Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 106/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSA Michał Kłos (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa „W.” sp. z o.o.
przeciwko „M.” S.A.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 października 2007 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 6 października 2006 r., sygn. akt[...],
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Powód W. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością wniósł o zasądzenie
od pozwanego „M." Spółki Akcyjnej kwoty 222.562,78 zł z ustawowymi odsetkami
od dnia 22 lutego 2005 r. Żądanie powyższe powód opierał na twierdzeniu, że służy
mu prawo do zwrotu kaucji zatrzymanej przez pozwanego, stanowiącej wartość
10% kwoty netto każdej faktury wystawionej przez powoda.
W dniu 2 stycznia 2006 r., Sąd Okręgowy w K. wydał nakaz zapłaty,
uwzględniając powództwo w całości. Wyrokiem z dnia 21 kwietnia 2006 r., nakaz
ten w całości został utrzymany w mocy.
Sąd pierwszej instancji w szczególności ustalił, że strony łączyła umowa
z dnia 2 września 2004 r., mocą której powód zobowiązał się do wykonania
konstrukcji stalowej z zabezpieczeniem antykorozyjnym dla potrzeb budowy
zbiornika stalowego w Lozannie. Materiały konieczne dla wykonania tej konstrukcji
miały zostać zakupione przez powoda od pozwanego. Strony ustaliły, że faktury za
materiały dostarczone przez pozwanego dla powoda będą kompensowane
w proporcji do wagi zafakturowanej konstrukcji. Strony ustaliły również, że pozwany
zatrzyma jako kaucję tytułem zabezpieczenia należytego wykonania umowy
i obsługi gwarancyjnej 10% wartości netto każdej faktury VAT wystawionej przez
powoda. Powód w dniu 8 listopada 2004 r. zgłosił wyrób do odbioru końcowego
a następnie w dniu 15 listopada 2004 r. oraz 13 grudnia 2004 r. po dokonaniu
zgłoszeń do odbioru końcowego pozwany dokonał odbioru prac określonych
w umowie i na tę okoliczność zostały sporządzone protokoły odbioru.
Jak to również ustalił Sąd Okręgowy, powód wystawił trzy faktury VAT:
nr 161/601/04/ FVS z dnia 19 listopada 2004 r. w wysokości 1.533.761,34 zł; VAT
nr 170/601/04/FVS z dnia 9 grudnia 2004 r. w wysokości 602.491,95 zł oraz
z faktury VAT nr 11/601/05/FVS z dnia 21 stycznia 2005 r. w wysokości
579.012,60 zł (łącznie kaucja od sum netto tych faktur wyniosła dochodzoną
pozwem kwotę 222.562,78 zł). Pozwany nie dokonał zapłaty, pomimo
wystosowanych do niego wezwań.
3
W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne Sąd pierwszej instancji uznał,
że powództwo jest uzasadnione. Zgłoszony przez pozwanego zarzut potrącenia
wierzytelności wynikającej z naliczonych w stosunku do powoda kar umownych
z tytułu zwłoki w wykonaniu przedmiotu umowy z wierzytelnością z tytułu kaucji
gwarancyjnej oraz zarzut potrącenia dokonany w dniu 12 października 2005 r.
kwoty 125.995,20 zł. wierzytelności z faktury 20 z 24 listopada z tytułu sprzedaży
materiałów z wierzytelnością powoda z faktury 11 w kwocie 47.460,05 zł nie jest
zasadny i nie wywołał oczekiwanych przez pozwanego skutków prawnych.
Sąd pierwszej instancji uznał, że pozwany nie udowodnił, aby powód nie
dochował terminów określonych w postanowieniach umownych. Świadczą o tym
załączone do akt zgłoszenia konstrukcji do wysyłki, protokoły odbioru
poszczególnych elementów konstrukcji oraz brak pisemnych zastrzeżeń
pozwanego w trakcie realizacji umowy.
Zaskarżonym wyrokiem z dnia 6 października 2006 r., Sąd Apelacyjny
zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uchylił nakaz zapłaty wydany przez Sąd
Okręgowy w K. w dniu 2 stycznia 2006 r. i powództwo oddalił, zasądził od powoda
na rzecz pozwanego kwotę 16.761,00 zł tytułem kosztów procesu oraz zasądził od
powoda na rzecz pozwanego kwotę 16.529,00 zł tytułem kosztów postępowania
apelacyjnego.
Sąd Apelacyjny uznał, że pozwany nie może skutecznie przedstawić do
potrącenia roszczenia z tytułu kary umownej. Dokonując interpretacji postanowień
umownych w oparciu o treść przepisu art. 65 k.c. Sąd ten uznał, że kara umowna
należała się pozwanemu jedynie w sytuacji zgłoszenia przez powoda przesyłki
konstrukcji do wysyłki z przekroczeniem wskazanych terminów Powód dokonał
zgłoszenia ostatniego etapu wykonanej konstrukcji w dniu 13 grudnia 2004 r.
a zatem przed upływem terminu wskazanego w harmonogramie. Pozwany nie
udowodnił tymczasem, aby w tym terminie konstrukcja nie była gotowa do wysłania,
odbiór i wysyłka nastąpiły zaś dopiero 21 stycznia 2005 r. Pozwany nie udowodnił
również podstaw do potrącenia w zakresie określanym przez niego jako
wynikającym z „innych usług".
4
Za uzasadnione natomiast uznał Sąd Apelacyjny zarzuty pozwanego
dotyczące innych wierzytelności przysługujących mu wobec powoda. Sąd ten
uznał, że w świetle umowy łączącej strony, powód wykonywał konstrukcję
z materiałów dostarczonych mu przez pozwanego na podstawie oddzielnych
zamówień, określających rodzaj materiału według cen ujętych w tabeli. Materiały
te zostały dostarczone powodowi i pozwany wystawił faktury: nr 20 z dnia 24
listopada 2004 r. na kwotę 271.579,48 zł i nr 20 z dnia 30 grudnia 2004 r. na kwotę
10.912,17 zł. Sąd drugiej instancji ustalił również, że w dniu 13 października 2005 r.
pozwany złożył oświadczenie o potrąceniu swojej wierzytelności wynikającej z
faktury nr 20 z dnia 24 listopada 2004 r. w kwocie 47.460,05 zł z wierzytelnością
powoda w tej samej wysokości z tytułu kaucji gwarancyjnej objętej fakturą nr 11.
Pismo w tej sprawie zostało podpisane przez prokurenta i wice prezesa zarządu.
W oparciu o powyższe ustalenia Sąd Apelacyjny doszedł do wniosku
że pozwanemu przysługiwała w stosunku do powoda wymagalna wierzytelność
z tytułu dostarczonych materiałów w wysokości 282.498,65 zł z tym, że do kwoty
47.460,05 zł uległa ona umorzeniu wraz z wierzytelnością powoda z tytułu
zwolnienia z kaucji gwarancyjnej z faktury nr 11 wskutek złożonego w dniu 13
października 2005 r. oświadczenia o potrąceniu. Pozostała wierzytelność w kwocie
235.038,60 zł nie została przez powoda zaspokojona. Wierzytelność z faktury nr 20
i faktury nr 20 objęta została natomiast zgłoszonym w procesie zarzutem
potrącenia, który - w ocenie Sądu drugiej instancji - należało rozpoznać. Brak było
ku temu przeszkód wynikających z art. 493 § 3 k.p.c. Roszczenie pozwanego
oparte jest bowiem na postanowieniach umowy, odnosi się do wynagrodzenia
przysługującego powodowi, które podlega obniżeniu. Roszczenie to zostało
wykazane zarówno treścią umowy, jak i faktur, powód zaś faktu dostarczenia mu
materiałów nie kwestionował i nie zaprzeczał, że do kompensaty umownej nie
doszło. Ogólne zaprzeczenie powoda wierzytelności pozwanego, bez wskazania,
na czym jego zarzuty są oparte, nie jest wystarczające.
W oparciu o powyższe ustalenia faktyczne i wywody prawne Sąd drugiej
instancji zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo, kierując się treścią przepisu
art. 498 § 2 k.c. i art. 385 k.p.c.
5
Powyższy wyrok zaskarżył powód w całości, opierając skargę na obu
podstawach wskazanych w art. 3983
§ 1 k.p.c.
W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej powód zarzucił zaskarżonemu
wyrokowi naruszenie przepisu art. 499 k.c. polegające na błędnej wykładni tego
przepisu poprzez przyjęcie, że - w sytuacji gdy postanowienia zawartej przez strony
umowy przewidują, że wzajemne rozliczenia mogą następować w drodze potrąceń
-do skutecznego potrącenia nie jest konieczne złożenie stosownego oświadczenia
o potrąceniu, gdyż wzajemne umorzenie następuje automatycznie.
W ramach drugiej podstawy kasacyjnej powód zarzucił zaskarżonemu
wyrokowi naruszenie przepisu art. 493 § 3 k.p.c. polegające na przyjęciu, że zarzut
potrącenia w postępowaniu nakazowym może być uwzględniony także wówczas,
gdy pozwany nie złożył oświadczenia o potrąceniu opartego na dokumentach
opisanych w tym przepisie, jak też przed doręczeniem mu nakazu zapłaty i pozwu
w sytuacji, gdy umowa zawarta przez strony nakazuje możliwość wzajemnego
potrącenia wierzytelności.
W oparciu o powyższe podstawy kasacyjne powód wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i oddalenie apelacji pozwanego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszym rzędzie ocenie podlega zasadność zarzutu objętego pierwszą
podstawą kasacyjną. Rozważenie, czy dopuszczalne w ramach art. 493 § 3 k.p.c.
było podniesienie zarzutu potrącenia wymaga bowiem ustalenia charakteru
stosunku łączącego strony na gruncie prawa materialnego.
Strony łączyła umowa, mocą której powód zobowiązał się do wykonania
dla pozwanego określonej w umowie konstrukcji, ten zaś do zapłaty
wynagrodzenia. Przedmiot umowy miał zostać wykonany z materiałów zakupionych
przez powoda od pozwanego na podstawie oddzielnych zamówień według
określonych w umowie cen. Uszło jednak uwadze Sądu Apelacyjnego,
że przedmiotem powództwa w tej sprawie jest nie wynagrodzenie za wykonanie
dzieła (to bowiem dochodzono było w odrębnej sprawie), lecz roszczenie o zwrot
kaucji, zatrzymanej przez pozwanego. Okoliczność ta ma tymczasem istotne
znaczenie z punktu widzenia oceny zasadności podniesionego zarzutu potrącenia.
6
Powracając jednak na grunt wspomnianej umowy należy również zauważyć,
że - ponieważ konstrukcja miała być wykonana z materiałów dostarczonych przez
pozwanego - strony przewidziały wzajemną kompensatę wierzytelności. Jak trafnie
zauważył Sąd drugiej instancji, jest to klauzula zawierająca potrącenie umowne,
tyle tylko, że Sąd ten nie rozważył zakresu kompensaty. Z treści umowy bowiem
niezbicie wynika, że kompensacie podlegały następujące wierzytelności:
pozwanego z tytułu wynagrodzenia za dostarczone materiały i powoda z tytułu
zapłaty za wykonane dzieło. Taki wniosek należy wyprowadzić z ulokowania
postanowienia o kompensacie w ramach § 3 umowy, dotyczącego wynagrodzenia,
po postanowieniach dotyczącym wystawiana faktur dotyczących płatności
za wykonanie przedmiotu umowy. Dopiero w dalszej części strony zastrzegły
zatrzymanie kaucji zabezpieczającej, której zwrot jest przedmiotem niniejszego
pozwu.
Dopuszczalność potrącenia umownego, ani w orzecznictwie, ani w doktrynie
nie była kwestionowana. Nie jest ono instytucją uregulowaną przez Kodeks cywilny.
Jak przyjmuje się w doktrynie, umowa przewidująca wzajemne potrącenie jest
umową wzajemną, konsensualną, zobowiązującą i kauzalną, dochodzi bowiem do
skutku obligandi vel aquirendi causa, której podstaw dopuszczalności zawarcia
należy poszukiwać w immanentnej właściwości wierzytelności, jaką jest możliwość
rozporządzania nią a także w zasadzie swobody umów, wyrażonej przez przepis
art. 3531
k.c. Uznaje się również, że strony mogą dowolnie kształtować zakres
potrącenia. Analogiczne stanowisko wyrażał Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia
3 czerwca 1965 r., l CR 471/64, OSN z 1966 r., Nr 4, poz. 57; z dnia 21 grudnia
1967 r., l CR481/67, OSN 1968, nr 11, poz. 186 i z dnia 17 grudnia 1998 r., II CRN
849/98, OSN 1999, nr 7 - 8, poz. 128. Uznaje się również, że w sytuacji braku
odmiennych postanowień stron, potrącenie umowne wywiera ten sam skutek,
co potrącenie ustawowe, polegający na umorzeniu wierzytelności do wysokości
wierzytelności niższej. Podkreśla się również w doktrynie, że kauzalny charakter
potrącenia umownego oznacza, że oczekiwany skutek czynności może powstać
pod dwoma warunkami: rzeczywistego istnienia obu wierzytelności i wzajemności
w ich umorzeniu. Z natury prawnej kompensaty umownej wynikają dwie
podstawowe konsekwencje, mające znaczenie w niniejszej sprawie. Po pierwsze,
7
istnienie wierzytelności podlegających kompensacie podlega udowodnieniu na
warunkach określonych przez prawo procesowe. Po drugie zaś, skoro strony mogą
w sposób dowolny określić zakres kompensaty, i zakres ten określą, będzie on dla
nich wiążący. Oznacza to, że skuteczność oświadczeń w tym przedmiocie
składanych, będzie uzależniona od tego, czy odpowiadają one umowie.
Przeoczył również Sąd Apelacyjny, że umowa niniejsza nie regulowała
kwestii, czy dla osiągnięcia skutku w postaci umorzenia zobowiązań konieczne było
złożenie oświadczeń woli w tym względzie. W umowie tej w ogóle nie wyłączono
dopuszczalności składania oświadczeń w przedmiocie kompensacji, nie określono
również - tym samym - ich formy. Strony ustaliły jedynie, że faktury za materiały
dostarczone przez pozwanego dla powoda będą kompensowane w proporcji do
wagi zafakturowanej konstrukcji. Oznacza to, że strony ustaliły mechanizm
działania kompensacji wierzytelności tylko częściowo, co zakładało konieczność
złożenia odrębnych oświadczeń. Było to konieczne ze względu na charakter obu
wierzytelności, które w chwili zawierania umowy nie były co do wielkości określone.
Skutek w postaci wygaśnięcia zobowiązania wymagał złożenia określonego
oświadczenia. Powyższa interpretację wspiera również fakt, że pozwany
oświadczenia w tym przedmiocie składał, co więcej czynił to pismami
pochodzącymi od osób uprawnionych do składania oświadczeń woli w imieniu
pozwanej spółki.
W konsekwencji należy stwierdzić, że w świetle postanowień przedmiotowej
umowy skutki prawne oświadczeń składanych przez pozwanego są analogiczne do
skutków wywołanych jednostronnym oświadczeniem kształtującym o jakim mowa
w art. 499 k.c. Sprowadzają się bowiem do umorzenia należności do wysokości
należności niższej.
Jeśli zatem pozwany na potrącenie umowne się powoływał, winien był
wskazać istnienie i wielkość przedstawionej do potrącenia wierzytelności,
udowodnić ją a także wskazać z jaką wierzytelnością powoda ulega ona
kompensacie, przy czym własną wierzytelność mógł skompensować tylko z tą,
która wskazana była w umowie.
8
Nie można również podzielić wywodów zawartych w uzasadnieniu
zaskarżonego wyroku, odnoszących się do przedmiotu i zakresu złożonego przez
pozwanego zarzutu potrącenia. Kwestia ta podlegała badaniu w ramach pierwszej
podstawy kasacyjnej, dotyczącej prawidłowości zastosowanego prawa
materialnego.
Po pierwsze bowiem nie jest tak, że pozostała należność przysługująca
pozwanemu w wysokości - jak chce tego Sąd Apelacyjny - 235.038,60 zł objęta
była zgłoszonym w toku procesu zarzutem potrącenia. Należy bowiem pamiętać,
że przed procesem pozwany skompensował własną wierzytelność, wynikającą -
wypada w tym miejscu podkreślić - z tytułu kar umownych, ustaloną przez siebie na
sumę 267.075,33 zł z wierzytelnością wynikającą z kaucji gwarancyjnych
zatrzymanych z dwóch faktur: nr 161 na sume125.718.14 zł i nr 170 na sumę
49.384,59 zł tj. w łącznej wysokości 175.102,73 zł - (k. 73 - 75 akt). Wierzytelność
przedstawiona do potrącenia przez pozwanego uznana jednak została przez Sądy
obu instancji za nieistniejącą i kwestia ta badaniu przez Sąd Najwyższy, z uwagi na
zakres zarzutów kasacyjnych, już nie podlega. W dalszej kolejności, w dniu 12
października 2005 r. pozwany dokonał dalszej kompensaty, już dotyczącej
wierzytelności z tytułu dostarczonych materiałów, obliczonej przez siebie na sumę
125.995,20 zł z faktury 20 z 24 listopada 2004 r. i 10.912,17 zł z faktury 20 z 30
grudnia 2004 r. Potrącenia tego pozwany dokonał z należnością z kaucji
gwarancyjnej z trzeciej faktury: 11 w kwocie 47.460,05 zł. W oparciu o powyższe i -
wypada podkreślić - tylko powyższe potrącenia, w zarzutach od nakazu zapłaty
pozwany oświadczył, że wierzytelność powoda nie istnieje. Tok rozumowania
pozwanego dodatkowo wynika z pisma przedprocesowego z dnia 13.10.05 r. - (k.
81 akt). Tyle tylko, że z pisma tego można wysnuć i taki wniosek, czego Sąd
Apelacyjny nie rozważył, że potrącenie to następuje z innymi w ogóle
należnościami niż dochodzone pozwem. Mowa bowiem o fakturach wystawionych z
tytułu wykonanej konstrukcji - (k. 82). Jedynie z „ostrożności procesowej" pozwany
złożył zarzut potrącenia, ale dotyczy to już tylko kwoty 94.781,16 zł. Powyższe
oświadczenia później nie były już modyfikowane.
W konsekwencji należy stwierdzić, że zakres dokonanego potrącenia jest
znacznie mniejszy, niż przyjął to Sąd Apelacyjny, treść pism w tym przedmiocie nie
9
wskazuje również w sposób jednoznaczny na to, że potrącenie dotyczy
wierzytelności dochodzonej w niniejszym postępowaniu, ta zaś - w świetle
postanowień umownych - nie mogła być kompensowana. Bez względu na rodzaj
potrącenia, co trafnie dostrzega autor skargi kasacyjnej, strona zgłaszająca zarzut
potrącenia ma obowiązek określić swoją wierzytelność, wykazać jej istnienie
i w kategoryczny sposób wyrazić wolę potrącenia w celu wzajemnego umorzenia
skonkretyzowanej wierzytelności.
Po drugie, pozwany winien był udowodnić zgłoszoną w toku procesu do
potrącenia wierzytelność, a nie udowodnił jej. Wbrew ocenie Sądu Apelacyjnego,
powód kwestionował powstanie tej wierzytelności w toku procesu.
Przystępując do oceny zasadności zarzutu sformułowanego w ramach
drugiej podstawy kasacyjnej, należy odpowiedzieć na pytanie, czy do tak
ukształtowanego potrącenia umownego znajduje zastosowanie przepis art. 493 § 3
k.p.c.
Przepis art. 493 § 3 w zw. z art. 485 k.p.c. zawiera normę o charakterze
procesowym, dotyczy ograniczenia dopuszczalności zgłoszenia zarzutu potrącenia
w postępowaniu nakazowym, nie wskazując źródła w oparciu o które taki zarzut
został zgłoszony. Lege non distinguente, wbrew poglądowi Sądu drugiej instancji,
nie ma więc zatem podstaw dla dokonania takiej wykładni tego przepisu, która
wyłączyłaby z jego działania potrącenie umowne, ukształtowane w taki sposób, jak
uczyniły to strony w niniejszym stanie faktycznym.
Kolejną kwestią wymagającą odniesienia się, jest zakres działania
omawianego przepisu, zważywszy, że pozwany oświadczenie o potrąceniu składał
w oparciu o oświadczenia złożone powodowi przed wszczęciem procesu. W tym
względzie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 maja 2004 r., zapadłym w sprawie
l CK 666/03, opublikowanym w OSN z 2005 r., Nr 5, poz. 86 zajął początkowo
stanowisko, w myśl którego oparcie zarzutu potrącenia na dowodach innych niż
wskazane w art. 485 k.p.c. nie jest skuteczne także wtedy, gdy oświadczenie
o potrąceniu złożone zostało przed doręczeniem odpisu nakazu zapłaty.
Stanowisko to uległo jednak zmianie i uchwałą z dnia 13 października 2005 r.,
zapadłą sprawie III CZP 56/05, opublikowaną w OSN z 2006 r., Nr 7 - 8. poz. 119
10
Sąd Najwyższy uznał, że przewidziane w art. 493 § 3 k.p.c. wymaganie
udowodnienia wierzytelności przedstawionej do potrącenia dokumentami
wskazanymi w art. 485 k.p.c. nie dotyczy sytuacji, w której do potrącenia doszło
przed doręczeniem pozwanemu nakazu zapłaty i pozwu. Stanowisko to Sąd
Najwyższy w niniejszym składzie podziela. Oznacza to, że - co do zasady - złożone
przed datą doręczenia pozwanemu odpisu nakazu zapłaty pozwu oświadczenie
o potrąceniu, nie oparte na dokumentach wymaganych treścią art. 485 k.c.
wywołuje skutek materialnoprawny w postaci umorzenia zobowiązania. Jeśli jednak
takie oświadczenie składane jest już w toku procesu, a tak w tej sprawie częściowo
było, znajdują do niego zastosowanie rygory wynikające z powołanego wyżej
przepisu i to bez względu na jego charakter jurydyczny. Tym zaś rygorom
bezsprzecznie pozwany nie zadośćuczynił.
Mając powyższe względy na uwadze, jak również treść przepisu art. 39815
§ 1 k.p.c., należało orzec jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego
orzeczono na podstawie przepisu art. 108 § 2 w zw. z art. 39821
k.p.c.