Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 205/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Jan Górowski
Protokolant Ewa Krentzel
w sprawie z powództwa A. K.
przeciwko E. B.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 6 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 października 2012 r.
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
A. K. po rozszerzeniu powództwa przed Sądem Rejonowym w W. w
sprawie … 143/06, wniósł o zasądzenie od E. B., D. B. i Ł. B. solidarnie kwoty
240.000 złotych wraz z umownymi odsetkami w wysokości 10 % za każdy miesiąc
od dnia 9 lutego 1999 r. Z uwagi na niedopuszczalność przekształcenia powództwa
żądanie co do kwoty 210.000 złotych zostało wyłączone do odrębnego
postępowania i sprawa w tej części została przekazana do Sądu Okręgowego w W.
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 29 grudnia 2010 r., zasądził od E. B.,
D. B. i Ł. B. solidarnie na rzecz A. K. kwotę 210.000 złotych wraz z ustawowymi
odsetkami od dnia 30 listopada 2003 r., zastrzegając E. B., D. B. i Ł. B. prawo do
powoływania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie ich
odpowiedzialności do przedmiotów wchodzących w skład majątku odrębnego G. B.
oraz do wysokości wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku po G.
B. oraz orzekł o kosztach procesu i oddalił powództwo w pozostałym zakresie,
umorzył także postępowanie wywołane wniesieniem pozwu wzajemnego.
Sąd ustalił, że w dniu 18 grudnia 1998 roku powód zawarł z K. B. umowę
pożyczki, mocą której pożyczył K. B. kwotę 240.000 złotych, którą ten zobowiązał
się zwrócić do dnia 18 lutego 1999 r. Strony umowy ustaliły odsetki za opóźnienie w
spłacie pożyczki w wysokości 10% jej wartości za każdy rozpoczęty miesiąc
opóźnienia. Poręczycielem pożyczki zgodnie z § 6 umowy był G. B. Celem
zabezpieczenia spłaty pożyczki K. B. ustanowił na nieruchomości, której był
właścicielem, hipotekę zwykłą na rzecz pożyczkodawcy (§ 5), a G. B. hipotekę
zwykłą na nieruchomości stanowiącej jego własność położonej we wsi M. w gminie
G. (§ 8). K. B. pożyczki nie spłacił, a postępowanie egzekucyjne zostało umorzone
wobec stwierdzenia jego bezskuteczności. A. K. nie zawiadomił G. B. o braku
spłaty pożyczki przez K. B. W dacie udzielania umowy poręczenia G. B. był żonaty,
nie zawierał z żoną umów majątkowych małżeńskich; był bezrobotnym bez prawa
do zasiłku. W tym czasie pozwana E. B. uzyskiwała dochody w wysokości około
800 złotych. G. B. zmarł w dniu 12 kwietnia 2000 r., a spadek po nim
3
z dobrodziejstwem inwentarza nabyli: żona E. B. oraz synowie D. B. i Ł. B. po 1/3
części każde z nich.
Sąd Okręgowy uznał roszczenie za uzasadnione co do zasady.
Za pozbawiony racji uznał zarzut przedawnienia roszczenia oraz twierdzenia
pozwanych, że umowa pożyczki ponad kwotę 58 000 zł nie została wykonana.
Stanął na stanowisku, że mimo iż G. B. pozostawał z pozwaną w ustawowej
wspólności majątkowej małżeńskiej i udzielenie poręczenia było czynnością
przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym,
to umowę poręczenia G. B. zawarł skutecznie co do jego majątku osobistego. Za
przedawnione uznał częściowo roszczenie o zapłatę odsetek ustawowych,
natomiast postanowienia umowy odnoszące się do ich wysokości uznał za
nieważne na gruncie art. 58 § 2 k.c.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 30 października 2012 r. zmienił wyrok Sądu
pierwszej instancji w zakresie daty początkowej płatności odsetek oraz określił
inaczej sposób ograniczenia odpowiedzialności pozwanych, a w pozostałym
zakresie apelacje obu stron oddalił. Dokonał odmiennych ustaleń odnoszących się
do daty uzyskania przez poręczyciela informacji o obowiązku spłaty pożyczki. W
zakresie oceny prawnej nie podzielił poglądu Sądu pierwszej instancji co do
nieważności umowy poręczenia w zakresie dotyczącym jedynie majątku wspólnego.
Uznał, że w przypadku braku zgody współmałżonka na zaciągnięcie zobowiązania i
potwierdzenia takiej czynności, nieważność dotyczy całej czynności prawnej. Uznał
jednak, że G. B. zawierając umowę poręczenia, ograniczył swoją odpowiedzialność
do majątku odrębnego. Udzielenie poręczenia było zatem czynnością ważną.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony skargą kasacyjną przez E. B. w
całości. W ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania, skarżąca
zarzuciła obrazę art. 227 w zw. z art. 380 k.p.c.,
a w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego zarzuciła obrazę art. 36 § 2
k.c. w zw. z art. 37 § 1 k.r.o. w brzmieniu przed dniem 17 czerwca 2004 r. oraz art.
65 § 1 i 2 k.c. W oparciu o te zarzuty wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku
i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz
rozpoznanie sprawy także na korzyść współpozwanych.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny, podobnie jak Sąd pierwszej instancji, stwierdził,
że udzielenie przez G. B. poręczenia pożyczki w dniu 18 grudnia 1998 r.,
udzielonej K. B. przez powoda, stanowiło czynność przekraczającą zakres
zwykłego zarządu majątkiem wspólnym poręczyciela i pozwanej E. B. Nie podzielił
z kolei stanowiska Sądu Okręgowego, że wynikająca stąd nieważność umowy
poręczenia ogranicza się do majątku wspólnego, zaś w odniesieniu do majątku
odrębnego poręczyciela pozostaje umową ważną. Sąd Apelacyjny nie podzielił
jednak zarzutu pozwanej o nieważności umowy poręczenia, uznając, że treść
umowy poręczenia wskazuje, iż G. B. składając oświadczenie woli w tej umowie
ograniczył w niej swoją odpowiedzialność do swojego majątku odrębnego. Ta
ocena zasadnie została zakwestionowana w skardze kasacyjnej pozwanej poprzez
zawarte w niej zarzuty naruszenia art. 65 k.c. i art. 227 k.p.c.
Sąd Apelacyjny wyraźnie stwierdził, że umowa poręczenia nie zawiera
wprost żadnego stwierdzenia wskazującego na ograniczenie odpowiedzialności
poręczyciela w porównaniu z ustawowymi regułami tej odpowiedzialności. Sąd
drugiej instancji uznał, że wskazuje jednak na to stwierdzenie poręczyciela, że nie
zawierał z żoną umów majątkowych małżeńskich, a także ustanowienie przez
niego odrębnego zabezpieczenia spłaty pożyczki w postaci hipoteki
na nieruchomości stanowiącej jego majątek odrębny. Oceny tej nie można w żaden
sposób zaakceptować. Oświadczenie, że poręczyciel nie zawierał umów
majątkowych małżeńskich wskazuje faktycznie, że pozostawał w ustroju
wspólności majątkowej małżeńskiej, co nie świadczy samo w sobie o woli
ograniczenia zakresu jego odpowiedzialności jako poręczyciela. Podobnie
obciążenie składnika majątku odrębnego nie wskazuje na wolę ograniczenia
odpowiedzialności wyłącznie do majątku odrębnego.
Należy zgodzić się także z oceną skarżącej, że ograniczenie
odpowiedzialności poręczyciela musiałoby wynikać jednoznacznie z umowy
poręczenia, przy uwzględnieniu interesu wierzyciela. Przy zawarciu tego rodzaju
umowy, musiałby on wyraźnie zaakceptować powstanie ograniczonej
odpowiedzialności poręczyciela.
5
Zarzut naruszenia art. 65 k.c. był uzasadniony także z tego względu, że Sąd
Apelacyjny dokonując wykładni postanowień umowy poręczenia ograniczył się
wyłącznie do analizy jej treści, mimo że uznał, iż nie jest ona jednoznaczna i nie
zawiera wprost stwierdzenia, że poręczyciel ograniczył w niej zakres swojej
odpowiedzialności. Art. 65 § 1 k.c. wskazuje, że przy dokonywaniu wykładni
oświadczenia woli należy uwzględnić okoliczności, w których zostało ono złożone.
Skoro zaś Sąd Apelacyjny w treści umowy poręczenia dopatrzył się sformułowań
wskazujących na ograniczenie odpowiedzialności poręczyciela, to stanowiło
naruszenie przepisów postępowania oddalenie wniosków dowodowych pozwanych
zmierzających do wyjaśnienia okoliczności zawarcia umowy, w tym stanu majątku
odrębnego poręczyciela. W skardze kasacyjnej podniesiono np. zasadnie, że
gdyby wyniki tego postępowania ujawniły, iż poręczyciel nie dysponował majątkiem
odrębnym poza nieruchomością, na której ustanowił hipotekę, to nie znajdowałoby
logicznych podstaw wprowadzenie do umowy poręczenia ograniczenia
odpowiedzialności do majątku odrębnego poręczyciela, gdyż udzielenie takiego
poręczenia byłoby zupełnie bezprzedmiotowe. Z przyczyn wyżej wskazanych
skarga kasacyjna podlegała uwzględnieniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz
art. 378 § 1 w zw. z art. 39821
k.p.c.