Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 351/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 5 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku L. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych z udziałem zainteresowanej K. Sp.
z o.o. w upadłości
o zaległe składki,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 5 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 14 maja 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
2
Uzasadnienie
Decyzją z 22 października 2007 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych orzekł,
że L. K. jako były członek zarządu "K." spółka z o.o. z siedzibą w K. odpowiada
całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki, na które składają się zaległości z
tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenia
zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
za okres od stycznia do listopada 2002 r. w wysokości 39 549,98 zł, odsetki za
zwłokę liczone od dnia następującego po terminie płatności do dnia wydania
decyzji – 27 959,00 zł, koszty upomnienia 67,20 zł (łącznie 67 576,18 zł).
Wyrokiem z 23 grudnia 2008 r. Sąd Okręgowy Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił odwołanie L. K. od powyższej decyzji. Sąd ustalił między
innymi, że uchwałą z 30 czerwca 2000 r. powołano zarząd spółki w składzie M. K. i
L. K. Postanowieniem z 9 sierpnia 2000 r. Sąd Rejonowy wpisał ich do rejestru jako
członków zarządu. M. K. zmarł 31 stycznia 2006 r. W deklaracji podatkowej GIT - 8
za okres od 1 stycznia 1999 r. do 31 grudnia 1999 r. spółka wykazała dochód 22
725,40 zł. Z rachunku zysków i strat za ten okres wynikał zysk netto 8 059,25 zł (w
całości przeznaczony na powiększenie kapitału zapasowego spółki). W deklaracji
podatkowej GIT - 2 za okres od 1 stycznia 2000 r. do 30 września 2000 r. Spółka
wykazała stratę w wysokości 22 183,55 zł. W deklaracji podatkowej GIT 8 za okres
od 1 stycznia 2001 r. do 31 grudnia 2001 r. spółka wykazał stratę 137 032.80 zł.
30 marca 2001 r. spółka złożyła do Sądu Rejonowego w K. – Sądu
Gospodarczego wniosek o otwarcie postępowania układowego. Do wniosku
dołączyła między innymi: rachunek zysków i strat za okres od 1 stycznia do 31
grudnia 2000 r., z którego wynikało, że za 2000 r. zysk netto wyniósł 1 475,40 zł,
za 1999 r. 8 059,25 zł; zestawienie wierzytelności powyżej 4 000,00 zł, które na 29
stycznia 2001 r. dawały łączną kwotę zobowiązań 398 653,52 zł, a na 2 sierpnia
2001 r. 508 339,93 zł; zestawienie drobnych wierzytelności, które na 29 stycznia
2001 r. wynosiły 8 352,78 zł, a na 2 sierpnia 2001 r. 12 260,41 zł; zestawienie
wierzytelności nie objętych układem, tj. 24 288,87 zł i 70 209,94 zł; zestawienie
wierzytelności spornych, w których toczy się postępowanie sądowe; informację o
posiadanych tytułach egzekucyjnych przeciwko dłużnikom na kwoty: 4 249,30 zł,
3
5 000,00 zł, 17 000,00 zł, 21 400,00 zł, 4 000,00 zł oraz zajętych przez ZUS
rachunkach bankowych.
Postanowieniem z 2 sierpnia 2001 r. Sąd Rejonowy w K. otworzył
postępowanie układowe. Zgodnie z opinią biegłego sporządzoną w postępowaniu
układowym w marcu 2002 r. zrealizowanie programu działalności gospodarczej
spółki w latach 2002-2005 gwarantowało wykonanie układu pod warunkiem, że
będzie on zawarty według propozycji dłużnika.
Postanowieniem z 16 lipca 2002 r. Sąd Rejonowy w K. umorzył
postępowanie układowe. Układu nie zawarto, ponieważ głosujący za układem
wierzyciele nie reprezentowali 2/3 ogólnej sumy wierzycieli. 19 lipca 2002 r.
wierzyciel spółki - S. sp. z o.o., złożyła wniosek o ogłoszenie upadłości spółki K. 12
listopada 2002 r. wniosek o ogłoszenie upadłości złożyła sama spółka.
Postępowanie z tego wniosku zostało dołączone do sprawy z wniosku wierzyciela
S.
Postanowieniem z 2 grudnia 2002 r. Sąd Rejonowy ogłosił upadłość spółki.
Na dzień otwarcia upadłości majątek obrotowy spółki wynosił 221 297,57 w tym
środki pieniężne 8 489,12 zł. Od marca 2004 r. zabrakło pieniędzy na
postępowanie upadłościowe, a zaległości z postępowania upadłościowego
wynoszą 12 000,00 zł. W chwili przejęcia spółki przez syndyka długi spółki wynosiły
772 000,00 zł, a spółka nie posiadała żadnego majątku. Rachunek zysków i strat
na 31 grudnia 2001 r. wykazywał stratę netto 149 931,40 zł, na dzień 1 grudnia
2002 r. 163 053,29 zł, a na 31 grudnia 2002 r. 175,424,26 zł.
Postanowieniem z 19 grudnia 2005 r. Sąd Rejonowy w K. umorzył
postępowania upadłościowe.
W tak ustalonym stanie faktycznym sprawy Sąd Okręgowy po przytoczeniu
treści art. 31, 32 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
społecznych oraz art. 116 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa
podkreślił, że postępowanie układowe nie zakończyło się zawarciem układu, a
wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony przez spółkę dopiero w listopadzie
2002 r., kiedy majątek spółki nie wystarczał na pokrycie kosztów postępowania.
Zaznaczono też, że pierwszy wniosek o ogłoszenie upadłości złożył jej wierzyciel.
4
Z tego względu Sąd Okręgowy przyjął, że odwołanie L. K. od decyzji organu
rentowego jest niezasadne.
Apelację od wyroku wniósł wnioskodawca, zaskarżając wyrok w całości i
zarzucając mu sprzeczność istotnych ustaleń z zebranym w sprawie materiałem
dowodowym poprzez uznanie, że zarząd spółki działał z opieszałością i bez
uzasadnionych ekonomicznie powodów rozpoczął postępowanie układowe, które
było skazane na niepowodzenie, a w konsekwencji spowodowało opóźnienie w
złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości spółki z pokrzywdzeniem wierzycieli. Sąd
błędnie ocenił działania zarządu w szczególności w zakresie rentowności firmy i
szans utrzymania się na rynku.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z 14 maja 2009 r. apelację oddalił. Sąd
Apelacyjny zaznaczył, że bezsporne jest, iż zobowiązanie spółki względem ZUS z
tytułu składek powstało w czasie sprawowania przez wnioskodawcę funkcji członka
zarządu. Kwestią sporną było natomiast ustalenie czy wnioskodawca ponosi
odpowiedzialność z tytułu powstałych zobowiązań. Uznano za Sądem I instancji,
że egzekucja względem spółki okazała się bezskuteczna. Prawidłowo Sąd
Okręgowy uznał też, że wnioskodawca nie wykazał przesłanek umożliwiających
uwolnienie się go od odpowiedzialności (art. 116 ordynacji podatkowej).
Wnioskodawca nie przedstawił bowiem w tym zakresie żadnych dowodów i nie
wykazał, że zgłosił w wymaganym czasie wniosek o przeprowadzenie
postępowania upadłościowego albo też że nie ponosi on winy za zwłokę w złożeniu
wniosku o upadłość. Zarzuty apelacji w tym zakresie stanowią jedynie polemikę ze
stanowiskiem Sądu I instancji. Opinia skarżącego, że postępowanie układowe
przedłużało się nie z winy spółki i że istniały trudności z przepływem informacji
między wierzycielami spółki nie mogą stanowić podstawy do uwolnienia
wnioskodawcy od odpowiedzialności za zobowiązania spółki. W uzasadnieniu Sąd
Apelacyjny podkreślił zwłaszcza, że wnioskodawca jako osoba zarządzająca
spółką powinien mieć na względzie, że nie zebrano całości kwoty koniecznej do
zawarcia układu, a sytuacja finansowa spółki pogarszała się. Jej majątek nie
wystarczał na pokrycie zobowiązań, co stanowiło podstawę do niezwłocznego
zgłoszenia wniosku o upadłość. Katalog przesłanek stanowiących podstawę do
5
uwolnienia członka zarządu od odpowiedzialności za zobowiązania spółki jest
zamknięty, a te wymienione w ustawie w sprawie nie wystąpiły.
Skargę kasacyjną złożył wnioskodawca, zaskarżając wyrok Sądu
Apelacyjnego w całości. Jako podstawę skargi wskazano naruszenie prawa
materialnego poprzez: 1) błędną wykładnię art. 116 § 1 pkt 1 lit. a Ordynacji
podatkowej w związku z art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o
systemie ubezpieczeń społecznych polegającą na pominięciu przesłanki
egzoneracyjnej wyłączającej odpowiedzialność członka zarządu w sytuacji, gdy
toczyło się postępowanie układowe z wniosku zarządu spółki, 2) przez
niezastosowanie art. 5 ust. 3 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia
24 października 1934 r. Prawo upadłościowe (j.t.: Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512
ze zm.), a w konsekwencji uznanie, że wnioskodawca nie wystąpił o ogłoszenie
upadłości we właściwym czasie.
Wniesiono o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania z uwagi na jej
oczywistą zasadność oraz potrzebę wykładni przepisów prawnych, w
szczególności art. 116 Ordynacji podatkowej oraz art. 15 ust. 2 Rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej Prawo o postępowaniu układowym z dnia 24
października 1934 r. (Dz. U. Nr 93, poz. 836 ze zm.). Dotyczy to w szczególności
określenia, czy w przypadku, gdy toczy się postępowanie układowe z wniosku
zarządu osoby prawnej, dla wyłączenia odpowiedzialności z art. 116 Ordynacji
podatkowej, konieczne jest złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości. Kwestia ta
pozostaje w ścisłym związku z ustaleniem, czy w świetle art. 15 ust. 2
Rozporządzenia Prawo o postępowaniu układowym możliwe jest wystąpienie z
wnioskiem o ogłoszenie upadłości przez zarząd spółki, w stosunku do której toczy
się postępowanie układowe.
Wnoszono o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie odwołania
wnioskodawcy od decyzji organu rentowego obciążającej wnioskodawcę
odpowiedzialnością za zobowiązania spółki oraz zasądzenie na rzecz
wnioskodawcy kosztów procesu za wszystkie instancje, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu przy uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego jako części
kosztów procesu.
6
W uzasadnieniu skargi zaznaczono przede wszystkim, że Sąd Apelacyjny w
uzasadnieniu wyroku skoncentrował się wyłącznie na jednej z przesłanek
egzoneracyjnych – tj. zgłoszeniu wniosku o upadłość. W opinii skarżącego, Sąd
powinien był odnieść się do przepisów określających możliwości wystąpienia z
wnioskiem o ogłoszenie upadłości, jak również ocenić wpływ toczącego się w
czasie powstania zaległości w składkach postępowania układowego. Sąd
Apelacyjny dokonał oceny wyłącznie w kontekście zgłoszenia wniosku o
ogłoszenie upadłości. Nawet jednak ograniczając się do badania sytuacji
wnioskodawcy z punktu widzenia tego właśnie wniosku, podkreślono, że ze
względu na treść art. 15 § 2 Rozporządzenia Prawa o postępowaniu układowym,
nie może być ogłoszona upadłość dłużnika w czasie trwania postępowania
układowego. Wnioskodawca nie miał zatem prawnej możliwości wystąpienia z
wnioskiem o ogłoszenie upadłości w czasie trwania postępowania układowego.
Zaznaczono, że dla zastosowania art. 116 Ordynacji podatkowej konieczne
jest ustalenie właściwego czasu złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Art. 5
Rozporządzenia Prawo upadłościowe jest w tym zakresie właściwy. Art. 5 § 3
stanowi, że w czasie trwania postępowania układowego terminy do wystąpienia z
wnioskiem o ogłoszenie upadłości nie biegną, a jeżeli wystąpiły okoliczności
uzasadniające wystąpienie z wnioskiem, ulegają zawieszeniu. W konsekwencji
należało uznać, że wnioskodawca nie miał obowiązku występowania z wnioskiem o
ogłoszenie upadłości spółki. Toczyło się bowiem postępowanie układowe.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nie mieć uzasadnionych podstaw.
Przedmiotem niniejszego sporu była odpowiedzialność członka zarządu
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za zaległości z tytułu nieopłaconych
składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy i
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Sąd Apelacyjny trafnie przyjął, że z mocy art. 31 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst:. Dz. U.
2009 r. Nr 205, poz. 1585) znajduje zastosowanie art. 116 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (jednolity tekst: Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz.
60) – dalej ordynacja. Zgodnie z przepisem art. 116 § 1 ordynacji, za zaległości
7
podatkowe (składkowe) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością odpowiadają
solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z
majątku spółki okazała się w całości lub części bezskuteczna, a członek zarządu
nie wykazał, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości
lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie
układowe) albo niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie
postępowania zapobiegającego upadłości (postępowania układowego) nastąpiło
bez jego winy oraz nie wskazuje mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi
zaspokojenie należności podatkowych (składkowych) spółki w znacznej części.
Ponadto art. 116 § 2 ordynacji stanowi, że odpowiedzialność ta obejmuje
zobowiązania podatkowe (składkowe), których termin płatności upływał w czasie
pełnienia obowiązków członka zarządu.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że zobowiązania składkowe spółki powstały w
czasie pełnienia przez wnioskodawcę funkcji członka zarządu. Zdaniem Sądu
drugiej instancji nie zaszły też przewidziane prawem przesłanki umożliwiające
uwolnienie się od odpowiedzialności.
Zasadniczym problemem podniesionym w skardze kasacyjnej jest określenie
wpływu wszczęcia postępowania układowego na odpowiedzialność członka
zarządu za zaległości składkowe. Zdaniem skarżącego w czasie postępowania
układowego nie mógł być złożony wniosek o upadłość. Z tego powodu miało dojść
do naruszenia przepisów prawa materialnego, w szczególności art. 116 ordynacji
oraz art. 15 ust. 2 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24
października 1934 r. Prawo o postępowaniu układowem, (Dz. U.R.P. Nr 93, poz.
836, ze zm.).
Przed przystąpieniem do rozstrzygnięcia powyższego problemu należy
stwierdzić, że art. 116 ordynacji jest odpowiednikiem dawnego art. 298 § 1 i 2 k.h.
(obecnie art. 299 § 1 i 2 k.s.h.), który do czasu wejścia w życie tego przepisu
ordynacji stanowił podstawę odpowiedzialności członków zarządu spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością za należności z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne (zob. uchwała składu siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15
września 1993, II UZP 15/93, OSNC 1994, nr 3, poz. 48 oraz niepublikowany wyrok
SN z dnia 29 marca 2006 r., II UK 116/05). Z tego względu orzecznictwo Sądu
8
Najwyższego dotyczące art. 298 § 1 i 2 k.h. zachowało w znacznej mierze
aktualność dla wykładni art. 116 ordynacji.
Wstępnie należy stwierdzić, że z literalnego brzmienia art. 116 § 1 ordynacji
wynika, że wszczęcie postępowania układowego może stanowić samodzielną
przesłankę zwolnienia członka zarządu spółki z o.o. z odpowiedzialności. Należy
również przyjąć, że określenie „postępowanie układowe” odnosi się do
postępowania, które w okresie objętym sporem było regulowane w rozporządzeniu
z 1934 roku, uchylonym w dniu 1 października 2003 roku. W skardze kasacyjnej
wyeksponowany został problem niemożności zgłoszenia wniosku o upadłość w
czasie postępowania układowego. W istocie problem ten był uregulowany w art. 15
§ 2 rozporządzenia o postępowaniu układowym. Stanowił on, że od daty otwarcia
postępowania układowego do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia co do układu
lub umorzenia postępowania nie może być ogłoszona upadłość dłużnika (zob. też
uwagi do art. 5 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października
1934 r. J. Korzonek: Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym.
Komentarz, Kraków 1935, s. 16-17). Problem powyższy nie ma jednak
zasadniczego znaczenia w rozstrzyganej sprawie.
Przesłanką uwalniającą członka zarządu od odpowiedzialności było bowiem,
tak samo jak zgłoszenie wniosku o upadłość, zgłoszenie we właściwym czasie
wniosku o wszczęcie postępowania układowego. Wyraźnego podkreślenia wymaga
więc, że nie uwalniało od odpowiedzialności samo zgłoszenie wniosku, lecz
zgłoszenie go w odpowiednim czasie. Takie ukształtowanie powyższej przesłanki
egzoneracyjnej wynikało z istoty i celu postępowania układowego, jako
postępowania zapobiegającego upadłości z jednoczesnym zaspokojeniem
wierzycieli w zakresie określonym w układzie. Przyjmowano również w
orzecznictwie, że uwolnienie się od odpowiedzialności na podstawie art. 116
ordynacji nie było uzależnione od sposobu rozstrzygnięcia przez sąd wniosku o
ogłoszenie upadłości lub od wyniku postępowania układowego (zob. wyrok NSA z
13 lutego 2002 r., SA/Sz 1856/00, niepublikowany). Tak więc decydujące znaczenie
dla rozstrzygnięcia miało udowodnienie przez wnioskodawcę, że złożenie wniosku
o wszczęcie postępowania układowego nastąpiło we właściwym czasie.
9
Należy także zauważyć, iż w okresie objętym sporem należności z tytułu
składek na ubezpieczenia społeczne były wyłączone z postępowania układowego
(z mocy art. 25 ustawy systemowej, w brzmieniu obowiązującym do 1 lipca 2004 r.
oraz art. 4 § 1 pkt 2 prawa o postępowaniu układowym). Organ rentowy (ZUS), jako
wierzyciel uprzywilejowany nie mógł więc przystąpić do układu w zakresie tych
należności. Jak przyjął Sąd Najwyższy uzasadnienie takiego rozwiązania stanowiła
społeczna potrzeba ochrony świadczeń przysługujących pracownikom z
ubezpieczenia społecznego, która byłaby iluzoryczna bez jednoczesnej ochrony
należności z tytułu składek (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 października 1993
r., III CZP 132/93, OSNC 1994, nr 4, poz. 79). Pomimo tego należy przyjąć, że
wszczęcie postępowania układowego we właściwym czasie zwalniało członków
zarządu spółki z o.o. od odpowiedzialności za należności z tytułu składek na
ubezpieczenia społeczne.
W kwestii „właściwego czasu” na wszczęcie postępowania układowego
wypowiadał się już wcześniej Sąd Najwyższy. W wyroku z dnia 20 września 2000
r., I CKN 270/00 (LEX nr 51340) stwierdzono, że „właściwy czas” do wszczęcia
postępowania układowego, o którym mowa w art. 298 § 2 k.h., to czas właściwy ze
względu na ochronę wierzycieli. Za taki czas nie może być uznana chwila, w której
pasywa przewyższają aktywa i z tej przyczyny dłużnik nie posiada już
dostatecznych środków na wykonanie układu. W wyroku z dnia 8 stycznia 2008 r., I
UK 172/07, wyrażony został pogląd, że wszczęcie postępowania układowego
nastąpiło we właściwym czasie oznacza, iż nastąpiło to w takim czasie, że
zaspokojenie przez spółkę całości należności z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne wobec ZUS, jako wierzyciela uprzywilejowanego wyłączonego z układu,
pozostaje realne. Zdaniem Sądu Najwyższego, akceptowanym przez niniejszy
skład orzekający, ocena ta powinna być dokonana ex ante, a więc z perspektywy
sytuacji istniejącej w dniu wszczęcia postępowania układowego, a nie ex post, to
jest z uwzględnieniem późniejszych zdarzeń. W wyroku z dnia 7 maja 1997 r., II
CKN 117/97 (LEX nr 50806) Sąd Najwyższy stwierdził, że przy określaniu
„właściwego czasu” dla wystąpienia o otwarcie postępowania układowego
względnie o ogłoszenie upadłości (art. 298 § 2 k.h.) należy uwzględnić funkcje
ochronne tych postępowań wobec wierzycieli, nie może to zatem być moment, w
10
którym wniosek o upadłość musi zostać oddalony, bo majątek dłużnika nie
wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego. Zbieżne
poglądy są również prezentowane w doktrynie. Twierdzi się bowiem, że jeżeli już w
chwili złożenia wniosku o otwarcie postępowania układowego istniał stan
niewypłacalności spółki, to zgłoszenie oświadczenia będzie spóźnione i nastąpi w
czasie, w którym winien już zostać złożony wniosek o ogłoszenie upadłości (A. M.,
A. K.: Odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o. w świetle
przepisów prawa handlowego i podatkowego, Warszawa 2004, s. 39-40).
Sąd Apelacyjny ustalił, że majątek spółki nie wystarczał na pokrycie
zobowiązań oraz że nie zebrano całości kwoty koniecznej do zawarcia układu. W
tej sytuacji należało więc uznać, że wniosek o otwarcie postępowania układowego
nie był złożony we właściwym czasie. Problem ten został uwzględniony w
ustaleniach faktycznych i uzasadnieniu zaskarżonego wyroku. Z tych względów
należało uznać, że wyrok ten odpowiada prawu (nie zostały naruszone wskazane w
skardze przepisy prawa materialnego), a skarga nie była oczywiście uzasadniona.
Z powyższych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., orzeczono
jak w sentencji wyroku.