Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CZ 69/06
POSTANOWIENIE
Dnia 20 października 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Maria Grzelka
w sprawie z powództwa B.T. i T.T.
przeciwko A.P.
o zapłatę i nakazanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 października 2006 r.,
zażalenia pozwanego
na postanowienie Sądu Okręgowego w B.
z dnia 6 czerwca 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżone postanowienie.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 6 stycznia 2006 r. Sąd Rejonowy w B. uwzględniwszy
powództwo B.T. i T.T. zasądził od pozwanego A.P. kwotę 20 tysięcy zł z tytułu
odszkodowania za utratę wartości stanowiącej ich własność nieruchomości oraz
nakazał pozwanemu, aby zaprzestał dokonywania naruszeń nieruchomości
powodów, zakazując mu prowadzenia na swojej nieruchomości działalności innej
niż handlowo-usługowej polegającej na sprzedaży utensyliów pogrzebowych,
wiązanek kwiatów i wieńców. Drugie z wymienionych roszczeń zostało zgłoszone
w toku procesu, w ramach rozszerzenia powództwa, jako oparte na art. 144 k.c.
żądanie zaniechania działań naruszających korzystanie z nieruchomości ponad
przeciętną miarę; wartość przedmiotu sporu w tym zakresie powodowie
sprecyzowali na 1000 zł i od niej pobrana została opłata stosunkowa.
Sąd ustalił, że pozwany, w budynku położonym na nieruchomości
bezpośrednio sąsiadującej z nieruchomością powodów, prowadzi dom pogrzebowy,
w którym odbywają się uroczystości pogrzebowe. Na podstawie ustaleń
faktycznych Sąd ocenił, że niezgodne z przepisami działanie pozwanego
spowodowało utratę wartości nieruchomości powodów, co uzasadnia zasądzenie
z tego tytułu, na podstawie art. 415 k.c., odszkodowania w wysokości 20 tysięcy zł.,
a także uznał za wykazane, że wynikiem działania pozwanego z naruszeniem art.
144 k.c. są tzw. immisje pośrednie niematerialne, co uzasadnia uwzględnienie
żądania ich zakazania. Co do drugiego z roszczeń, było ono oparte na twierdzeniu,
uznanym przez Sąd za usprawiedliwione i udowodnione, że prowadzenie
(w bezpośrednim i bliskim) sąsiedztwie domu pogrzebowego, naraża powodów na
permanentne „mimowolne uczestniczenie w ceremoniach pogrzebowych” oraz
wywołuje u nich silne negatywne przeżycia psychiczne i chroniczny stres,
prowadzące do zaburzeń zdrowotnych.
Wyrok ten pozwany zaskarżył w całości apelacją wniesioną w dniu 6 marca
2006 r., jako wartość przedmiotu zaskarżenia wskazując 20 tysięcy zł, czyli kwotę
odpowiadającą wartości przedmiotu sporu oznaczonej w pozwie, w którym
powodowie dochodzili tylko odszkodowania.
3
Zawarty w apelacji wniosek pozwanego o zwolnienie od kosztów sądowych
został oddalony; w uzasadnieniach orzeczeń Sądów obu instancji orzekających
w tym przedmiocie znalazły się stwierdzenia, że pozwany może bez uszczerbku
koniecznego utrzymania uiścić kwotę 1000zł. należną tytułem wpisu od apelacji. Po
uprawomocnieniu się postanowienia odmawiającego zwolnienia, zarządzeniem
przewodniczącego w Sądzie Rejonowym pozwany został wezwany do uiszczenia
opłaty od apelacji w kwocie 1000zł, i kwotę tę w terminie uiścił.
Postanowieniem z dnia 6 czerwca 2006 r. Sąd Okręgowy w B. odrzucił
apelację na podstawie art. 1302
§ 3 k.p.c. Sąd stwierdził, że kwota 1000 zł. stanowi
należną opłatę stosunkową od zaskarżenia orzeczenia w części dotyczącej
odszkodowania w wysokości 20 tysięcy zł, nie została natomiast uiszczona opłata
w zakresie dotyczącym żądania zaniechania naruszeń. Według Sądu, art. 144 k.c.
nie dotyczy wyłącznie dóbr o charakterze niemajątkowym, a żądanie powodów
i sprecyzowana przez nich podstawa faktyczna, wskazują na to, że „domagali się
oni głównie ochrony ich życia i zdrowia, czyli zgłosili roszczenie niemajątkowe”.
Wniesiona przez adwokata apelacja winna zatem być, bez wezwania, opłacona
także w zakresie opłaty stałej w wysokości 600zł, stosownie do art. 26 ust.1 pkt 6
u.k.s.c.
W zażaleniu na to postanowienie pozwany wniósł o jego uchylenie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Stosownie do art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 167, poz. 1398), opłatę sądową należy uiścić przy
wniesieniu do sądu pisma podlegającego opłacie, przy czym zgodnie z art. 1302
§ 3
k.p.c., sąd odrzuca bez wezwania o uiszczenie opłaty wniesioną przez adwokata
(radcę prawnego) apelację, podlegającą opłacie stałej lub stosunkowej. Na tej
podstawie odrzucił apelację pozwanego Sąd Okręgowy, nie uwzględniając tego, że
w apelacji został zawarty wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych. Sąd nie
określił momentu, w którym – jego zdaniem – w związku z prawomocnym
oddaleniem wniosku o zwolnienie od kosztów reprezentowany przez adwokata
pozwany miał obowiązek opłatę uiścić. Kwestii tej ustawa nie reguluje, a bez
podstawy ustawowej nie jest dopuszczalne zastosowanie przez sąd rygoru
4
w postaci odrzucenie środka odwoławczego. Dlatego, podobnie jak przyjmowano
w poprzednim stanie prawnym (na tle przepisów regulujących skutki nie uiszczenia
wpisu od wnoszonego przez adwokata pisma podlegającego opłacie stałej) należy
stwierdzić, że w razie oddalenia zgłoszonego przez adwokata wniosku o zwolnienie
od kosztów sądowych w zakresie poniesienia należnej od środka odwoławczego
opłaty w wysokości stałej lub stosunkowej, przewodniczący wzywa do opłacenia
danego środka w terminie tygodniowym. Nie może zatem w takiej sytuacji odrzucić
apelacji bez wezwania do uiszczenia opłaty. (por. postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 4 października 2006 r., I CZ 81/06, dotychczas nie
publikowane). Niezależnie od prawidłowego określenia wysokości opłaty należnej
od apelacji pozwanego, jej odrzucenie nie znajdowało oparcia w powołanym przez
Sąd art. 1302
§ 3 k.p.c.
W tej sytuacji ubocznie już tylko należy zauważyć, że Sąd Okręgowy pominął
takie okoliczności konkretne tej sprawy, jak brak prawidłowego doręczenia odpisu
postanowienia oddalającego zażalenie na odmowę zwolnienia od kosztów
(doręczenie stronie, a nie pełnomocnikowi), uiszczenie opłaty w wysokości
i w terminie wyznaczonym przez przewodniczącego w Sądzie Rejonowym, a także
dotychczasowy sposób określania w tej sprawie należnych opłat, czy wreszcie –
przyjęcie dopiero na tym etapie postępowania stanowiska Sądu co do charakteru
dochodzonego w procesie roszczenia. Te konkretne okoliczności nie byłyby bez
znaczenia dla oceny prawidłowości zaskarżonego orzeczenia, obecnie nie
wymagają jednak bliższej oceny ze względu na wcześniej przedstawione,
przesądzające o wadliwości tego orzeczenia, przyczyny jego uchylenia.
Jak wcześniej wskazano, zaskarżone postanowienie jest wadliwe bez
względu na to, jaka opłata była należna od apelacji. Rodzaj opłaty jest pochodną
określenia charakteru roszczenia, które w zakresie orzeczonego zakazu naruszeń
Sąd drugiej instancji określił jako niemajątkowe. Tylko przy takiej koncepcji
zażalenie do Sądu Najwyższego było dopuszczalne (art. 3982
§ 1 k.p.c.). Nie
oznacza to, by kwestię tę należało uznać za przesądzoną, a jedynie to, że
w obecnym stanie sprawy Sąd Najwyższy nie dopatrzył się wystarczających
podstaw do stwierdzenia niedopuszczalności zażalenia.
5
Stanowisko Sądu Okręgowego zostało wyrażone w spornej i wywołującej
poważne kontrowersje w piśmiennictwie i orzecznictwie Sądu Najwyższego (por.,
m.in., uchwały z dnia 4 marca 1975 r., III CZP 89/74, OSNC 1976/1/7 i z dnia
21 marca 1984 r., III CZP 4/84, OSNC 1984/10/171, wyroki z dnia 28 grudnia 1979
r., III CRN 249/79, OSNC 1980/7-8/144 i z dnia 22 listopada 1985 r., II CR 149/85,
OSNC 1986/10/162 oraz postanowienia z dnia 10 kwietnia 2002 r., IV CZ 29/02,
OSP 2003/4/52 i z dnia 19 grudnia 2002 r., V CZ 162/02, OSNC 2004/2/31) kwestii
charakteru roszczenia wywodzonego z art. 144 k.c., obejmowania przez ten przepis
tzw. immisji niematerialnych oraz klasyfikacji roszczeń wynikających z naruszeń
wpływających bezpośrednio na osobę (właściciela), ale mających źródło w prawie
rzeczowym (jako roszczeń o charakterze majątkowym lub niemajątkowym).
W uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia nie można odnaleźć odzwierciedlenia
występujących tu problemów, ani pogłębionej argumentacji stanowiącej podstawę
zajętego przezeń stanowiska. Wobec konieczności utrzymania się przez Sąd
Najwyższy w granicach podstaw faktycznych zaskarżonego orzeczenia, których
wątłość nie pozwala na wyrażenie stanowczej ceny prawnej, trzeba ograniczyć się
do zaakcentowania dwóch kwestii.
Pierwszą z nich jest znaczenie, jakie ma zindywidualizowanie przez stronę
przedmiotu ochrony prawnej; w niniejszej sprawie powodowie, powołując jako
podstawę żądania art. 144 k.c., wyraźnie określali swoje prawo jako majątkowe,
mające źródło w (majątkowym) prawie własności.
Drugą jest to, że przy dominującym poglądzie co do istoty art. 144k.c., immisje
niematerialne można postrzegać jako związane z wykonywaniem własności,
a obronę przed nimi traktować jako obronę przed naruszaniem majątkowego
z natury prawa własności. Korzystanie z rzeczy zgodnie z przeznaczeniem
obejmuje także korzystanie z niej w spokoju, a więc żądanie zaniechania działań
naruszających ten spokój może być uznane za roszczenie związane rzeczą,
zwłaszcza wtedy, gdy tak określonej ochrony domaga się uprawniony właściciel.
Kwalifikacja stosunku prawnego należy ostatecznie do sądu, lecz jej dokonanie
wymaga, między innymi, uwzględnienia podstawy faktycznej żądania przytoczonej
przez stronę i poczynienia koniecznych do zastosowania właściwych przepisów
6
ustaleń faktycznych. W niniejszej sprawie prawidłowość kwalifikacji prawnej ma
doniosłe konsekwencje procesowe, co przy uwzględnieniu także
niejednoznaczności materii, wymaga wnikliwego i pogłębionego jej rozważenia.
Niezależnie od tego aspektu sprawy, zaskarżone postanowienie podlegało
uchyleniu z przyczyn wcześniej przedstawionych, na podstawie art. 3941
§ 3 w zw.
z art. 39815
k.p.c.