Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 261/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSA Michał Kłos
w sprawie z powództwa Z.S.
przeciwko J.S.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 października 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódki
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 7 grudnia 2006 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powódka Z.S. domagała się ustalenia, że ugoda sądowa zawarta w dniu 23
marca 2004 r. w przedmiocie podziału majątku dorobkowego pomiędzy pozwanym
J.S. i kuratorem procesowym A.B., działającą w jej imieniu w sprawie Sądu
Rejonowego w S. – jest nieważna.
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 8 marca 2006 r. oddalił powództwo.
Sąd ten poczynił następujące ustalenia faktyczne: Na wniosek J.S. w sprawie o
podział majątku wspólnego, toczącej się przed Sądem Rejonowym w S.,
zarządzeniem z dnia 2 czerwca 2003 r. przewodniczący składu orzekającego
ustanowił dla nieznanej z miejsca pobytu uczestniczki postępowania Z.S. kuratora
procesowego w osobie A.B. celem reprezentowania powódki w tamtym
postępowaniu. Powódka przebywała wówczas w B. w Stanach Zjednoczonych
Ameryki Północnej. Wielokrotnie stamtąd telefonowała do miejsca zamieszkania
pozwanego w Polsce i mieszkającej tam wraz z nim córki stron. Wysyłała również
dla niej i dorosłego syna paczki. Sprawa o podział majątku wspólnego stron
zakończona została ugodą sądową zawartą w dniu 23 marca 2004 r. pomiędzy
pozwanym i działającym w imieniu powódki kuratorem procesowym - A.B.
W ocenie Sądu Okręgowego powództwo nie zasługiwało na uwzględnienie
z uwagi na brak interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. Powód ma interes
prawny do wytoczenia powództwa o ustalenie wówczas, gdy istnieje niepewność
zagrażająca jego interesom. W niniejszej sprawie, zdaniem Sądu Okręgowego,
niepewność taka nie występowała. Bezsporną była bowiem okoliczność, że sprawa
o podział majątku wspólnego została prawomocnie zakończona poprzez zawarcie
ugody sądowej. Ocena ważności ugody prowadziłaby do niedopuszczalnej kontroli
prawomocnie zakończonej sprawy.
Apelację powódki od powyższego wyroku Sąd Apelacyjny oddalił wyrokiem z
dnia 7 grudnia 2006 r. Sąd Apelacyjny podzielił argumentację zawartą w wyroku
Sądu Okręgowego. Wskazał, że w sprawie o podział majątku wspólnego toczącej
się przed Sądem Rejonowym w S. zawarto ugodę sądową, której treść Sąd meriti
analizował pod kątem negatywnych przesłanek stypizowanych w art. 203 § 4
3
k.p.c., po czym postępowanie umorzył. Ugoda jest czynnością procesową i
wywołuje ściśle określone skutki materialnoprawne. Apelujący powołał orzeczenia
Sądu Najwyższego, w których stwierdzono, że prawomocne umorzenie
postępowania na skutek zawarcia ugody sądowej nie stoi na przeszkodzie
dochodzenia w osobnym procesie ustalenia jej nieważności. Jednakże podstawą
ustalenia nieważności ugody były wady oświadczenia woli określone w art. 82-88
k.c.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego powódka zarzuciła
naruszenie art. 382 k.p.c. w związku z art. 217 § 2 k.p.c. art. 227 k.p.c. oraz art.
386 § 4 k.p.c. przez pominięcie przeprowadzenia dowodów wskazujących na
nieważność ugody sądowej, zawartej z udziałem kuratora wyznaczonego
z naruszeniem art. 144 § 1 k.p.c. i w konsekwencji nierozpoznanie istoty sprawy
oraz zarzuciła naruszenie art. 189 k.p.c. w zw. z art. 203 § 4 k.p.c., polegające na
uznaniu, przez Sądy obu instancji braku po stronie powódki interesu ustalenia
nieważności ugody sądowej, której treść daje pozwanemu podstawę do roszczeń
w stosunku do powódki.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W judykaturze utrwalony jest pogląd, że ugoda sądowa ma charakter
dwoisty, łączący elementy materialnoprawne i procesowe (por. uchwałę Pełnego
Składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych SN z dnia 20 grudnia 1969 r.,
III PZP 43/69, OSNCP z 1970 r., nr 3, poz. 40, wyrok SN z dnia 17 lipca 1984 r.,
II CR 214/84, OSNCP z 1985 r., nr 4, poz. 52, uchwałę SN z dnia 11 września
1991 r., III CZP 80/91, niepubl., wyrok SN z dnia 21 lutego 2000 r., I PKN 503/99,
OSNP z 2001 r., nr 12, poz. 411, postanowienie SN z dnia 14 czerwca 2005 r.,
V CK 691/04). Zawarcie ugody w toku postępowania przed sądem jest czynnością
procesową, która prowadzi do wyłączenia dalszego postępowania sądowego co do
istoty sporu i umorzenia postępowania. Jednocześnie zawarte w treści ugody
porozumienie, co do istniejącego między stronami stosunku prawnego ma
charakter zgodnego oświadczenia woli, a więc czynności prawnej zmierzającej do
wywołania skutków w dziedzinie prawa materialnego. W tym zakresie zawarte
przed sądem porozumienie jest ugodą w rozumieniu art. 917 k.c.
4
Jeżeli postanowienie o umorzeniu postępowania uprawomocniło się,
wzruszenie skutków procesowych ugody sądowej nie może już nastąpić. Możliwe
jest natomiast poddanie badaniu jej skutków materialnoprawnych. Ocena ważności
ugody sądowej powinna być dokonywana w świetle przesłanek przewidzianych
w art. 203 § 4 k.p.c. w związku z art. 223 § 2 k.p.c. Ugoda sądowa powinna być
oceniana między innymi według kryterium zgodności z prawem.
Ugoda sądowa jako jedna z czynności prawnych w zakresie jej skutków
materialnoprawnych podlega ogólnym regułom zawartym w kodeksie cywilnym.
Stosuje się więc do niej nie tylko przepisy o skuteczności oświadczeń woli
i o wadach tych oświadczeń, ale także art. 58 § 1 i 2 k.c., w myśl którego sankcją
nieważności objęte są czynności sprzeczne z przepisami prawa, mające na celu
obejście ustawy lub sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W wypadku
nieważności ugody zawartej przed sądem dopuszczalne jest powództwo
o ustalenie jej nieważności, dla którego podstawę stanowi art. 189 k.p.c. Brak
podstaw do akceptowania poglądu Sądu Apelacyjnego, że interes prawny do
wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności ugody sądowej jest wówczas tylko,
gdy nieważność wynika z wad oświadczenia woli. Interes prawny powoda polega
na wyeliminowaniu z obrotu dotyczącej go nieważnej czynności prawnej, z punktu
widzenia tak pojmowanego interesu prawnego przyczyny nieważności nie
są istotne.
W rozpatrywanej sprawie powódka domagała się ustalenia nieważności
ugody sądowej zawartej w jej imieniu przez ustanowionego dla niej kuratora
procesowego. W związku z tym nasuwa się pytanie o zakres umocowania kuratora
procesowego.
Dosłowne brzmienie art. 143 k.p.c., który na podstawie art. 13 § 2 k.p.c. ma
zastosowanie także w postępowaniu nieprocesowym mogłoby wskazywać,
że kurator ustanowiony jest tylko w celu doręczenia odpisu pozwu lub innego pisma
wywołującego potrzebę podjęcia obrony praw strony nieznanej z miejsca pobytu.
Jednakże, zgodnie z utrwaloną praktyką przyjmuje się, że kurator ma obowiązek
podejmowania wszelkich czynności procesowych niezbędnych dla zapewnienia
obrony osoby, którą reprezentuje, także czynności dyspozytywnych. Kurator
5
uprawniony jest więc do składania oświadczeń woli w imieniu reprezentowanej
strony, ale tylko oświadczeń mających charakter procesowy.
Ugoda, której istotą jest czynienie wzajemnych ustępstw także w zakresie
prawa materialnego (art. 917 k.c.) przekracza zakres ochrony praw osoby
reprezentowanej, zatem, zawarcie ugody przez kuratora procesowego uznać
należy za niedopuszczalne ze względu na sprzeczność z jego ustawowymi
uprawnieniami wynikającymi z art. 143 k.p.c. Wobec powyższego nie można
odmówić zasadności zarzutom skargi kasacyjnej.
Z powyższych względów na mocy art. 39815
k.p.c. Sąd Najwyższy orzekł jak
w sentencji wyroku.