Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 398/09
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 maja 2010 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Bogusław Cudowski (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. D., W. D.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanej D. Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W. i J.D.
o ustalenie braku odpowiedzialności za zobowiązania spółki z tytułu nieopłaconych
składek na ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 maja 2010 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawców od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 16 czerwca 2009 r.,
oddala skargę kasacyjną.
Uzasadnienie
Decyzjami z dnia 30 listopada 2007 r. II Oddział Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych stwierdził, że A.D. oraz W. D. jako byli członkowie zarządu „D." Spółka
2
z o.o. odpowiadają całym swoim majątkiem solidarnie za zobowiązania z tytułu
składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenia zdrowotne oraz Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych w okresie od grudnia
2001 r. do marca 2002 r., które wynoszą ogółem 126.457,38 zł. W uzasadnieniu
podał, iż zadłużenie Spółki „D." za okres i wysokościach wskazanych w
zaskarżonych decyzjach powstało w okresie, w którym wskazane osoby pełniły
funkcje członków zarządu spółki, a zobowiązania z tytułu składek są
zobowiązaniami publicznoprawnymi i z tego względu umowa zbycia udziałów w
spółce, jak też przejęcie zobowiązań spółki przez nabywcę nie miała wpływu, na
zakres obowiązku członków zarządu za zobowiązania spółki powstałe w okresie
pełnienia przez nich funkcji. Organ rentowy wskazał również, że egzekucja wobec
spółki okazała się bezskuteczna, gdyż wyczerpane zostały wszystkie sposoby
egzekucji w stosunku do całego ujawnionego majątku spółki, a członkowie zarządu
nie udowodnili okoliczności zwalniających ich od odpowiedzialności za
zobowiązania składkowe Spółki pomimo, że wiedzieli o istniejącym zadłużeniu
Spółki w okresie pełnienia swoich funkcji.
A. D. oraz W. D. złożyli odwołanie od tych decyzji. Wnieśli o ich zmianę
poprzez uchylenie obowiązku zapłaty kwoty 100.380,01 zł z tytułu nieopłaconych
składek na ubezpieczenie społeczne za okres od grudnia 2001 do marca 2002,
zapłaty kwoty 19.105,04 zł tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie
zdrowotne za okres od 12/2001 - 03/2002 oraz zapłaty kwoty 6.972,33 zł z tytułu
nieopłaconych składek na Fundusz Pracy i Fundus Gwarantowanych świadczeń
Pracowniczych za wyżej wskazany okres jako świadczeń nienależnych i
przedawnionych. W istocie wnioskodawcy wnieśli o ustalenie, że odpowiedzialność
za zobowiązania „D." Spółka z o.o. nie ponoszą.
Wyrokiem z dnia 9 stycznia 2009 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
ubezpieczeń Społecznych w G. oddalił odwołanie A. i W. D. od wskazanych decyzji.
W wyniku apelacji wnioskodawców Sąd Apelacyjny – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 16 czerwca 2009 r. oddalił apelację
uznając ją jako bezzasadną. Dokonując analizy zgromadzonego w sprawie
materiału dowodowego oraz twierdzeń zawartych w apelacji Sąd Apelacyjny
podzielił stanowisko Sądu Okręgowego zarówno w zakresie poczynionych ustaleń
3
faktycznych, jak i rozważań zawartych w pisemnych motywach orzeczenia. W
uzasadnieniu wskazał, że przepisy ustawy Ordynacji podatkowej, w zakresie
regulującej odpowiedzialność osób trzecich za nieopłacone składki na
ubezpieczenia społeczne, mają charakter przepisów prawa materialnego, co
oznacza, iż winny być zastosowane w brzmieniu obowiązującym w czasie
powstania zaległości, to jest według stanu prawnego z 2001 r. W okresie, którego
dotyczy przedmiotowa sprawa art. 116 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja
podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.) stanowił, że za zaległości podatkowe
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością odpowiadają solidarnie całym swoim
majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się
bezskuteczna, chyba że członek zarządu wykaże, że we właściwym czasie
zgłoszono upadłość lub wszczęto postępowanie układowe albo że niezgłoszenie
upadłości oraz brak postępowania układowego nastąpiły nie z jego winy, bądź też
wskaże on mienie, z którego egzekucja jest możliwa. Odpowiedzialność członków
zarządu spółki obejmuje zobowiązania, które powstały w czasie pełnienia przez
nich obowiązków członków zarządu spółki. Sąd pierwszej instancji trafnie ustalił, że
w okresie pełnienia przez A. i W. D. funkcji członków zarządu Spółki zaistniały
warunki odpowiedzialności przewidziane we wskazanym wyżej art. 116 Ordynacji
podatkowej. Sąd meriti przyjął, iż został spełniony pierwszy z tych warunków tj.
ustalił, że egzekucja należności w postaci składek ubezpieczeniowych przeciwko
spółce okazała się bezskuteczna. Sąd przyjął, iż prowadzona w 2006 r. Egzekucja
Przez Komornika Sądowego przy sądzie rejonowym w G. okazała się
bezskuteczna, Spółka posiadała co prawda majątek w postaci nieruchomości
położonej w miejscowości G., jednak oba wyznaczone terminy licytacji nie doszły
do skutku wobec braku nabywcy na nieruchomość. Sąd Apelacyjny nie podzielił
stanowiska skarżących odnośnie zwolnienia członków zarządu z odpowiedzialności
za zobowiązania spółki wskutek wskazania majątku spółki w postaci wyżej
wymienionych nieruchomości. Biorąc pod uwagę trudności w sprzedaży
nieruchomości Sąd uznał, że egzekucja z wskazanej przez wnioskodawców
nieruchomości spółki wycenionej na 400.000 zł nie doprowadzi do zaspokojenia
należności organu rentowego. Prowadzona przez Dyrektora Oddziału Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych egzekucja z wierzytelności pieniężnych spółki na
4
podstawie wystawionych tytułów wykonawczych także nie doprowadziła do
wyegzekwowania należności z tytułu składek. Sąd pierwszej instancji dokonał
ustaleń, że w okresie, w którym wnioskodawcy pełnili funkcję członka zarządu,
spółka ta zaprzestała płacenia długów, a jej majątek nie wystarczał na zaspokojenie
długów. Przesłanki uwolnienia się przez członków zarządu spółki od
odpowiedzialności za zobowiązania sprowadzają się do wykazania należytej
staranności w działaniach zmierzających do wszczęcia postępowania
upadłościowego. Nie spełnia tego wymagania podjęcie stosownych czynności w
warunkach niweczących cały sens postępowania upadłościowego, co wynika
wprost z treści przepisu, w którym mowa o zgłoszeniu wniosku we właściwym
czasie. W ocenie Sądu Apelacyjnego nie budziło żadnych wątpliwości, że stan
faktyczny niniejszej sprawy dawał podstawy do stwierdzenia trwałego zaprzestania
przez spółkę, spłacania zobowiązań wobec organu rentowego, co generowało
konieczność wszczęcia postępowania, którego celem jest ochrona prawna
interesów wierzycieli, a czego skarżący bezpodstawnie zaniechali w skutek nie
złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Ponadto wnioskodawcy reprezentowani
przez profesjonalnego pełnomocnika nie wykonali zobowiązania Sądu i nie
przedłożyli dokumentacji finansowo-księgowej spółki, bilansów (sprawozdań
okresowych) z działalności spółki, nie zostały pozyskane dokumenty, które mogłyby
obrazować sytuację majątkową spółki od 2001 r. i stanowić podstawę faktyczną do
wyłączenia odpowiedzialności wnioskodawców za długi spółki. Wnioskodawcy nie
wykazali zatem braku winy w zakresie niezgłoszenia wniosku o upadłość spółki, a
w sprawie nie zaistniały przesłanki zwalniające członków zarządu od
odpowiedzialności, o których mowa w art. 116 Ordynacji podatkowej. Wbrew
twierdzeniom apelujących od takiej odpowiedzialności nie zwalniała ich sprzedaż
udziałów Spółki J. D. w dniu 26 kwietnia 2002 r. albowiem zaskarżone decyzje
obejmowały okres od grudnia 2001 r. do marca 2002r., a zatem przed zbyciem
udziałów, kiedy członkami zarządu byli A. i W. D.
Wyrokowi temu skarżący A. i W. D. w skardze kasacyjnej zarzucają
naruszenie przez Sąd drugiej instancji prawa materialnego przez niewłaściwe jego
zastosowanie oraz przepisów postępowania w sposób mający istotny wpływ na
wynik sprawy, mianowicie:
5
- naruszenie prawa materialnego - art. 116 § 1 w związku z art. 116 § 2 ustawy z
dnia 29 sierpnia 2997 r. Ordynacja podatkowa (j.t.: Dz.U. z 2005 r. Nr 8 poz. 60 ze
zm.) przez niewłaściwe jego zastosowanie, wynikające z przyjęcia, że przepis ten
stanowi podstawę do ustalenia odpowiedzialności skarżących za zobowiązania
spółki w sytuacji, gdy w toku postępowania Sąd nie ustalił, kiedy należało
oczekiwać zgłoszenia upadłości lub wszczęcia postępowania upadłościowego, tj.
jaki był „właściwy czas” na zgłoszenie takiego wniosku - czy kondycja finansowa
spółki na dzień powstania zaległości podatkowych uzasadniała wystąpienie z takimi
wnioskami;
- naruszenie prawa materialnego - art. 6 k.c. przez obciążenie skarżących
negatywnymi skutkami nie wystąpienia z wnioskiem o powołanie biegłego oraz nie
przedstawienia dokumentacji księgowej spółki dla ustalenia, czy kondycja
finansowa spółki uzasadniała wystąpienie z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, w
sytuacji, gdy obowiązek ustalenia tej okoliczności spoczywał na organie
finansowym - ZUS, przed wydaniem decyzji o ustaleniu odpowiedzialności
wnioskodawców za zobowiązania spółki, a w toku postępowania sądowego zostało
wykazane, że wnioskodawcy nie dysponują przedmiotową dokumentacją jak
również nie posiadają wiedzy o aktualnym miejscu, w którym się ona znajduje, w
konsekwencji dowolnego przyjęcia przez Sąd, że kondycja Spółki w dacie
powstania zaległości podatkowych uzasadniała wystąpienie z wnioskiem o
ogłoszenie upadłości;
- naruszenie prawa procesowego - art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 §1 k.p.c.
i art. 387 § 1 k.p.c. przez brak w uzasadnieniu wyroku ustalenia, na jakiej podstawie
Sąd przyjął odpowiedzialność członków Zarządu Spółki za jej zaległości podatkowe
w sytuacji, gdy jednocześnie stwierdził, że dla przyjęcia tej odpowiedzialności
niezbędne jest uprzednie „wyjaśnienie i ustalenie daty, kiedy należało oczekiwać
zgłoszenia upadłości lub wszczęcia postępowania upadłościowego”, a takie
wyjaśnienie i ustalenie w toku postępowania sądowego nie nastąpiło oraz
ustosunkowania się do zarzutu podniesionego w punktach 2 i 3 apelacji skarżących
odnośnie błędnej oceny okoliczności faktycznych dokonanej przez Sąd pierwszej
instancji w zakresie wartości majątku spółki na dzień sprzedaży udziałów przez
6
skarżących, co skutkuje brak podstaw do ustalenia, czy Sąd drugiej instancji przy
wyrokowaniu rozważał wyżej podniesione zarzuty.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nieuzasadniona, w szczególności w części
dotyczącej naruszenia przez Sąd drugiej instancji prawa materialnego poprzez
niewłaściwe zastosowanie art. 116 § 1 w związku z art. 116 § 2 ustawy z dnia 29
sierpnia 2997 r. Ordynacja podatkowa (j.t.: Dz.U. z 2005 r. Nr 8 poz. 60 ze zm.)
poprzez ustalenie odpowiedzialności skarżących za długi Spółki sytuacji, gdy w
toku postępowania Sąd nie ustalił, kiedy należało oczekiwać zgłoszenia upadłości
lub wszczęcia postępowania upadłościowego, tj. jaki był „właściwy czas” na
zgłoszenie takiego wniosku - czy kondycja finansowa spółki na dzień powstania
zaległości podatkowych uzasadniała wystąpienie z takimi wnioskami.
Zarzucając naruszenie wymienionych przepisów skarżący nie biorą pod
uwagę okoliczności, że między uregulowaniami Ordynacji podatkowej oraz Prawa
upadłościowego nie zachodzi bezpośredni związek, w tym znaczeniu, że pojęcie
„we właściwym czasie”, użyte w art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej należy rozumieć
wprost jako termin złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, przewidziany w art. 5
Prawa upadłościowego. Przede wszystkim należy zauważyć, że przepisy Ordynacji
podatkowej nie odsyłają wprost do Prawa upadłościowego w związku z czym
brakuje dogmatycznej podstawy do przyjmowania takiego bezpośredniego związku
między wymienionymi uregulowaniami. Ponadto, różny jest przedmiot regulacji
wymienionych aktów prawnych, a w związku z tym również ich cel i funkcja. Ze
względu na cel i funkcję uzasadnione jest natomiast odwołanie się do zasad odpo-
wiedzialności członków zarządu za zobowiązania spółki, na których zresztą
wzorowano się formułując treść art. 116 Ordynacji podatkowej. W myśl art. 299
k.s.h. (art. 298 k.h.), jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna,
członkowie zarządu odpowiadają solidarnie za jej zobowiązania. Członek zarządu
może się uwolnić od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że we właściwym czasie
zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie układowe,
albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie
postępowania upadłościowego nastąpiło nie z jego winy. Przepis art. 116 Ordynacji
podatkowej przewiduje zaostrzone, w porównaniu do Kodeksu spółek handlowych
7
warunki odpowiedzialności członków zarządu. Na gruncie art. 298 k.h. została
ukształtowana wykładnia pojęcia „właściwego czasu” zgłoszenia wniosku o
ogłoszenie upadłości lub wszczęcia postępowania układowego, która - zdaniem
Sądu Najwyższego w składzie orzekającym - powinna zostać uwzględniona przy
wykładni tego pojęcia użytego w art. 116 Ordynacji podatkowej. W szczególności
na uwzględnienie zasługuje pogląd, według którego nie ma uzasadnienia dla
mechanicznego przenoszenia do wykładni tego pojęcia użytego w Kodeksie
handlowym, unormowania art. 5 Prawa upadłościowego, określającego, że wniosek
o ogłoszenie upadłości powinien zostać zgłoszony w ciągu 2 tygodni od dnia
ujawnienia, że majątek spółki nie wystarcza na zaspokojeniu długów (por. wyroki
SN z 6 czerwca 1997, III CKN 65/97, OSNC 1997 nr 11, poz. 187; z 11 paź-
dziernika 2000, III CKN 252/00, Lex nr 51887). Nie powinien być uznany za
„właściwy” czas zgłoszenia, w którym stan majątkowy spółki kwalifikuje ją już jako
bankruta, bowiem niweczyłoby to cały sens postępowania upadłościowego,
pozbawiając wszystkich wierzycieli jakiejkolwiek ochrony prawnej ich interesów
(wyrok SN z 18 października 2000 r., V CKN 109/00, Lex nr 52742). W niniejszej
sprawie poza sporem jest, że w okresie pełnienia funkcji zarządu przez skarżących
Spółka nie wywiązywała się z obowiązku - od grudnia 2001 r. do marca 2002 r. -
opłacania składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz
Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, w wyniku czego
powstało zadłużenie wobec ZUS. O okresie i wysokości zadłużenia dłużnik był
informowany przez ZUS w przekazywanych mu upomnieniach. W dniu 3 stycznia
2002 r. dłużnik „D." Spółka z o.o. złożył wniosek o rozłożenie na raty powstałych
zaległości z tytułu składek. Organ rentowy pismem z dnia 19 lutego 2002 r.
poinformował spółkę, iż jej wniosek został rozpatrzony negatywnie z uwagi na
niespełnienie warunków do udzielenia ulgi w spłacie należności. Dyrektor Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w G. w związku z zaległościami Spółki
prowadził postępowanie egzekucyjne w administracji na podstawie tytułów
wykonawczych o numerach: […], w toku którego dokonał zajęcia rachunków
bankowych, prowadzonych dla zobowiązanej spółki przez Bank Zachodni WBK
S.A. oraz Bank BPH S.A.. Postępowanie egzekucyjne z rachunków bankowych w
Banku Zachodnim WBK S.A. oraz Banku BPH S.A., okazały się bezskuteczne.
8
Dyrektor Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych prowadził także
postępowanie egzekucyjne z wierzytelności pieniężnych spółki na podstawie
tytułów wykonawczych […]. Wszczęta egzekucja nie doprowadziła jednak do
wyegzekwowania należności z tytułu składek. W stosunku do Spółki postępowanie
egzekucyjne prowadzone było także przez Komornika Sądowego przy Sądzie
Rejonowym w G. z wniosku 4 osób fizycznych i Skarbu Państwa - Starosty G.
Przedmiotem egzekucji była nieruchomość w wieczystym użytkowaniu dłużnika,
położona w miejscowości G., dla której Sąd Rejonowy w G. prowadzi księgę
wieczystą o numerze […]. Jednakże na dwóch licytacjach przedmiotowej
nieruchomości nie znalazł się żaden nabywca. Na skutek bezskuteczności
egzekucji Komornik Sądowy umorzył postępowanie egzekucyjne. Tym samym
bezskuteczność egzekucji z majątku Spółki została stwierdzona w postępowaniu
egzekucyjnym - sądowym, jak również - administracyjnym, poprzedzającym
wydanie decyzji o odpowiedzialność skarżących (członków zarządu Spółki) za te
należności. W tym czasie wiadomym było, że Spółka nie była w stanie zaspokoić
wskazanych wyżej wierzytelności, zatem już w tym momencie oczywistym było, że
zgłoszenie wniosku o upadłość jest konieczne. Jak wynika z okoliczności niniejszej
sprawy taki wniosek o ogłoszenie upadłości nie został zgłoszony przez skarżących.
Mając powyższe na uwadze pozbawione są znaczenia prawnego zarzuty skargi
kasacyjnej dotyczące naruszenie prawa materialnego w kwestii obciążenie
skarżących negatywnymi skutkami nie wystąpienia z wnioskiem o powołanie
biegłego oraz nie przedstawienia dokumentacji księgowej spółki dla ustalenia, czy
kondycja finansowa spółki uzasadniała wystąpienie z wnioskiem o ogłoszenie
upadłości oraz naruszenie prawa procesowego - art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art.
391 § 1 k.p.c. i art. 387 § 1 k.p.c. przez brak w uzasadnieniu wyroku ustalenia, na
jakiej podstawie Sąd przyjął odpowiedzialność członków Zarządu Spółki za jej
zaległości podatkowe, skoro spełnione zostały wszystkie przesłanki z art. 116
Ordynacji podatkowej konieczne do przyjęcia odpowiedzialności osób trzecich za
zobowiązania Spółki przy jednoczesnym braku wykazania przez skarżących
okoliczności uwalniających ich od tej odpowiedzialności.
9
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na
podstawie art. 39814
k.p.c.