Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 149/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 stycznia 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Iwulski
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku E. D., S. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o podleganie ubezpieczeniu społecznemu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 stycznia 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy S. M. od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 20 stycznia 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 20 stycznia 2009 r. oddalił apelację S. M. od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w P. z 21 kwietnia 2008
r., którym oddalono jego odwołanie oraz odwołanie E. D. od decyzji pozwanego
organu ubezpieczeń społecznych z 17 lutego 2005 r., stwierdzającej, że S. M. nie
2
podlega ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym, chorobowemu oraz
wypadkowemu od 2 kwietnia 2004 r. z tytułu zatrudnienia w firmie E. D.
Sąd Okręgowy ustalił, że S. M. (ur. w 1962 r.), który od 1990 r. uprawniony jest do
renty z tytułu niezdolności do pracy, zawarł 2 kwietnia 2004 r. z prowadzącym
działalność gospodarczą E. D. umowę o pracę na 1/2 etatu, na czas nieokreślony
na stanowisku montażysty za wynagrodzeniem 10 zł za godzinę wraz z premią
uznaniową. Został zgłoszony do ubezpieczeń społecznych 8 kwietnia 2004 r. Od 12
maja do 17 czerwca 2004 r. był niezdolny do pracy. Wynagrodzenie a później
zasiłki chorobowe były wypłacane wpierw przez pracodawcę a później przez
pozwanego za okresy od 14 czerwca 2004 r., od 22 czerwca do 11 listopada 2004
r. i od 13 grudnia 2004 r. do 12 stycznia 2005 r. S. M. był jedynym pracownikiem E.
D. Od 2003 r. nie opłacał składek na własne ubezpieczenie społeczne. Sąd
Okręgowy ustalił, że celem zawartej umowy o pracę nie była wola nawiązania
stosunku pracy i świadczenia pracy lecz jedynie zamiar uzyskania świadczeń od
pozwanego. Po stronie S. M. nie było woli świadczenia pracy, a po stronie E. D.
brak było ekonomicznego uzasadnienia w zatrudnianiu skarżącego, zwłaszcza, że
sam od 2003 r. nie opłacał prawidłowo składek na ubezpieczenie społeczne. Nie
przedstawiono wiarygodnych dowodów potwierdzających wykonywanie pracy przez
skarżącego. W czasie jego zwolnień lekarskich inny pracownik nie był zatrudniany.
Również wynagrodzenie było rażąco wygórowane i nieproporcjonalnie wysokie do
kwalifikacji oraz wykonywanej pracy, co świadczy przeciwko ważności umowy o
pracę. Sąd Okręgowy stwierdził, iż rzeczywistym celem umowy z 2 kwietnia 2004 r.
było uzyskanie przez S. M. wyłącznie prawa do świadczeń z ubezpieczenia
społecznego. Umowa o pracę z mocy art. 83 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. była
nieważną czynnością prawną, która nie mogła rodzić skutków w zakresie
ubezpieczeń społecznych.
W apelacji skarżący zarzucił naruszenie art. 83 k.c., art. 56 k.c. w związku z art.
58 k.c. oraz sprzeczność istotnych ustaleń, poprzez uznanie, że nie posiadał
odpowiednich kwalifikacji do powierzonych obowiązków, a także że pracodawca nie
wypłacił mu umówionego wynagrodzenia z braku środków, podczas gdy posiadał
odpowiednie wykształcenie a firma środki na wynagrodzenie. Wniósł o zmianę
3
wyroku i orzeczenie, że podlega ubezpieczeniom społecznym od 2 kwietnia 2004 r.
i nadal w okresach wskazanych w decyzji pozwanego z 17 lutego 2005 r.
Sąd Apelacyjny przyjął, że Sąd Okręgowy przeprowadził wnikliwe postępowanie
dowodowe i poczynił prawidłowe ustalania, które podzielił. Zarzut naruszenia art. 83
§ 1 k.c. nie był zasadny, skoro skarżący nie wykazał, że umowa o pracę była
wykonywana. Umowa została zawarta dla pozoru, gdyż nie była faktycznie
realizowana, pracodawca nie oczekiwał jej realizacji, a pracownik nie zamierzał jej
realizować. Z dowodów (zeznań świadków) nie wynikało, iżby skarżący w spornym
okresie świadczył pracę w sposób określony w umowie o pracę w połowie wymiaru
czasu pracy na stanowisku montażysty od 2 kwietnia 2004 r. Zarzuty apelacji
rozmijały się też z zaskarżonym wyrokiem, w którym stwierdzono jedynie, że
wynagrodzenie zostało ustalone na poziomie nieadekwatnym do kwalifikacji. Co do
wypłaty wynagrodzenia to stwierdzono, że pracodawca od 2003 r. nie opłacał
prawidłowo składek na ubezpieczenie społeczne. Istotne w sprawie było to, że
skarżący nie przedłożył dowodów na to, że faktycznie wykonywał czynności w
ramach stosunku pracy. Za pozornością umowy o pracę przemawia również krótki
okres pomiędzy jej zawarciem a powstaniem niezdolności do pracy, brak
dokumentów związanych z wykonywaniem pracy (np. lista obecności) oraz to, że
pracodawca nie miał ekonomicznego uzasadnienia w zatrudnieniu skarżącego,
wszak w trakcie jego zwolnień lekarskich nie zatrudnił innego pracownika. Umowa
o pracę została zawarta dla pozoru i nie mogła powodować skutków w sferze
ubezpieczeń społecznych. Chybiony był zarzut naruszenia art. 56 k.c. w związku z
art. 58 k.c., gdyż skoro umowa była pozorna, to nie mogła być badana ze względu
na treść art. 58 § 1 k.c. Sporna umowa nie była faktycznie realizowana i należy
odróżnić czynność prawną pozorną od dokonanej w celu obejścia ustawy.
Skarga kasacyjna w podstawie procesowej (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.) zarzuciła
naruszenie:
1) art. 232 k.p.c. w związku z art. 6 k.c. poprzez przyjęcie, iż ciężar dowodu na
okoliczność podlegania ubezpieczeniu społecznemu spoczywał na odwołującym
się, podczas gdy ciężar dowodu istnienia przesłanek wyłączających obowiązek
ubezpieczenia, a tym samym także prawo do świadczeń spoczywa na organie
rentowym;
4
2) art. 231 k.p.c. poprzez uznanie za ustalone faktów mających istotne znaczenie
dla rozstrzygnięcia sprawy, które zostały wyprowadzone z innych ustalonych faktów
(domniemanie faktyczne), a więc, że po stronie odwołującego nie istniała wola
świadczenia pracy, a po stronie pracodawcy brak było ekonomicznego
uzasadnienia w zatrudnieniu odwołującego, gdyż - jak wcześniej ustalono -
pracodawca od 2003 r. nie opłaca prawidłowo składek na ubezpieczenie społeczne.
W podstawie materialnej skargi (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.) zarzucono naruszenie:
1) art. 83 § 1 k.c. poprzez przyjęcie, że umowa o pracę z 2 kwietnia 2004 r. została
zawarta dla pozoru i w opinii ZUS nie była faktycznie realizowana, a pracodawca
nie oczekiwał jej realizacji, zaś pracownik nie zamierzał jej realizować, podczas gdy
w rzeczywistości odwołujący świadczył pracę, pracodawca zaś był zainteresowany
posiadaniem pracownika i wypłacał mu za wykonaną pracę wynagrodzenie, tj.
przez błędną wykładnię;
2) art. 38 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych przez zastosowanie w decyzji pozwanego z 17 lutego 2005 r. tego
przepisu, podczas gdy nie upoważnia do działania z urzędu w przedmiocie
wyłączenia pracownika z obowiązkowego ubezpieczenia społecznego;
3) art. 3531
k.c., art. 10 i 11 k.p., art. 22 Konstytucji RP poprzez nieposzanowanie
prawa stron do zgodnego z ich wolą ukształtowania łączącego ich stosunku
prawnego, w szczególności w zakresie prawa pracodawcy do zatrudniania
pracownika w dogodnym dla niego terminie, formie (umowa zawarta na czas
określony lub nieokreślony), na uzgodnionych przez strony warunkach płacy, tj.
przez ich niezastosowanie.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o kosztach skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzuty skargi kasacyjnej nie uzasadniają jej wniosków.
Sąd Najwyższy nie rozpoznaje sprawy, lecz tylko skargę kasacyjną w zakresie
zarzutów jej podstaw (art. 39813
§ 1 w związku z art. 3983
§ 1 k.p.c.).
Kontrola zaskarżonego orzeczenia nie jest też pełna, gdyż podstawą skargi
kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów
(art. 3983
§ 3 k.p.c.). Granicę zatem postępowania dowodowego i ustaleń
5
faktycznych stanowi dwuinstancyjne postępowanie przed sądami powszechnymi. W
postępowaniu kasacyjnym nie jest dopuszczalne powołanie nowych faktów i
dowodów, a Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi
podstawę zaskarżonego orzeczenia (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Powyższe nie jest bez znaczenia dla oceny pierwszej podstawy skargi kasacyjnej,
gdyż zaskarżony wyrok oparto na ustaleniu o pozorności umowy o pracę, zawartej
bez wykonywania pracy dla uzyskania świadczenia z ubezpieczenia społecznego.
Zarzuty procesowe skargi nie podważają tego ustalenia.
Zarzut naruszenia art. 232 k.p.c. w związku z art. 6 k.c. przez to, że to pozwany, a
nie skarżący winien udowodnić przesłanki wyłączające obowiązek ubezpieczenia
społecznego może dotyczyć tylko faktów a nie prawa materialnego. Sąd rozstrzyga
sprawę według właściwego prawa materialnego na podstawie koniecznych ustaleń
faktycznych. Na te ustalenia składają się nie tylko dowody, które przedstawiają w
pierwszej kolejności same strony, właśnie zgodnie z obowiązkiem wynikającym z
art. 232 k.p.c.
Odwołanie do reguły z art. 6 k.c. miałoby znaczenie, gdyby dany fakt nie został
udowodniony wbrew twierdzeniu osoby, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.
Sąd Najwyższy w wyroku z 15 lutego 2007 r. (I UK 269/06, OSNP 2008 nr 5-6,
poz. 78) stwierdził, że: „Na organie rentowym, który przyjął zgłoszenie do
ubezpieczenia pracowniczego i nie kwestionował tytułu tego zgłoszenia oraz
przyjmował składki, spoczywa ciężar dowodu, że strony umowy o pracę złożyły
fikcyjne oświadczenia woli".
W tej sprawie pozwany, niedługo po zgłoszeniu skarżącego do ubezpieczenia i
rozpoczęciu niezdolności do pracy, przeprowadził postępowanie kontrolne w
oparciu o które wydał decyzję wyraźnie stwierdzającą, że praca nie była
wykonywana i brak jest podstaw do ubezpieczenia (art. 22 § 1 k.p. i art. 58 k.c.).
Wyznaczyło to przedmiot sporu w warstwie faktycznej i prawnej. Podstawa prawna
decyzji w sądowym postępowaniu odwoławczym nie była wiążąca, stąd bez
znaczenia jest zarzut skargi o naruszeniu art. 38 ust. 1 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych, pomijając i to, że skarga kasacyjna nie przysługuje od
decyzji pozwanego, lecz od wyroku drugiej instancji (art. 3981
§ 1 k.p.c.), który nie
oparł rozstrzygnięcia na tym przepisie.
6
W stanie faktycznym kluczowe było pytanie, czy skarżący wykonywał pracę i na
tym koncentrowało się postępowanie dowodowe oraz ustalenia stanu faktycznego.
Kwestia ta została zbadana na podstawie przeprowadzonych dowodów, w tym
zeznań świadków wnioskowanych przez ubezpieczonego (skarżącego). Przepis art.
232 zdanie pierwsze k.p.c. w związku z art. 6 k.c. byłby naruszony, gdyby Sąd
uniemożliwił stronie wskazanie dowodów, z których wywodziła skutki prawne, lub
pominął te dowody. Jeżeli Sąd przeprowadził dowody, to nie są zasadne zarzuty
naruszenia art. 232 k.p.c. w związku z art. 6 k.c. Ten ostatni przepis ma też
znaczenie materialnoprawne, jeżeli się uwzględni, że z określonym faktem (pracą)
prawo materialne łączy określone skutki zobowiązaniowe (art. 22 k.p.) i inne
(ubezpieczenia społeczne). W sporze sądowym reguły dowodowe są też szersze
niż zwykły obowiązek strony wskazania dowodów dla ustalenia faktów, z których
wywodzi skutki prawne. Przykładowo każda ze stron obowiązana jest do złożenia
oświadczenia co do twierdzeń strony przeciwnej, dotyczących okoliczności
faktycznych (art. 210 § 2 k.p.c.). Zatem jeżeli organ rentowy na podstawie
materiałów zgromadzonych w postępowaniu kontrolnym (administracyjnym)
zarzucił fikcję umowy o pracę i brak zatrudnienia, to w postępowaniu sądowym
skarżący był zobowiązany co najmniej do odniesienia się do tych zarzutów (art. 221
k.p.c.). Oczywiście sam mógł wykazać fakty przeciwne niż twierdzone (art. 232
k.p.c.). Sąd może dopuścić dowód nie wskazany przez stronę (art. 232 zdanie
drugie k.p.c.). Poza tym ustalenia Sądu uwzględniają dalsze reguły dowodowe (art.
213 § 1, 228 § 1 k.p.c., 230, 231 k.p.c.).
Przepis art. 231 k.p.c. dotyczy ustalania faktów na podstawie innych ustalonych
faktów (domniemanie faktyczne). Kasacyjna kontrola zastosowania art. 231 k.p.c.
nie może pomijać ograniczenia z art. 3983
§ 3 k.p.c. (podstawą skargi kasacyjnej
nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów). Skarga
kasacyjna przysługuje od wyroku Sądu drugiej instancji, który nie wskazał w
uzasadnieniu, że określonego ustalenia dokonał na podstawie art. 231 k.p.c. To
Sąd pierwszej instancji stwierdził, że postępowanie dowodowe wykazało, iż
rzeczywistym celem zawartej umowy pracę nie była wola nawiązania przez strony
stosunku pracy i świadczenie pracy, lecz jedynie zamiar uzyskania świadczenia z
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Dalej Sąd pierwszej instancji stwierdził, że w
7
chwili zawarcia umowy po stronie skarżącego nie istniała wola świadczenia pracy, a
po stronie zatrudniającego brak było ekonomicznego uzasadnienia zatrudnienia
skarżącego, zwłaszcza, że sam i to od 2003 r. nie opłaca prawidłowo składek na
ubezpieczenie społeczne. Jeżeli więc uznać, że są to również samodzielne
ustalenia Sądu drugiej instancji na podstawie art. 382 k.p.c. (a naruszenia tego
przepisu skarga nie zarzuca), to należy odróżnić fakty od ich oceny. Wobec ustaleń
o niewykonywaniu pracy przez skarżącego zgodnie z umową o pracę, o
niezatrudnianiu innego pracownika w czasie jego niezdolności do pracy, o
nieopłacaniu składek przez zatrudniającego, uprawniona mogła być ocena o braku
ekonomicznego uzasadnienia w zatrudnieniu skarżącego, gdyż nie była sprzeczna
z ustalonymi (a nawet niespornymi) faktami (art. 231 k.p.c.). Domniemanie
faktyczne nie jest bez znaczenia w sprawach, w których rzeczywista wola stron
ukrywana jest pod inną treścią dokumentu umowy o pracę. W takiej sytuacji
niesporne istotne fakty mogą stanowić podstawę od ustalenia innych faktów.
Przepis art. 231 k.p.c. nie jest jednak odpowiednią podstawą zarzutu, że Sąd nie
zbadał, czy pracodawca w czasie zatrudnienia skarżącego nie miał większej ilości
zleceń, co miałoby uzasadniać nawet sporadyczne zatrudnienia pracownika. Jak
wskazano granicę postępowania dowodowego stanowi postępowanie sądowe w
drugiej instancji, natomiast w skardze brak jest zarzutów naruszenia przepisów
postępowania, które podważałyby dokonane ustalenia stanu faktycznego. Nie
wystarcza bowiem sama polemika zawarta w twierdzeniu, „że dokonując oceny
materiału dowodowego, Sąd Apelacyjny naruszył granice swobodnej oceny
dowodów, gdyż wszystkie wątpliwości oraz niejasności były konsekwentnie za
Sądem Okręgowym interpretowane na niekorzyść Odwołującego".
Niezasadne zarzuty procesowe decydują też o negatywnej ocenie zarzutów
materialnych skargi.
Zarzut naruszenia art. 83 § 1 k.c., według jego treści dotyczy nie błędnej wykładni
lecz zastosowania tego przepisu. Wobec wiążącego ustalenia o niewykonywaniu
pracy nie można przyjąć, że doszło do naruszenia art. 83 § 1 k.c. Podstawą
ubezpieczenia społecznego jest rzeczywiste zatrudnienie, a nie sama umowa o
pracę (art. 22 k.p., art. 6 ust. 1 pkt 1 i art. 13 pkt 1 ustawy z 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych). Jawi się bowiem rozbieżność wynikająca z
8
podpisania umowy o pracę i faktycznego jej nierealizowania. Umowa o pracę nie
jest czynnością wyłącznie kauzalną, gdyż w zatrudnieniu pracowniczym chodzi o
wykonywanie pracy. Brak pracy podważa umowę o pracę. Innymi słowy jej
formalna strona, nawet połączona ze zgłoszeniem do ubezpieczenia społecznego,
nie stanowi podstawy takiego ubezpieczenia. Zarzut naruszenia art. 83 § 1 k.c.
oparty jest na twierdzeniach faktycznych przeciwnych do ustalonych w sprawie. W
zaskarżonym wyroku ustalono, że umowę o pracę zawarto bez zamiaru
wykonywania pracy i w celu uzyskania świadczeń z ubezpieczenia.
Z tej samej przyczyny - braku realizacji umowy - traci na znaczeniu zarzut dotyczy
naruszenia łącznie przepisów art. 3531
k.c., art. 10 i 11 k.p. oraz art. 22 Konstytucji
RP, gdyż skoro stwierdzono wadę oświadczenia woli z art. 83 § 1 k.c., to czynność
prawa jest nieważna i jako kwalifikowana szczególna sytuacja prawna wyprzedza
zastosowanie przepisów objętych zarzutem. Wzgląd na poszanowanie woli stron
nie może przeważać nad eliminowaniem czynności prawnych nieważnych, w tym
przypadku w skutkach nie tylko w zakresie podstawowej realizacji zatrudnienia, lecz
i zgodnie z ustalonym celem tej nieważnej umowy w zakresie ubezpieczenia
społecznego. Pozorność z art. 83 § 1 k.c. koliduje bezpośrednio z wolnością umów,
gdyż ta ostatnia wyklucza oświadczenie złożone świadomie dla pozoru drugiej
stronie, która zna taki charakter oświadczenia i na to się zgadza. Pozorność umowy
o pracę składa się z oświadczeń woli wadliwych, ze względu na zakładaną
fikcyjność umowy. Ważne jest zwrócenie uwagi, że ustalenie treści oświadczenia
woli należy do warstwy faktycznej sprawy, co jest wiążące (art. 39813
§ 2 k.p.c.).
Pozorność umowy jest okolicznością faktyczną i jako taka podlega ustaleniu przez
sądy powszechne. W ramach podstawy kasacyjnej, ustalenie to nie podlega
kontroli kasacyjnej w jakimkolwiek aspekcie (por. wyroki Sądu Najwyższego: z 23
stycznia 1997 r., I CKN 51/96, OSNC nr 6-7, poz. 179; z 10 września 1999 r., II
UKN 7/99, OSNP 2000 nr 23, poz. 865). Ustalenie treści, a także wad oświadczenia
woli (pozorności) jest ustaleniem faktycznym i nie podlega kontroli kasacyjnej
(wyrok Sądu Najwyższego z 6 listopada 1996 r., II UKN 9/96,
OSNP 1997 nr 11, poz. 201). Konsekwentnie związanie ustaleniami faktycznymi
(art. 39813
§ 2 k.p.c.) obejmuje również cel zawartego pozornego porozumienia.
Sądy stwierdziły, że chodziło o uzyskanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
9
Ocena ta nie była dowolna, zważała na szereg okoliczności i elementów samej
umowy, które nie bezpodstawnie zastały zakwestionowane przez pozwanego.
Z tych motywów orzeczono jak w sentencji, stosownie do art. 39814
k.p.c.