnego, iż przed uchyleniem
zasady jednolitej własności państwowej przedsiębiorstwa państwowe wykonywały
jedynie władztwo faktyczne i uprawnienia wynikające z tzw. zarządu
operatywnego w zakresie odpowiadającym posiadaniu zależnemu a zatem nie
były posiadaczem samoistnym, należy się z nim zgodzić. Jednakże dokonując
oceny prawnej zgromadzonego materiału dowodowego Sąd Apelacyjny przyjął, że
Skarb Państwa również nie był posiadaczem samoistnym, ponieważ przystąpił do
eksploatacji kolejki linowej na podstawie decyzji administracyjnej z 19 marca 1957
r. zezwalającej J. Zakładom w budowie na nabycie praw rzeczowych
ograniczonych na nieruchomościach poprzedników prawnych powodów. Z tego
Sąd Odwoławczy wyprowadził dalszy wniosek, że Skarb Państwa działał w
ramach swoich władczych uprawnień, tj. w sferze imperium. Powołał się przy tym
na wyrażone w orzecznictwie Sądu Najwyższego zapatrywanie, iż w sytuacji kiedy
objęcie rzeczy (nieruchomości) we władanie przez Skarb Państwa nastąpiło w
wyniku działań o charakterze publicznoprawnym (imperium), jego władanie nie
może być oceniane jako władanie w rozumieniu art. 336 k.c. (por. uchwałę składy
7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 września 1993 r., III CZP 72/93, OSNCP
1994/3/49, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2000 r., II CKN
677/98).
7
W ocenie Sądu Najwyższego okoliczności faktyczne rozpoznawanej sprawy
nie dają podstaw do przypisania Skarbowi Państwa działań w zakresie władztwa
imperialnego. Przystąpienie do korzystania przez Przedsiębiorstwo Państwowe J.
Zakłady […] z nieruchomości będącej obecnie własnością powodów nastąpiło
bowiem nie na podstawie decyzji administracyjnej, lecz w drodze czynności
faktycznych tj. wzniesienia na gruncie trwałych i widocznych urządzeń. Objęcie we
władanie nieruchomości nastąpiło zatem w sferze dominium, czyli wykonywania
przez państwo zadań gospodarczych. Zostało ono wyraźnie przeciwstawione w
uzasadnieniu wskazanej uchwały (III CZP 72/93) władztwu imperialnemu,
umożliwiając tym samym ocenę charakteru władania jako posiadania samoistnego
w rozumieniu prawa cywilnego, co nie wyklucza przypisaniu mu cechy samowoli w
rozumieniu art. 344 § 1 k.c. i w konsekwencji złej wiary posiadacza.
Nie ma podstaw do wyłączenia możliwości nabycia praw majątkowych przez
Skarb Państwa pod rządem art. 128 k.c. również przez zasiedzenie, skoro przepis
art. 33 i 34 k.c. stanowi o jego podmiotowości prawnej dotyczącej również mienia
należącego do innych państwowych osób prawnych. Czynności zmierzające do
nabycia, tj. czynności prawne oraz inne zdarzenia (posiadanie), z którymi prawo
łączy skutek w postaci zmian własności nie są przejawem władztwa imperialnego
tylko ze względu na podmiot. Władza publiczna jak stwierdzono w uzasadnieniu
uchwały III CZP 72/93 wykonywana jest na podstawie aktów normatywnych
z reguły w sposób określony w tych przepisach. Dlatego uznając władztwo jako
przejaw imperium należałoby wskazać szczególne przesłanki wyłączające jego
ocenę w ramach konstrukcji cywilnoprawnych.
Sąd Apelacyjny w swoich wywodach zwrócił także uwagę na to, że
przesłanką zasiedzenia służebności gruntowej jest jedynie posiadanie samoistne
a nie jest możliwe zaliczenie do okresu zasiedzenia władania sprawowanego przez
Przedsiębiorstwo Państwowe J. Zakłady, gdyż wykonywał on jedynie tzw. zarząd
operatywny odpowiadający posiadaniu zależnemu. Poglądu powyższego nie
sposób jednak podzielić. Jakkolwiek bowiem przepis art. 292 k.c. stanowi, że do
nabycia służebności gruntowej w drodze zasiedzenia stosuje się przepisy o
nabyciu własności nieruchomości przez zasiedzenie, to należy mieć na uwadze,
że przepisy te stosuje się jedynie odpowiednio. Tym samym posiadania
8
prowadzącego do nabycia służebności gruntowej w drodze zasiedzenia nie należy
utożsamiać z posiadaniem prowadzącym do nabycia przez zasiedzenie własności
nieruchomości. Termin „odpowiednio” wymaga bowiem niejednokrotnie
niezbędnych modyfikacji wynikających z istoty i celu danej konstrukcji prawnej.
Należy mieć na uwadze okoliczność, że przy ocenie posiadania prowadzącego do
zasiedzenia służebności gruntowej chodzi o faktyczne korzystanie z gruntu w takim
zakresie i w taki sposób, w jaki czyniłaby to osoba, której przysługuje służebność.
Władanie w zakresie służebności gruntowej kwalifikuje się zaś jako posiadanie
zależne (art. 336 k.c.). Jest przy tym oczywiste, że musi być ono wykonywane „dla
siebie”. W świetle powyższych rozważań nie można zatem wykluczyć, iż
poprzednik prawny pozwanego tj. przedsiębiorstwo państwowe wykonywał
władztwo mogące doprowadzić do zasiedzenia służebności gruntowej, z tym
zastrzeżeniem, że pod rządem art. 128 k.c. nabycie takich praw następowałoby do
jednolitego funduszu własności państwowej (por. uchwałę składu siedmiu sędziów
Sądu Najwyższego z 18 czerwca 1991 r. III CZP 38/91, OSNCP 1991, poz. 118,
postanowienie Sądu Najwyższego z 17 września 1993 r. II CRN 76/93).
Przechodząc do rozważenia zarzutu naruszenia art. 5 k.c. należy
zauważyć, że jest to norma o wyjątkowym charakterze, znajdująca zastosowanie
jedynie w szczególnych okolicznościach, kiedy nie można w inny sposób
zabezpieczyć interesu osoby zagrożonej wykonaniem prawa podmiotowego
(por. wyrok Sądu Najwyższego z 17.09.1969 r. III CRN 310/69, OSNCP 1970,
z. 6, poz. 115, wyrok Sądu Najwyższego z 13.10.2000 r., II CKN 292/00 oraz
wyrok Sądu Najwyższego z 26.11.2004 r., V CK 263/04). W tym kontekście
powołanie się na art. 5 k.c. jest niejako ostatecznością. Nie ulega natomiast
wątpliwości, że w rozpoznawanej sprawie obrona skarżącego przeniosła spór na
płaszczyznę zasiedzenia służebności gruntowej. Ponadto należy mieć również
na uwadze ugruntowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego zapatrywanie, że
skorzystanie z dobrodziejstwa art. 5 k.c. jest możliwe jedynie wówczas, gdy
pozwany wskaże jakie zasady współżycia społecznego doznałyby naruszenia
w konkretnej sytuacji (por. wyrok Sądu Najwyższego z 14.10.1998 r., II CKN
928/97, OSN 1999, z. 4, poz. 75, wyrok Sądu Najwyższego z 7.05.2003 r., IV CKN
120/01). Nie wystarczy zatem, jak to uczynił skarżący, ogólne i lakoniczne
9
powołanie się na naruszenie powyższej normy. Z powyższych względów Sąd
Najwyższy uznał ten zarzut za nieuzasadniony.
Wobec faktu, że pozostałe zarzuty podniesione przez skarżącego mają
charakter pomocniczy do art. 285 § 2 k.c. w zw. z art. 292 k.c. i art. 172 k.c. nie
wymagają one szczegółowej analizy.
Ponieważ podstawa wniesionej skargi kasacyjnej oparta na zarzutach
naruszenia art. 285 § 2 k.c. w zw. z art. 292 k.c. i art. 172 k.c. okazała się
usprawiedliwiona, uzasadnione było uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania, stosownie do art.
39815
.
jc