Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 173/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 października 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów
przeciwko "A." S.A. z siedzibą w W.
o uznanie za niedozwolone postanowień wzorca umowy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 27 października 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 2 grudnia 2005 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od strony pozwanej na rzecz
powoda kwotę 200 zł (dwieście) tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 23 lutego 2005 r. oddalił powództwo
wniesione przez Prezesa Urzędu Ochrony konkurencji i Konsumentów przeciwko A.
S.A. o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Po dokonaniu oceny
zakwestionowanych w pozwie postanowień ogólnych warunków ubezpieczenia A.,
Sąd pierwszej instancji przyjął, że nie można przypisać im znamion klauzul
abuzywnych. W jego ocenie zostały one sformułowane jednoznacznie i nie
wprowadzają klientów pozwanego towarzystwa ubezpieczeniowego w błąd.
Postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia określające sposób doręczania
korespondencji nie mogły też wywołać negatywnych skutków dla konsumenta. Z
kolei postanowienia dotyczące wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela w
przypadku podróży łodzią podwodną i niektórych podróży środkami transportu
powietrznego mieszczą się w granicach zezwalających ubezpieczycielowi na
dokonanie oceny ryzyka związanego z zawarciem umowy ubezpieczeniowej.
Postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia odnoszące się do zwrotu
nienależnie pobranych składek, zawierające sformułowania „ewentualny zwrot", „na
żądanie" i „na życzenie" nie są sprzeczne z dobrymi obyczajami, nie naruszają
interesów konsumenta i nie narażają go na nadmierną niewygodę, a ich użycie nie
zwalnia ubezpieczyciela od obowiązku zwrotu nienależnie pobranych składek.
Sąd Apelacyjny po rozpoznaniu apelacji powoda, wyrokiem z dnia 2 grudnia
2005 r. zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że powództwo o uznanie za
niedozwolone postanowień wzorca umowy uwzględnił w całości. W ocenie Sądu
drugiej instancji wszystkie zakwestionowane w pozwie postanowienia ogólnych
warunków ubezpieczenia stosowanych przez stronę pozwaną są sprzeczne z
dobrymi obyczajami i naruszają rażąco interesy konsumentów. Ocena ta wynikała
głównie z faktu, że postanowienia dotyczące zasad doręczania korespondencji
naruszają zasadę równorzędności stron umowy, przewidziany w ogólnych
warunkach wymóg złożenia wniosku o zwrot nienależnie pobranych składek jest
formalnością nadmierną i nieuzasadnioną, a wyłączenie obowiązku wypłaty
3
odszkodowania w przypadku niektórych lotów nie zostało sformułowane w sposób
jasny i precyzyjny. Stosowanie postanowień dotyczących wyłączenia
odpowiedzialności ubezpieczyciela w sytuacjach określonych w ogólnych
warunkach ubezpieczenia mogłoby prowadzić do wyłączenia ochrony
ubezpieczeniowej w okolicznościach niezależnych od woli konsumentów
i uprawniać towarzystwo ubezpieczeniowe do dokonywania wiążącej interpretacji
umowy.
Skarga kasacyjna strony pozwanej została oparta o obie podstawy określone
w art. 3981
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia prawa materialnego skarżąca
zarzuciła obrazę art. 3851
§ 1 k.c. w wyniku jego błędnej wykładni i niewłaściwego
zastosowania, w ramach zaś podstawy naruszenia przepisów postępowania
mającego istotny wpływ na wynik sprawy podniosła zarzut naruszenia art. 385
k.p.c., poprzez jego niezastosowanie, mimo że apelacja była bezzasadna.
W oparciu o te zarzuty wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji, ewentualnie uchylenie
tego wyroku i orzeczenie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W uzasadnieniu wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania
zawarto stwierdzenie, że Sąd Apelacyjny przyjął w zaskarżonym wyroku,
że każdorazowe określenie praw i obowiązków konsumenta w sposób sprzeczny
z dobrymi obyczajami skutkuje jednoczesnym rażącym naruszeniem interesu
konsumenta. Powyższa ocena skarżącego odnosząca się do stosowania art. 3851
k.c. jest całkowicie pozbawiona racji. Z uzasadnienia zaskarżonego skargą
kasacyjną wyroku wynika bowiem, że Sąd Apelacyjny dokonywał oceny
zakwestionowanych postanowień ogólnych warunków ubezpieczenia stosowanych
przez stronę pozwaną zarówno pod kątem ich zgodności z dobrymi obyczajami, jak
też oceniał, czy i z jakiego powodu, postanowienia te rażąco naruszają interesy
konsumentów. Na gruncie art. 3851
§ 1 k.p.c. nie ulega wątpliwości, że dla
możliwości jego zastosowania obie te przesłanki powinny być spełnione łącznie.
Brak związania konsumenta postanowieniami umowy nie może dotyczyć też jej
postanowień określających świadczenia główne stron, jeżeli zostały sformułowane
4
w sposób jednoznaczny. Z zakwestionowanych przez Prezesa Urzędu Ochrony
Konkurencji i Konsumentów postanowień wzorca umownego stosowanego przez
stronę pozwaną jedynie postanowienia objęte punktem 1b) zaskarżonego wyroku
dotyczą świadczenia głównego. Przewidziano w nich, że wypłata świadczenia nie
zostanie dokonana, jeżeli obrażenia fizyczne powstały bezpośrednio lub pośrednio,
całkowicie lub częściowo w wyniku podróży łodzią podwodną, lotu samolotem lub
jakimkolwiek powietrznym środkiem transportu w charakterze pasażera lub innym,
z wyjątkiem lotu w charakterze pasażera samolotem pasażerskich linii lotniczych
odbywanego na ustalonej trasie i według zaplanowanego rozkładu. Wbrew
poglądowi skarżącej, Sąd Apelacyjny nie przyjął, aby określenie zasad wyłączenia
obowiązku wypłaty odszkodowania nie mieściło się w zakresie „głównego
świadczenia stron". Podstawą oceny przez Sąd drugiej instancji, że wskazane
wyżej postanowienie nie podlega wyłączeniu spod działania art. 3851
§ 1 k.c. było
stwierdzenie, że nie zostało ono sformułowane w sposób jednoznaczny.
Stanowisko to jest usprawiedliwione, bowiem w świetle użytych we wzorcu umowy
sformułowań może budzić wątpliwość pojęcie lotu odbywanego na ustalonej trasie
i według zaplanowanego rozkładu, w przypadku konieczności dokonania przez
przewoźnika korekty trasy przelotu, czy czasu jego trwania. Przy istnieniu tego
rodzaju wątpliwości, wynikających z brzmienia umowy, wiążąca interpretacja jej
warunków mogłaby zależeć od ubezpieczyciela, co nakazuje przyjąć,
że postanowienia umowy w tym zakresie nie zostały sformułowane jednoznacznie.
Sąd Apelacyjny przyjął również zasadnie, że postanowienia umowy o takiej treści
są sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają interesy konsumentów,
skoro dopuszczają wyłączenie ochrony ubezpieczeniowej z uwagi na warunki,
na których istnienie nie ma on żadnego wpływu, takie jak zła pogoda, czy względy
bezpieczeństwa, które mogą skłonić przewoźnika do zmiany godziny odlotu lub
trasy lotu. Takie rozumienie pojęć „postanowień umownych sprzecznych z dobrymi
obyczajami" i „rażąco naruszających" interesy konsumentów nie odbiega od
wykładni tych pojęć prezentowanych przez Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku
z dnia 13 lipca 2005 r., I CK 832/04. Sąd Najwyższy zwrócił wówczas uwagę,
że pojecie ukształtowania praw i obowiązków konsumenta w sposób sprzeczny
z dobrymi obyczajami, w zakresie kształtowania treści stosunku obligacyjnego,
5
wyraża się w tworzeniu takich klauzul umownych, które godzą w równowagę
kontraktową stron. Natomiast pojęcie rażącego naruszenia interesów konsumenta
powinno być rozumiane jako niesusprawiedliwiona dysproporcja praw i obowiązków
na jego niekorzyść.
Sąd Apelacyjny ocenił również prawidłowo, że postanowienia umowy
określające sposób doręczenia korespondencji przez konsumenta w sposób
szczególny („na piśmie za potwierdzeniem odbioru w Biurze Głównym Towarzystwa
lub listem poleconym"), a jednocześnie pozostawiające ubezpieczycielowi całkowitą
swobodę przy wyborze sposobu przesyłania pism do konsumenta, narusza zasadę
równości stron umowy i godzi z tego względu w dobre obyczaje. Uzasadniona była
także ocena, że tego rodzaju postanowienia umowy są sprzeczne z interesem
konsumenta i mogą stanowić jego rażące naruszenie. Sąd Apelacyjny zasadnie
podkreślił, że postanowienie wzorca umownego dotyczące sposoby doręczania
korespondencji może powodować niepewność po stronie konsumenta nawet co do
związania stron umową, gdyż od skutecznego doręczenia pism mogą być
uzależnione istotne postanowienia umowy takie jak jej wznowienie, zmiana umowy
na bezskładkową, zmiana warunków ochrony ubezpieczeniowej, wysokość składki
po jej indeksacji.
Pozostałe zakwestionowane postanowienia ogólnych warunków
ubezpieczenia dotyczyły zwrotu nienależnie pobranych składek. Sąd Apelacyjny
ocenił prawidłowo, że posłużenie się w umowie zwrotami typu: „ewentualny zwrot
części składki na żądanie ubezpieczającego", „zwrot otrzymanych składek na
żądanie ubezpieczającego", czy „Towarzystwo na życzenie Ubezpieczonego zwróci
składkę" wskazuje, że zwrot tych składek, które powinien otrzymać konsument,
nastąpi dopiero wówczas, gdy konsument wezwie towarzystwo ubezpieczeniowe
do ich wypłaty, a wymóg zgłoszenia takiego żądania jest stworzeniem
konsumentowi nadmiernych i nieuzasadnionych formalności, zwłaszcza przy
uwzględnieniu obowiązków nałożonych na konsumenta, co do sposobu doręczania
korespondencji ubezpieczycielowi. Należy zgodzić się z oceną Sądu drugiej
instancji, że wprowadzenie do umowy tego rodzaju warunków, od których
spełnienia może być uzależniony zwrot nienależnie pobranych od konsumenta
składek, lub co najmniej termin ich zwrotu (dopiero po złożeniu stosownego
6
wniosku przez konsumenta), jest sprzeczne z dobrymi obyczajami i także rażąco
narusza interesy konsumentów. W rozpoznawanej sprawie nie budziło też
wątpliwości, że zakwestionowane w pozwie postanowienia umowne nie należały do
uzgadnianych indywidualnie z konsumentami.
Z przyczyn wyżej wskazanych brak było uzasadnionych podstaw by przyjąć,
że wymienione w zaskarżonym wyroku postanowienia umowne zostały uznane za
klauzule abuzywne, w wyniku błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania art.
3851
k.c. Dlatego też skarga kasacyjna podlegała oddaleniu na podstawie art. 39814
k.p.c.
jz