Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 330/06
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 grudnia 2006 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący)
SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa Syndyka Masy Upadłości G.P.
przeciwko D.S. i C.S.
o uznanie umów sprzedaży za bezskuteczne oraz o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 grudnia 2006 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Okręgowego w W.
z dnia 26 kwietnia 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok w punkcie I (pierwszym) w części
obejmującej oddalenie powództwa o uznanie za bezskuteczną
umowę sprzedaży z dnia 31 października 2003 r. i o zapłatę
kwoty 70.000 zł oraz orzeczenie o kosztach procesu a także
w punkcie II (drugim) i w tym zakresie przekazuje sprawę
Sądowi Okręgowemu w W. do ponownego rozpoznania
pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach
postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
W pozwie wniesionym przeciwko C. i D. małżonkom S., Syndyk masy
upadłości G.P., prowadzącej działalność gospodarczą pod nazwą „B.”, domagała
się uznania za bezskuteczną umowy sprzedaży zawartej dnia 1 września 2003 r.
pomiędzy B. i G. małżonkami P. a K.P., dotyczącej nieruchomości o powierzchni
0,0726 ha położonej w W., objętej księgą wieczystą nr [...] Sądu Rejonowego w S.
oraz umowy sprzedaży zawartej dnia 31 października 2003 r., odnośnie do tej
samej nieruchomości, pomiędzy K.P. a małżonkami C. i D.S. Ponadto, domagał się
zasądzenia od pozwanych solidarnie kwoty 70.000,- złotych. Twierdził, że
wyzbywając się własności nieruchomości, bliżej opisanej w pozwie, G.P. działała ze
świadomością pokrzywdzenia swoich wierzycieli, których nie zaspokojone
należności wynosiły w latach 2002-2003 około 410.000,- złotych, zaś na datę
ogłoszenia upadłości przekraczały 600.000,- złotych, natomiast majątek stanowiący
masę upadłości przedstawiał wartość ok. 245.000,- złotych. Powód wskazał, że
K.P. jest synem G.P. i przeciwko niemu działa domniemanie z art. 527 § 3 k.c.,
oraz, że także małżonkowie S., na rzecz których K.P. rozporządził przedmiotową
nieruchomością, wiedzieli o okolicznościach uzasadniających uznanie za
bezskuteczną czynność G.P. Wobec tego, że pozwani małżonkowie S. wyzbyli się
tej nieruchomości, ale osobie kolejnego nabywcy nie można zarzucić świadomości,
że G.P. działała z pokrzywdzeniem wierzycieli, powód domagał się zapłaty przez
pozwanych kwoty 70.000,- zł na podstawie art. 134 ust. 1 Prawa upadłościowego.
Sąd Rejonowy w S. wyrokiem z dnia 6 października 2005 r. uwzględnił
powództwo w całości. Uznał, że strony umowy sprzedaży z dnia 1 września 2003 r.
miały świadomość działania z pokrzywdzeniem wierzycieli G.P. oraz, że taką
samą świadomość mieli też pozwani małżonkowie S., którzy należą do grona
najbliższej rodziny G.P. i K.P. W związku z tym w świetle art. 527 k.c. w zw. z art.
131 Prawa upadłościowego i naprawczego żądanie ubezskutecznienia umów było
zasadne przy czym, stosowanie do art. 531 § 2 k.c. powód mógł wystąpić z takim
żądaniem bezpośrednio przeciwko drugim nabywcom nieruchomości. W ustalonym
3
stanie faktycznym uzasadnione było - zdaniem Sądu Rejonowego – również
żądanie zasądzenia kwoty 70.000- zł (art. 134 Prawa upadłościowego i
naprawczego). W wyniku uwzględnienia apelacji pozwanych Sąd Okręgowy w W.
zaskarżonym wyrokiem zmienił wyrok Sądu Rejonowego w S. i powództwo
oddalił. Stwierdził, że aczkolwiek art. 531 § 2 k.c. dawał powodowi możliwość
wystąpienia ze skargą pauliańską bezpośrednio przeciwko pozwanym C. i D.
małżonkom S., to jednak nie wyłączał obowiązku wskazania jako pozwanego K.P.
w zakresie żądania uznania za bezskuteczną umowy z dnia 1 września 2003 r.
Zdaniem Sądu Okręgowego, skoro powód nie pozwał K.P. wraz z pozwanymi
małżonkami S. to, wobec braku pełnej legitymacji procesowej biernej, powództwo
dotyczące umowy z dnia 1 września 2003 r. podlega oddaleniu i to tym bardziej,
że uzupełnienie w/w braku zgodnie z art. 195 k.p.c. nie było możliwe
w postępowaniu odwoławczym. Oddalenie powództwa o uznanie za bezskuteczną
umowy z dnia 1 września 2003 r. przesądzało o oddaleniu także pozostałych żądań
powoda, ponieważ nie mogły one być skutecznie dochodzone bez uprzedniego
uznania przez Sąd za bezskuteczną pierwszej umowy sprzedaży.
W skardze kasacyjnej powód zaskarżył powyższy wyrok w części
obejmującej zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji odnośnie do umowy z dnia
31 października 2003 r. Zarzucił naruszenie prawa materialnego – art. 531 § 2 k.c.
w zw. z art. 131 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe
i naprawcze oraz naruszenie przepisów postępowania – art. 195 § 1 i 2 k.p.c.
Wskazał, że błędnie Sąd Okręgowy przyjął, iż uwzględnienie powództwa
o ubezskutecznienie umowy z dnia 31 października 2003 r. wymagało uprzedniego
uwzględnienia powództwa o uznanie za bezskuteczną umowy z dnia 1 września
2003 r. oraz, wadliwie uznał, iż w zakresie powództwa dotyczącego umowy z dnia
31 października 2003 r. wymagane było po stronie pozwanej współuczestnictwo
konieczne pozwanych małżonków S. i K.P. Powód wnosił w skardze kasacyjnej o
uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w zaskarżonej części i przekazanie w tym
zakresie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania lub o uchylenie
zaskarżonego wyroku w tej części i jego zmianę przez oddalenie apelacji
pozwanych od wyroku Sądu Rejonowego rozstrzygającego o ubezskutecznieniu
4
umowy z dnia 31 października 2003 r. i zasądzeniu od pozwanych kwoty 70.000,-
złotych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotą skargi pauliańskiej jest pozbawienie, wobec występującego ze skargą
wierzyciela, skuteczności określonej czynności prawnej. Odjęcie skuteczności
wyraża się w możności dochodzenia przez wierzyciela zaspokojenia z oznaczonych
przedmiotów majątkowych mimo, że przedmioty te do dłużnika nie należą oraz
znoszenia egzekucji z tych przedmiotów przez osobę mającą aktualnie do nich
prawo. Legitymowanym biernie w sprawie z powództwa wierzyciela nie jest dłużnik
lecz osoba trzecia, z którą dłużnik czynność prawną krzywdzącą wierzyciela
przedsięwziął (art. 531 § 1 k.c.) albo osoba, na rzecz której osoba trzecia
rozporządziła korzyścią majątkową uzyskaną w wyniku czynności prawnej
z dłużnikiem (art. 531 § 2 k.c.). Jednocześnie, uwzględniając, że skarga pauliańska
ma umożliwić zaspokojenie się wierzyciela z przedmiotu, do którego prawo
przysługuje osobie trzeciej lub osobie kolejnej ubezskutecznieniu podlega
ta czynność prawna, w wyniku której prawo do przedmiotu majątkowego
należącego poprzednio do dłużnika (lub podlegającego włączeniu do majątku
dłużnika) nabyła osoba trzecia lub osoba kolejna.
Ubezskutecznienie czynności prawnej obejmującej rozporządzenie przez
osobę trzecią korzyścią majątkową uzyskaną w wyniku krzywdzącej wierzyciela
czynności prawnej z dłużnikiem wymaga wykazania, że dłużnik działał ze
świadomością pokrzywdzenia wierzyciela a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy
zachowaniu należytej staranności mogła wiedzieć (art. 527 k.c.) oraz,
że o powyższych okolicznościach wiedziała osoba, na rzecz której rozporządzenie
nastąpiło (art. 531 § 2 k.c.). Udowodnieniu pierwszej z wymienionych przesłanek
służy skuteczne wytoczenie powództwa przeciwko osobie trzeciej o uznanie
za bezskuteczną wobec powodowego wierzyciela czynności prawnej pomiędzy
dłużnikiem a tą osobą trzecią (art. 531 § 1 k.c.), albo skuteczne przedstawienie
w procesie przeciwko kontrahentowi osoby trzeciej dowodów wskazujących na
działanie dłużnika i osoby trzeciej ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela.
Dla uznania za bezskuteczną wobec wierzyciela występującego ze skargą
5
pauliańską czynności pomiędzy kontrahentem osoby trzeciej rozporządzającej
uzyskaną korzyścią majątkową a tą osobą wymagane jest ponadto wykazanie, że
kontrahent miał pozytywną wiedzą o tego rodzaju świadomości dłużnika i osoby
trzeciej jaką przewiduje art. 527 § 1 k.c.
W rozpoznawanej sprawie powód wystąpił o ubezskutecznienie umowy
pomiędzy dłużnikiem i jego małżonkiem a osobą trzecią oraz o ubezskutecznienie
umowy pomiędzy osobą trzecią i jej kontrahentem. Sąd Okręgowy w zaskarżonym
wyroku trafnie uznał, że żądanie uznania za bezskuteczną pierwszej
z wymienionych umów powinno być skierowane przeciwko osobie trzeciej, tj. K.P.
(art. 531 § 1 k.c.). Nie oznacza to jednak, że oddalenie powództwa dotyczącego
umowy z dnia 1 września 2003 r. z uwagi na niewskazanie K.P., jako pozwanego,
przesądzało o bezzasadności powództwa o uznanie za bezskuteczną umowy z
dnia 31 października 2003 r. zawartej przez K.P. z pozwanymi małżonkami S.
Warunek sine qua non uwzględnienia powództwa dotyczącego umowy z dnia 31
października 2003 r., jakim było wykazanie, że G.P. i K.P. działali w umowie z dnia
1 września 2003 r. w okolicznościach, o których mowa w art. 527 § 1 k.c. nie
musiał być spełniony wyłącznie w drodze uwzględnienia powództwa o uznanie za
bezskuteczną umowy z dnia 1 września 2003 r. Warunek ten podlegał
udowodnieniu niezależnie od faktu nieskutecznego pod względem legitymacji
procesowej biernej wytoczenia przez powoda powództwa o uznanie za
bezskuteczną umowy z dnia 1 września 2003 r. Jedynie w sytuacji gdyby to
powództwo zostało oddalone ze względu na brak przesłanek przewidzianych w art.
527 § 1 k.c. skarga pauliańska dotycząca umowy z dnia 31 października 2003 r.
byłaby również skazana na przegraną; zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c. Sąd nie mógłby
w sprawie o ubezskutecznienie umowy z dnia 31 października 2003 r. odmiennie
ocenić kwestii okoliczności uzasadniających uznanie za bezskuteczną umowy
z dnia 1 września 2003 r. Brak pozwania K.P. odnośnie żądania
ubezskutecznienia umowy z dnia 1 września 2003 r. nie tylko nie stał na
przeszkodzie do rozważenia zasadności powództwa dotyczącego umowy z dnia
31 października 2003 r., lecz wręcz skutkował powstaniem takiego stanu, jak
gdyby powództwo o ubezskutecznienie umowy z dnia 1 września 2003 r. w ogóle
nie zostało wytoczone a to, w świetle art. 531 § 2 k.c. z całą wyrazistością
6
unaoczniało potrzebę przesłankowego badania, przy rozważaniu powództwa
dotyczącego umowy z dnia 31 października 2003 r., czy G.P. i K.P. działali
w umowie z dnia 1 września 2003 r. w sposób przewidziany w art. 527 § 1 k.c.
Z przedstawionych względów należało przyznać rację skarżącemu,
że zaskarżony wyrok narusza art. 531 § 2 k.c. w zw. z art. 131 Prawa
upadłościowego i naprawczego.
Zasadny był także zarzut naruszenia art. 195 k.p.c. Wbrew stanowisku Sądu
Okręgowego wymieniony przepis w ogóle nie znajdował w rozpoznawanej sprawie
zastosowania. Dotyczy on współuczestnictwa koniecznego (art. 72 § 2 k.p.c.), które
jest kwalifikowanym rodzajem współuczestnictwa materialnego (art. 72 § 1 pkt 1
k.p.c.) i może wynikać z istoty stosunku prawnego będącego podstawą powództwa
lub przepisu ustawy. Jak to wyżej wskazano powództwo o uznanie za
bezskuteczną umowy z dnia 1 września 2003 r., nie tylko nie musiało być
wytoczone przeciwko K.P. wespół z małżonkami S., ale przeciwko tym ostatnim,
jako nie będącym uczestnikami w/w czynności prawnej, nie mogło być skutecznie
wytoczone. To powództwo, zgodnie z art. 531 § 1 k.c. – dotyczyć mogło tylko K.P.,
który jednocześnie nie mógł być skutecznie pozwany obok małżonków S. o uznanie
za bezskuteczną umowy z dnia 31 października 2003 r. Wypada powtórzyć, że
unormowania w art. 531 § 2 k.c., wyrażające się możnością wystąpienia przez
wierzyciela bezpośrednio przeciwko osobie, na rzecz której nastąpiło
rozporządzenie korzyścią majątkową uzyskaną przez osobę trzecią z czynności z
dłużnikiem, obejmuje żądanie uznania za bezskuteczną czynności
rozporządzającej, tj. czynności pomiędzy osobą trzecią a osobą kolejną, nie zaś
czynności pomiędzy dłużnikiem a osobą trzecią. Legitymowana biernie w takim
przypadku jest wyłącznie osoba kolejna czemu nie stoi na przeszkodzie
okoliczność, że zgodnie z art. 531 § 2 k.c. przy ocenie powództwa skierowanego
bezpośrednio przeciwko tej osobie badaniu podlegają przesłanki uzasadniające
uznanie za bezskuteczną wobec powoda czynności dłużnika z osobą trzecią.
Mając na względzie powyższe Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu
Okręgowego w zaskarżonej części i sprawę w tym zakresie przekazał Sądowi
7
Okręgowemu do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.). O kosztach
orzeczono zgodnie z art. 108 § 2 k.p.c.