Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 234/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Zbigniew Hajn (sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
Protokolant Edyta Jastrzębska
w sprawie z powództwa Solidarność […] - Komisja Międzyzakładowa w N.
przeciwko Liceum Ogólnokształcące […]
o zwrot środków z Funduszu Świadczeń Socjalnych,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 11 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Z.
z dnia 7 kwietnia 2009 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. nie obciąża strony powodowej kosztami postępowania
kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
W powództwie Solidarność […], wystąpiła przeciwko Liceum
Ogólnokształcącemu […] z powództwem, żądając nakazania pozwanemu
przekazania na rzecz Funduszu Świadczeń Socjalnych 27.700 zł wraz z
ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia przekazania pieniędzy na
rachunek funduszu oraz zasądzenie kosztów procesu według norm przepisanych.
Pozwane Liceum Ogólnokształcące wniosło o oddalenie powództwa.
Sąd Rejonowy w N. po ponownym rozpoznaniu sprawy, wyrokiem z 19 grudnia
2008 r. umorzył postępowanie do 12.000 zł, w pozostałej części oddalił powództwo,
a koszty procesu między stronami wzajemnie zniósł.
Wyrokiem zaskarżonym rozpoznawaną skargą kasacyjną Sąd Okręgowy oddalił
apelację strony powodowej i zasądził od niej na rzecz pozwanego 900 zł tytułem
kosztów zastępstwa procesowego za instancję odwoławczą.
W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Okręgowy w pełni podzielił ustalenia
faktyczne i rozważania prawne Sądu pierwszej instancji. Sąd wskazał, że zgodnie z
art. 27 ust. 1 ustawy z 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych, jednolity tekst:
Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm. (powoływanej dalej jako: „ustawa o
związkach zawodowych” lub „ustawa związkowa”) ustalenie zasad wykorzystania
zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, w tym podział środków z tego
funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności, ustala pracodawca w
regulaminie uzgodnionym z zakładową organizacją związkową. Regulamin taki w
pozwanym Liceum został ustanowiony. Zgodnie z jego treścią sprawami
związanymi z planowaniem i wykorzystaniem środków funduszu zajmuje się
utworzony przez dyrektora zespół złożony z dyrektora i przedstawicieli organizacji
związkowych, pracowników niezrzeszonych w związkach zawodowych, nauczycieli,
pracowników administracji, obsługi, emerytów i rencistów. Zakładowe organizacje
związkowe nie były skutecznie zawiadamiane o wszystkich terminach i miejscach
posiedzeń Komisji Socjalnej. Występowały więc sytuacje braku skutecznego
zawiadomienia zakładowych organizacji związkowych o terminach i miejscach
posiedzeń Komisji Socjalnej, ale nie stanowiło to stałej praktyki. Zdarzało się też, że
przedstawiciele związków zawodowych byli zawiadamiani o terminach posiedzeń
3
Komisji Socjalnej, ale nie uczestniczyli w nich. Niestawiennictwo przedstawicieli
związków zawodowych na tych posiedzeniach wynikało z ich własnej woli, a nie z
braku zawiadomienia.
Odnosząc się do apelacji strony powodowej Sąd Okręgowy wskazał, że Sąd
Rejonowy nie naruszył art. 8 ust. 3 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o zakładowym
funduszu świadczeń socjalnych, tj. Dz. U. z 1996 r. Nr 70, poz. 335 ze zm.
(powoływanej dalej, jako „ustawa o zakładowym funduszu” lub „ustawa”) w związku
z art. 27 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych. Sąd Okręgowy podzielił pogląd
prawny Sądu pierwszej instancji, że samo niezawiadomienie związków
zawodowych o terminach posiedzeń Komisji Socjalnej nie stanowi wystarczającej
podstawy do zasadnego domagania się zwrotu funduszowi świadczeń na
podstawie art. 8 ust. 3 ustawy. Przepis ten uzależnia bowiem prawo do wystąpienia
do sądu pracy z roszczeniem o zwrot funduszowi środków od ich wydatkowania
niezgodnie z przepisami ustawy. Tymczasem strona powodowa nie podnosiła ani w
postępowaniu przed Sądem Rejonowym, ani w apelacji zarzutu niezgodnego z
przepisami ustawy wydatkowania środków. Nie kwestionowała także treści
wniosków o przyznanie świadczeń socjalnych, ani nie wskazała jakiegokolwiek
przypadku niezgodnego z ustawą wydatkowania środków. Na koniec Sąd
Okręgowy stwierdził, że nie podziela stanowiska wyrażonego w apelacji, że sam
brak zawiadomienia związków zawodowych o którymkolwiek posiedzeniu Komisji
Socjalnej automatycznie przesądza o zasadności żądania związku zawodowego
zwrotu środków wydatkowanych z funduszu.
Strona powodowa zaskarżyła powyższy wyrok w całości, zarzucając w skardze
kasacyjnej Sądowi Okręgowemu naruszenie prawa materialnego, a mianowicie art.
27 ust. 1 ustawy o związkach zawodowych przez niewłaściwe zastosowanie tego
przepisu oraz art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych w
związku z art. 27 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych przez niewłaściwą
wykładnię tych przepisów. Skarżąca wniosła o zmianę tego wyroku, przez
nakazanie pozwanemu zwrotu 11.900 zł na konto zakładowego funduszu
świadczeń socjalnych.
W uzasadnieniu podstaw skargi wskazano w szczególności, że dokonana przez
Sąd drugiej instancji wykładnia art. 8 ust. 3 ustawy jest błędna, ponieważ odwołuje
4
się tylko do literalnego brzmienia tego przepisu. Tymczasem w celu „zbudowania"
pełnej treści normy uprawniającej organizację związkową do wystąpienia o zwrot
środków na rzecz funduszu konieczne jest sięgnięcie do art. 27 ust. 2 ustawy o
związkach zawodowych, który stanowi, że przyznanie poszczególnych świadczeń z
funduszu następuje w uzgodnieniu z organizacją związkową. Skoro nie budzi
wątpliwości, że zwrotowi na rzecz funduszu podlegają świadczenia przyznane bez
uzgodnienia ze związkami zawodowymi w formie regulaminu świadczeń socjalnych
(ustalonego samodzielnie przez pracodawcę bez uzgodnienia z organizacją
związkową - naruszenie art. 27 ust. 1 ustawy związkowej), to taką samą sankcją
dotknięte jest przyznawanie przez pracodawcę poszczególnych środków z
funduszu bez uzgodnienia z zakładową organizacją związkową. Przeciwne
rozumowanie godzi w domniemanie racjonalności ustawodawcy, ponieważ
prowadziłoby do wniosku, że ustawodawca stanowi normy zbędne. Skoro w art. 27
ust. 2 ustawy o związkach zawodowych ustanowiono normę nakazującą
przyznawanie pracownikom świadczeń z funduszu w uzgodnieniu z organizacją
związkową, to brak takiego uzgodnienia przesądza o powstaniu uprawnienia
związków zawodowych do żądania przekazania przez pracodawcę na rzecz
funduszu rozdysponowanych kwot. Gdyby ustawodawca uzależniał prawo żądania
zwrotu środków socjalnych tylko i wyłącznie od naruszenia przepisów ustawy
socjalnej, to związki zawodowe nie miałyby nigdy prawa żądania zwrotu środków
rozdysponowanych bez uzgodnienia związkowego, ale wydatkowanych zgodnie z
ustawą o funduszu świadczeń socjalnych. Skarżąca uważa, że przez
rozdysponowanie środków niezgodnie z ustawą w rozumieniu art. 8 ust. 3 ustawy o
zakładowym funduszu należy rozumieć także rozdysponowanie środków bez
udziału organizacji związkowej ze względu na naruszenie art. 27 ust. 2 ustawy
związkowej, co w niniejszej sprawie zostało wykazane i czemu uzasadnienie Sądu
nie zaprzecza. Wskazano również, że zaskarżone orzeczenie Sądu drugiej instancji
pozostaje w oczywistej sprzeczności z wyrokiem Sądu Najwyższego z 19 listopada
1997 r, w sprawie I PKN 373/97 (OSNP 1998 nr 17, poz. 507) według którego:
Dysponowanie przez pracodawcę środkami zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych, bez uzgodnienia z zakładowymi organizacjami związkowymi, uprawnia
te organizacje do żądania przekazania przez pracodawcę na rzecz funduszu
5
rozdysponowanych kwot (art. 8 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 4 marca 1994 r. o
zakładowym funduszu świadczeń socjalnych - tekst jednolity: Dz. U. 1996 r. Nr 70
poz. 335 ze zm.).
W odpowiedzi na skargę strona pozwana wniosła o jej oddalenie w całości i
zasądzenie od strony powodowej kosztów procesowych według norm
przewidzianych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna podlega oddaleniu, ponieważ nie ma uzasadnionych
podstaw.
Nieumotywowany i bezpodstawny jest zarzut naruszenia art. 27 ust. 1 ustawy o
związkach zawodowych przez niewłaściwe zastosowanie tego przepisu. Zgodnie z
nim „Ustalanie zasad wykorzystania zakładowego funduszu świadczeń socjalnych,
w tym podział środków z tego funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności,
ustala pracodawca w regulaminie uzgodnionym z zakładową organizacją
związkową.” Strona skarżąca nie wyjaśniła z czego wywodzi twierdzenie o
naruszeniu tego przepisu, a okoliczności sprawy na takie naruszenie nie wskazują.
W szczególności, zgodnie z przyjętymi przez Sądy ustaleniami w pozwanym
Liceum został ustalony regulamin określający zasady wykorzystania zakładowego
funduszu świadczeń socjalnych, a skarżąca nie zarzuca, że został on ustalony bez
uzgodnienia ze związkami zawodowymi.
Podstawowe znaczenie w rozpoznawanej skardze ma natomiast zarzut
naruszenia art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu w związku z art. 27 ust. 2
ustawy o związkach zawodowych przez niewłaściwą wykładnię tych przepisów.
Zgodnie z pierwszym z tych przepisów, związkom zawodowym przysługuje prawo
wystąpienia do sądu pracy z roszczeniem o zwrot funduszowi środków
wydatkowanych niezgodnie z przepisami ustawy lub o przekazanie należnych
środków na Fundusz. Natomiast według art. 27 ust. 2 ustawy związkowej,
przyznawanie pracownikom świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych dokonywane jest w uzgodnieniu z zakładową organizacją związkową. W
świetle cytowanych przepisów i związanych z nimi zarzutów skargi kasacyjnej istota
6
wyłaniającego się w sprawie zagadnienia prawnego sprowadza się do pytania, czy
przyznawanie pracownikom świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń
socjalnych, dokonywane bez wymaganego przez art. 27 ust. 2 ustawy o związkach
zawodowych uzgodnienia z zakładową organizacją związkową, oznacza
wydatkowanie środków funduszu niezgodnie z przepisami ustawy o zakładowym
funduszu, uzasadniające roszczenie związku zawodowego o zwrot funduszowi tych
środków.
Odpowiedź na powyższe pytanie jest negatywna, co wynika przede wszystkim z
ograniczenia przez ustawodawcę dopuszczalności żądania zwrotu funduszowi
środków do przypadków, gdy były one wydatkowane niezgodnie z przepisami
ustawy. Roszczenie przewidziane w art. 8 ust. 3 ustawy dotyczy środków
przekazanych przez pracodawcę funduszowi i następnie już wydatkowanych.
Prawo żądania, aby pracodawca zwrócił je, czyli jeszcze raz wpłacił na konto
funduszu, ma więc charakter szczególny i przepis będący jego podstawą musi być
ściśle interpretowany. Przede wszystkim oznacza to, że sankcjonowane w ten
sposób mogą być tylko przypadki wydatkowania środków niezgodnie z przepisami
ustawy, przez co należy rozumieć ustawę o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych. Takie odczytanie określenia „ustawa” zawartego w tym przepisie wynika
stąd, że rozważany akt prawny konsekwentnie odnosi wyrażenie „ustawa” bez
dalszych określeń tylko do siebie (zob. artykuły: 1, 2, 7 ust. 3a, 12a, 20 i 21a), a w
przypadkach, w których odwołuje się do innych ustaw podaje ich nazwę (zob. art. 3
ust. 2 i art. 8 ust. 2). Nie można więc uznać, że przyznawanie pracownikom
świadczeń z zakładowego funduszu świadczeń socjalnych z naruszeniem
obowiązku uzgodnienia z zakładową organizacją związkową wynikającego z art. 27
ust. 2 ustawy o związkach zawodowych stanowi wydatkowanie środków niezgodnie
z przepisami ustawy w rozumieniu art. 8 ust. 3 ustawy o zakładowym funduszu
świadczeń socjalnych. Skoro więc skarżąca nie zarzuca naruszenia przez Sąd
Okręgowy innych przepisów ustawy, ani nie twierdzi, że pozwany naruszył
jakikolwiek przepis ustawy, a zarzut naruszenia art. 8 ust. 3, dającego podstawę
roszczenia o zwrot Funduszowi środków wydatkowanych niezgodnie z przepisami
ustawy, opiera na twierdzeniu o niezgodności postępowania pozwanego z
7
przepisem innej ustawy – z art. 27 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych - to nie
ma podstaw do uwzględnienia skargi kasacyjnej.
Przyjęta wyżej wykładnia art. 8 ust. 3 ustawy ma oparcie także w argumentach
celowościowych. Trafnie zauważa skarżąca, że wykładnia ta prowadzi do wniosku,
że naruszenie przez pracodawcę nakazu sformułowanego w art. 27 ust. 1 ustawy
związkowej (nakaz uzgodnienia regulaminu funduszu z zakładową organizacją
związkową) jest sankcjonowane roszczeniem z art. 8 ust. 3 ustawy, podczas gdy
naruszenie nakazu z art. 27 ust. 2 ustawy związkowej (nakaz uzgadniania z
zakładową organizacją związkową przyznawania konkretnych świadczeń z
funduszu) nie pociąga za sobą takiego skutku. Wbrew przekonaniu strony
powodowej akceptacja takiej konsekwencji wykładni art. 8 ust. 3 ustawy nie
świadczy o nieracjonalności ustawodawcy. Świadczy ona jedynie o tym, że
ustawodawca naruszenie określone w art. 27 ust. 1 ustawy związkowej uznał za
poważniejsze ze względu na cele ustawy o zakładowym funduszu świadczeń
socjalnych i dlatego nakaz ten powtórzył i doprecyzował w jej art. 8 ust. 2, co
zgodnie z art. 8 ust. 3 pociąga za sobą sankcję określoną w tym przepisie.
Natomiast, z punktu widzenia celu rozpatrywanej regulacji, naruszenie wymogu
uzgadniania ze związkami poszczególnych decyzji o przyznawaniu pracownikom
świadczeń nie wymaga takiej sankcji. Przeciwne zapatrywanie skarżącej ma źródło
w mylnym przekonaniu, że każde naruszenie przez pracodawcę przepisów
określających stosunki ze związkami zawodowymi musi być sankcjonowane w
drodze przymusu państwowego. Tymczasem z natury tych stosunków wynika
pierwszeństwo stosowania przez partnerów społecznych metod działania
charakterystycznych dla zbiorowych stosunków pracy, łącznie ze sporem
zbiorowym, a sankcja państwowa powinna mieć charakter wyjątkowy. Należy też
mieć na uwadze, że przyznawanie pracownikom świadczeń z funduszu w
uzgodnieniu z zakładową organizacją związkową nie zwolni pracodawcy od
odpowiedzialności określonej w art. 8 ust. 3 ustawy, jeżeli podjęta w ten sposób
decyzja o rozdysponowaniu środków funduszu narusza przepisy ustawy, a
zwłaszcza określoną w art. 8 ust. 1 ustawy zasadę przyznawania świadczeń
według kryterium socjalnego, (por. też J. Skoczyński: Zakładowy fundusz
świadczeń socjalnych po nowelizacji ustawy, PiZS z 1996 r. z. 8-9, s. 80 oraz
8
uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2001 r., I PKN 579/00,
OSNP 2003 nr 14, poz. 331 oraz). Także ten argument przemawia przeciwko
sankcjonowaniu naruszenia obowiązku uzgadniania decyzji o przyznawaniu
świadczeń w drodze obowiązku „zwrotu” wydatkowanych środków. Najistotniejsze
jest bowiem przeznaczanie w drodze tych decyzji środków na przewidziane ustawą
cele, których naruszenie może być sankcjonowane przez związki zawodowe na
podstawie art. 8 ust. 3 ustawy, co dostatecznie chroni interes pracowników i innych
beneficjentów funduszu. Prezentowane stanowisko znajduje także dodatkowe
wsparcie w użyciu przez ustawodawcę określenia „zwrot Funduszowi środków”.
Słowo „zwrot” wyraźnie wskazuje, że istotną rolą art. 8 ust. 3 nie jest
sankcjonowanie wszelkich niezgodnych z przepisami zachowań pracodawcy, lecz
rekompensowanie strat, które fundusz poniósł wskutek sprzecznego z ustawą
wydatkowania środków ze szkodą dla określonego w art. 1 ust. 1 i 8 ust. 1
socjalnego przeznaczenia funduszu. Pracodawca powinien je oddać (zwrócić), po
to by cele te mogły być zrealizowane.
Powyższemu stanowisku nie przeczy powołana w skardze teza orzeczenia
Sądu Najwyższego z 19 listopada 1997 r., w sprawie I PKN 373/97 (przytoczona
wyżej). Odnosiła się ona bowiem do określonych w art. 8 ust. 3 ustawy skutków
naruszenia obowiązku pracodawcy określonego w art. 8 ust. 2 ustawy, a kwestia
naruszenia przez pracodawcę art. 27 ust. 2 ustawy o związkach zawodowych w
ogóle nie była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Także analogiczny
pogląd wyrażony w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z 20 sierpnia 2001 r.,
w sprawie I PKN 579/00 (OSNP 2003 nr 14, poz. 331) odnosił się do naruszenia
art. 8 ust. 2 ustawy i regulaminu zakładowego funduszu świadczeń socjalnych, co
nie jest przedmiotem niniejszej sprawy.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39814
k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego – na podstawie art. 98 § 1
k.p.c.