Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 183/06
POSTANOWIENIE
Dnia 16 listopada 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Hubert Wrzeszcz (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa A. J. i L. J.
przeciwko R. R. prowadzącemu działalność gospodarczą pod nazwą
Przedsiębiorstwo Handlowe Hurt Detal "F." w K.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 16 listopada 2006 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 22 listopada 2005 r.,
odrzuca skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 30 lipca 2004 r. Sąd Okręgowy w G. oddalił powództwo o
zwolnienie spod egzekucji spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu
mieszkalnego.
Sąd ustalił, że spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego
położonego w G. przy ul. O. […] pierwotnie należało do L. i M. małż. N.,
prowadzących działalność gospodarczą w formie spółki cywilnej. Dnia 21 lipca
2000 r. Sąd Okręgowy w Z. wydał nakaz zapłaty, w którym nakazał L. i M. N. jako
wspólnikom spółki, aby zapłacili solidarnie R. R. 141 996,67 zł z ustawowymi
odsetkami. Egzekucja tej należności okazała się bezskuteczna.
Po umorzeniu postępowania egzekucyjnego R. R. stwierdził, że dłużnicy
dnia 3 grudnia 1999 r. darowali spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
mieszkalnego córce K. N., która sprzedała je – dnia 7 czerwca 2000 r. – babci E. N.
Dnia 13 marca 2001 r. Sąd Okręgowy w G.. – po rozpatrzeniu skargi
pauliańskiej R. R. – wydał wyrok uznający obie umowy zbycia spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego za bezskuteczne wobec niego i
zezwalający mu na przeprowadzenie egzekucji sądowej z prawa stanowiącego
przedmiot tych umów (sygn. akt I C …/00). Wyrok uprawomocnił się po oddaleniu
apelacji E. N. Dnia 11 sierpnia 2001 r. R. R. powiadomił Spółdzielnię Mieszkaniową
„G.” o treści tego wyroku i wniósł o wstrzymanie przyjmowania w poczet członków
spółdzielni ewentualnych nabywców spółdzielczego własnościowego prawa do
lokalu do czasu rozstrzygnięcia niniejszej sprawy.
Po prawomocnym zakończeniu sprawy I C …/00 R. R. złożył wniosek o
wszczęcie postępowania egzekucyjnego, w którym domagał się zaspokojenia
świadczenia objętego nakazem zapłaty z dnia 21 lipca 2000 r. ze spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego przysługującego – w chwili złożenia
wniosku egzekucyjnego – powodom A. i L. małż. J. Komornik zajął to prawo dnia 6
czerwca 2002 r.
3
W toku rozpoznawania skargi pauliańskiej R. R. spółdzielcze własnościowe
prawo do lokalu zostało dwa razy zbyte: E. N. sprzedała je R.J. dnia 28 marca 2001
r., a R. J. – A. i L. małż. J. dnia 28 maja 2001 r. Powodowie kupili spółdzielcze
prawo własnościowe do lokalu mieszkalnego za pośrednictwem biura obrotu
nieruchomościami. Przed sporządzeniem umowy pośrednik ustalił, że zbywca – R.
J. – jest członkiem spółdzielni i nie ma przeszkód prawnych do sprzedaży prawa. O
piśmie z dnia 21 sierpnia 2000 r., wysłanym przez pozwanego do spółdzielni
mieszkaniowej, powodowie dowiedzieli się po otrzymaniu zawiadomienia od
komornika, że przystępuje do opisu i oszacowania lokalu.
Sąd pierwszej instancji uznał, że powództwo o zwolnienie przedmiotu spod
egzekucji (art. 841 § 1 k. p. c) jest nieuzasadnione. Skierowanie egzekucji do
przysługującego powodom spółdzielczego prawa własnościowego do lokalu
mieszkalnego nie narusza ich prawa. Pozwany – na podstawie wyroku uzyskanego
w sprawie I C …/00 i zaopatrzonego w klauzulę wykonalności – może prowadzić
egzekucję ze spornego prawa niezależnie do tego komu ono przysługuje w chwili
wszczęcia postępowania egzekucyjnego. Podstawę prawną tego uprawnienia
stanowi art. 532 k.c. Osobą trzecią w rozumieniu tego przepisu jest bowiem nie
tylko osoba, na której rzecz dłużnik wierzyciela, względem którego czynność
prawna dłużnika została uznana za bezskuteczną, rozporządził prawem, ale także
kolejne osoby będące – jak powodowie – nabywcami tego prawa.
Apelację powodów od tego orzeczenia Sąd Apelacyjny oddalił zaskarżonym
wyrokiem.
Sąd odwoławczy uznał, że wyrok został wydany z naruszeniem art. 532 k.c.
Z tego przepisu nie wynika bowiem uprawnienie pozwanego do prowadzenia
egzekucji z spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego.
Wprawdzie przytoczony przepis uprawnia wierzyciela, względem którego czynność
dłużnika została uznana za bezskuteczną, do przeprowadzenia egzekucji
z przedmiotu, który wskutek tej czynności wszedł z majątku dłużnika albo do niego
nie wszedł, jednakże dotyczy to sytuacji, w której przedmiot ten znajduje się
w majątku osoby pozwanej w sprawie o uznanie czynności prawnej dłużnika
dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela za bezskuteczną. Wyrok uwzględniający
4
skargę pauliańską nie daje wierzycielowi „uprawnienia skutecznego niejako erga
omnes”.
Zdaniem Sąd Apelacyjny nie ma jednak podstaw do uwzględnienia apelacji.
Ocena zasadności powództwa wymaga bowiem – wobec bezspornego faktu,
że powodowie nabyli spółdzielcze prawo własnościowe do lokalu mieszkalnego
w toku sprawy I C …/00 – uwzględnienia konsekwencji wynikających z art. 192 pkt
3 k.p.c. Przytoczony przepis statuuje fikcję prawną, polegającą na tym, że zbycie
w toku sprawy rzeczy lub prawa, objętych sporem, nie ma wpływu na bieg sprawy,
a powaga rzeczy osądzonej wydanego w niej wyroku obejmuje także nabywcę.
W konsekwencji to właśnie art. 192 pkt 3 k.p.c., pominięty przez Sąd pierwszej
instancji z powodu przyjęcia innej koncepcji prawnej, powoduje, że pozwany,
posiadając wyrok wydany w sprawie I C…/00 i nakaz zapłaty, może prowadzić
egzekucję także przeciwko powodom.
W skardze kasacyjnej, opartej tylko na pierwszej podstawie, pełnomocnik
powodów zarzucił naruszenie art. 192 pkt 3 k.p.c. Polega ono – jego zdaniem –
na zastosowaniu przytoczonego przepisu „w sytuacji, w której nie było podstaw
do zastosowania tego przepisu, albowiem nie można uznać, że przedmiotem
sprawy o uznanie za bezskuteczną w stosunku do wierzyciela czynności dokonanej
przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela jest spółdzielcze własnościowe prawo
do lokalu; przedmiotem sprawy o uznanie czynności za bezskuteczną w stosunku
do wierzyciela jest prawo do żądania uznania czynności prawnej za bezskuteczną
a zbycie tego prawa w ogóle nie jest niemożliwe, co powoduje – wbrew stanowisku
Sądu Apelacyjnego– że zapadły w sprawie wyrok nie odnosi skutku wobec
powodów-nabywców spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, którzy nabyli
to prawo w czasie trwania procesu o uznanie za bezskuteczną w stosunku do
wierzyciela czynności dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela”.
Powołując się na tę podstawę, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i
uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ze względu na konstrukcję rozpoznawanej skargi kasacyjnej, w której
skarżący w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej zarzucili jedynie naruszenie art.
5
192 pkt 3 k.p.c., rozważenia wymaga przede wszystkim kwestia charakteru
prawnego tego przepisu. Ze sformułowania art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. w zestawieniu z
jego pkt 2 wynika bowiem, że pierwsza podstawa kasacyjna dotyczy jedynie
naruszenia prawa niebędącego prawem procesowym. Powstaje zatem problem,
czy przepis art. 192 pkt 3 k.p.c. można zaliczyć do przepisów prawa materialnego w
rozumieniu art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. Wykluczenie takiej możliwości oznaczałoby
bowiem, że skarga kasacyjna nie odpowiada wymaganiom przewidzianym w art.
3984
§ 1 pkt. 2 k.p.c., ponieważ podstawa, na której została oparta, nie zwierałaby
wskazania naruszonych przepisów prawa materialnego. Nie wchodziłaby też w grę
możliwość rozpoznania zarzutu naruszenia art. 192 pkt 2 k.p.c. jako przepisu
prawa procesowego z powodu oparcia skargi kasacyjnej wyłącznie na pierwszej
podstawie z art. 3983
§ 1 k.p.c. Sąd kasacyjny – zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c. –
jest związany granicami skargi kasacyjnej i zarzuty wykraczające poza powołaną
podstawę skargi kasacyjnej (z wyjątkiem nieważności postępowania) nie mogą być
brane pod rozwagę z urzędu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
8 października 1997 r., II CKN 366/97, niepubl.)
Należy przypomnieć, że – zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu
Najwyższego – przytoczenie podstaw skargi kasacyjnej i ich uzasadnienia polega
najpierw na ogólnym określeniu wytykanych naruszeń prawa materialnego
i przepisów postępowania, następnie na wskazaniu przepisów, które zostały
naruszone (z podaniem numeru artykułu, paragrafu lub ustępu ustawy), a w końcu
na wyjaśnieniu, na czym to naruszenie polegało. Skarga kasacyjna, która
nie spełnia tego wymagania, jest dotknięta wadą nienaprawialną i podlega
odrzuceniu, bez wzywania do jej usunięcia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
7 kwietnia 1997 r., III CKN 29/97, OSNC 1997 nr 6-7, poz. 96; postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 10 maja 2002 r., III CKN 1310/00, Lex nr 54502).
Sąd Najwyższy także wielokrotnie podkreślał, że – działając jako sąd
kasacyjny – nie jest uprawniony do samodzielnego konkretyzowania zarzutów lub
ryzykowania domysłów, jakiego przepisu prawa dotyczy podstawa skargi
kasacyjnej. Jest tak również dlatego, że ustawodawca, wprowadzając przymus
adwokacko-radcowski (art. 871
§ 1 k.p.c.), postawił skardze kasacyjnej wysokie
wymagania profesionalne; wśród tych wymagań jest prawidłowe przytoczenie
6
podstaw oraz ich uzasadnienia (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 grudnia
1996 r., I PKN 33/96, OSNAP 1997, nr 14, poz. 250; postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 16 października 1997 r., II CKN 390/97, niepubl.). W tej
sytuacji – wobec wyraźnego wskazania w podstawie skargi kasacyjnej jedynie art.
192 pkt 3 k.p.c. jako naruszonego przepisu prawa – przytaczane poza podstawą
skargi kasacyjnej przepisy prawa materialnego nie mają znaczenia dla wskazanego
przez skarżących zakresu naruszonych przepisów prawa.
Dla określenia charakteru prawnego danego przepisu nie jest istotne,
w jakim akcie prawnym został on zamieszczony, ale o procesowym albo
materialnym charakterze tego przepisu decydują jego teść i cel. Przepisami prawa
materialnego są przepisy regulujące bezpośrednio stosunki cywilnoprawne między
poszczególnymi podmiotami prawnymi (określają zachowanie tych podmiotów) oraz
roszczenia wynikające z tych stosunków (nakładają obowiązki i przyznają prawa lub
uprawnienia) łącznie z przepisami o zaskarżalności, wymagalności, terminach
przedawnienia i terminach do sądowego dochodzenia tych roszczeń. Przepisami
procesowymi są zaś normy instrumentalne, które określają drogę i sposób
dochodzenia uprawnień wynikających ze stosunków cywilnoprawnych i norm
materialnoprawnych.
Zdaniem skarżących przepis art. 192 pkt 3 k.p.c., choć zamieszczony
w kodeksie postępowania cywilnego, jest przepisem prawa materialnego. Zbycie
rzeczy lub prawa nie pozbawia – z mocy art. 192 pkt 3 k.p.c. in principio –
legitymacji procesowej biernej zbywcy. Przepis w tej części jest zatem normą
materialnoprawną – samoistną podstawą legitymacji zbywcy (tzw. substytucja albo
podstawienie procesowe względne), który działa w imieniu własnym, ale na rzecz
nabywcy.
Tego stanowiska nie można podzielić. Wprawdzie hipoteza normy prawnej
zawartej w art. 192 pkt 3 k.p.c. odwołuje się do zdarzeń prawnych (zbycie w toku
sprawy rzeczy lub prawa), jednakże treść hipotezy nie przesądza jeszcze
o charakterze prawnym całej normy prawnej. Dokonując jej oceny, nie można
bowiem pomijać dyspozycji analizowanej normy prawnej (zbywca nadal pozostaje
stroną postępowania). Należy podzielić wyrażany w piśmiennictwie pogląd, że jeżeli
7
zdarzenia prawne ujęte w hipotezie analizowanej normy prawnej wywołują inne
fakty procesowe (a nie fakty materialnoprawne), to należy przyjąć procesowy
charakter całej normy prawnej. Mówiąc inaczej, w takim wypadku o charakterze
normy prawnej decyduje jej dyspozycja.
Taka sytuacja zachodzi w przypadku analizowanej normy prawnej. Zbycie
w toku procesu rzeczy lub prawa, będące niewątpliwie zdarzeniem prawnym, nie
ma wpływu o ocenę charakteru prawnego całej normy prawnej, ponieważ decyduje
o tej ocenie dyspozycja normy prawnej dotycząca kwestii procesowych. Utrzymuje
ona dotychczasowy stan w zakresie stron postępowania. Zbywca, będący stroną
postępowania, zachowuje nadal legitymację procesowa, oderwaną jednak od
sytuacji materialnoprawnej strony. W tym wypadku zachodzi jeden z przypadków
tzw. podstawienia procesowego. Okoliczność, że procesowy charakter tej instytucji
nie jest w zasadzie kwestionowany w piśmiennictwie, przemawia także na rzecz
tezy, że przepis art. 192 pkt. 3 k.p.c. ma charakter procesowy.
Tej tezy nie podważa fakt, że podstawienie procesowe powoduje –
co przyjmuje się zgodnie w literaturze i orzecznictwie – iż powaga rzeczy osądzonej
wyroku wydanego z udziałem w procesie zbywcy rzeczy lub prawa obejmuje
również ich nabywcę (tzw. rozszerzona prawomocność wyroku). W stosunku
do nabywcy może być prowadzona egzekucja (art. 788 k.p.c.). Jej przeprowadzenie
niewątpliwie wpływa na zmianę sytuacji materialnoprawnej między zbywcą
a nabywcą rzeczy lub prawa. Nabywca może bowiem wystąpić przeciwko zbywcy
z roszczeniem odszkodowawczym (art. 471 k.c.) bądź z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia. Jednakże podstawy tych roszczeń nie będzie stanowiła norma art.
192 pkt 3 k.p.c. Zachowa ona mimo wszystko swój procesowy charakter. Celem
unormowania przewidzianego w art. 192 pkt 3 k.p.c. jest jedynie stabilizacja
procesu przez uniezależnienie jego toku od pozaprocesowych czynności
dyspozycyjnych stron postępowania i wyeliminowanie możliwości „torpedowania”
procesu przez zbycie rzeczy stanowiącej przedmiot sporu.
Konkludując, należy przyjąć, że przepis art. 192 pkt. 3 k.p.c. ma charakter
wyłącznie procesowy. To oznacza, że skarga kasacyjna podlega odrzuceniu,
8
ponieważ dotknięta jest nienaprawialną wadą (podstawa, na której została oparta,
nie zawiera wskazania naruszonego przepisu prawa).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji
postanowienia (art. 3986
§ 2 k.p.c.).
jz