Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 332/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 maja 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Jan Górowski (sprawozdawca)
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z powództwa H. B. i J. B.
przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń S.A. w W.
o zadośćuczynienie pieniężne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 28 maja 2014 r.,
skargi kasacyjnej powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 28 lutego 2013 r.
I.1. uchyla zaskarżony wyrok oraz zmienia wyrok Sądu
Okręgowego w . z dnia 25 września 2012 r., w ten sposób,
że podwyższa zasądzone
na rzecz J. B. i H. B. zadośćuczynienie do kwot po
70.000 (siedemdziesiąt tysięcy) złotych z ustawowymi
odsetkami od dnia 8 lipca 2010 r. do dnia zapłaty; zasądza
od pozwanego na rzecz powodów kwoty po 3.000 (trzy tysiące)
złotych tytułem kosztów zastępstwa procesowego przed
Sądem pierwszej instancji, oraz nakazuje ściągnąć od
2
pozwanego na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Okręgowego w
P. kwotę 7.000 (siedem tysięcy) złotych tytułem części
nieuiszczonych opłat od pozwu, odstępując od obciążenia
powodów opłatami sądowymi od części powództwa
oddalonego;
2. oddala apelację pozwanego w pozostałym zakresie i znosi
koszty postępowania apelacyjnego;
II. oddala skargę kasacyjną w dalszej części oraz znosi koszty
postępowania kasacyjnego i nakazuje ściągnąć od pozwanego
na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Apelacyjnego
kwotę 2.000 (dwa tysiące) złotych tytułem części
nieuiszczonych opłat od skargi kasacyjnej, odstępując
od obciążenia powodów opłatami sądowymi od oddalonej
części skargi kasacyjnej.
UZASADNIENIE
3
Powodowie H. B. i J. B. wnieśli o zasądzenie od strony pozwanej
Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w W. kwoty po 120.000 zł tytułem
zadośćuczynienia, w związku ze śmiercią osoby bliskiej - syna D. B., wraz z
ustawowymi odsetkami od dnia 8 lipca 2010 r.
Pozwany Powszechny Zakład Ubezpieczeń wniósł o oddalenie powództwa
w całości, zarzucając, że dobrowolnie wypłacił powodom zadośćuczynienie
w kwocie po 30 000 zł.
Wyrokiem z dnia 25 września 2012 r. Sąd Okręgowy w P. zasądził od
pozwanego na rzecz powodów kwotę po 120.000 zł tytułem zadośćuczynienia
z ustawowymi odsetkami od dnia 8 lipca 2010 r. Ustalił, że w dniu 6 lipca 2009 r. Z.
L. naruszył nieumyślnie zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym w ten sposób, że
kierując samochodem osobowym marki Ford Transit nr rej.[...], nie zachował
szczególnej ostrożności przystępując do zmiany kierunku jazdy i wykonał nagły
skręt w lewo, nie obserwując uprzednio należycie drogi w lusterku wstecznym i nie
sygnalizując odpowiednio wcześniej tego manewru włączeniem kierunkowskazu,
przez co doprowadził do zderzenia się z wyprzedzającym go lewym pasem ruchu
motocyklem kierowanym przez D. B., syna powodów. W wyniku uderzenia w
samochód, a następnie betonowy słupek ogrodzeniowy D. B. doznał ciężkiego
urazu klatki piersiowej ze złamaniem żeber, rozerwaniem serca i masywnym
krwotokiem wewnętrznym, co następnie spowodowało jego zgon. Sprawca zbiegł z
miejsca zdarzenia.
D. B. był najmłodszym z ośmiorga dzieci powodów H. i J. B. Zamieszkiwał z
nimi w jednym gospodarstwie domowym. W chwili śmierci miał 21 lat, ukończył
szkołę ekonomiczną i planował podjęcie studiów.
Powód J. B. odebrał telefoniczną informację o wypadku syna. Do szpitala,
do którego przewieziono D. B. pojechała powódka H. B., powód został w tym czasie
w domu z wnuczkami. Na wiadomość o śmierci syna powodowie zareagowali
silnymi emocjami, płakali i krzyczeli. Powód J. B. wygłaszał groźby samobójcze,
skutkiem czego powódka zmuszona była tłumić własne uczucia i pilnować go.
Powód zasłabł przy odbiorze zwłok syna. Z uwagi na silne emocje towarzyszące
4
ceremonii pogrzebowej D. B., powodowie nie pamiętają jej przebiegu.
Bezpośrednio po śmierci D. B. u powodów pojawił się stan szoku i oszołomienia z
pewnym zwężeniem pola świadomości i uwagi. Pojawiły się u nich silne emocje:
rozpacz, gniew, lęk i stany depresyjne.
W późniejszym okresie wystąpiły u powodów objawy zaburzeń
adaptacyjnych, które ujawniają się ze zmiennym nasileniem do chwili obecnej
poprzez stany napięcia, niepokoju, przygnębienia i rozstroju emocjonalnego.
Towarzyszą im problemy ze snem, obniżony nastrój, okresowy lęk, zamartwianie
się i trudności z wypełnianiem codziennych czynności. Do chwili obecnej
u powodów utrzymują się objawy przetrwałej reakcji depresyjnej. Sam proces
żałoby powinien jednak stopniowo wygasać, w przypadku bowiem straty dziecka
przedział czasu niezbędny do przejścia przez etapy żałoby określa się jako typowy,
na okres pięciu lat.
Strona pozwana po uwzględnieniu wniosku powodów wypłaciła im tytułem
zadośćuczynienia po 30.000 złotych oraz dodatkowo na rzecz powoda J. B. łączną
kwotę 11.800 złotych tytułem poniesionych kosztów wykonania nagrobka oraz
kosztów pogrzebu.
Ustalając wysokość zadośćuczynienia w przedmiotowej sprawie, Sąd
Okręgowy uznał, że w okolicznościach sprawy adekwatną, należną powodom
tytułem zadośćuczynienia kwotą, stanowiącą wypadkową cierpień, jakich doznali
oni po śmierci syna D. B. jest kwota po 150.000 zł. Podkreślił przy tym, że
powodowie są bardzo zżyci z wszystkimi dziećmi, preferują tradycyjny model
rodziny, a ich relacje z dziećmi są bardzo ciepłe oraz iż zmarły D. B. zamieszkiwał
w jednym domu razem z powodami, co dodatkowo wpływało na bliskie więzi
łączące go z rodzicami. Nadto był dzieckiem najmłodszym, co z pewnością
skutkowało otoczeniem go szczególną troską przez pozostałych członków rodziny.
Według oceny Sądu pierwszej instancji również okoliczności śmierci D. B., w
sposób nagły w tragicznym wypadku, dodatkowo wpłynęły na intensywność
cierpienia powodów.
Pozwany zaskarżył wyrok ponad kwoty po 30 000 zł zasądzone dla każdego
z powodów. Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 28 lutego 2013 r. zmienił zaskarżony
5
wyrok w ten sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powoda J. B. i powódki H.
B. kwoty po 50 000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 8 lipca 2010 r. tytułem
zadośćuczynienia pieniężnego, (pkt 1 wyroku), oddalił powództwo w pozostałej
części (punkt 2 rozstrzygnięcia), zasądził od pozwanego PZU S.A. w W. na rzecz
powodów kwoty po 2417 zł tytułem kosztów procesu (pkt 3 wyroku), nakazał
ściągnąć od pozwanego PZU S.A. na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego
w P. kwotę 5. 605, 15 zł tytułem kosztów sądowych od których powodowie byli
zwolnieni, oddalił apelację w pozostałym zakresie (punkt II) i zasądził od powodów
na rzecz pozwanego kwotę 468 zł tytułem kosztów postępowania apelacyjnego.
Zaaprobował poczynione przez Sąd Okręgowy ustalenia faktyczne i przyjął
je za własne. Podniósł, że przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia z art. 446 § 4
k.c. przysługującego najbliższym członkom rodziny zmarłego, jako świadczenia
o charakterze kompensacyjnym (art. 446 § 4 k.c.),należy wziąć pod uwagę cel,
jakim jest złagodzenie przykrych doznań w postaci cierpienia, bólu, osamotnienia
po stracie najbliższego członka rodziny.
Wyraził zapatrywanie, że użycie przez ustawodawcę określenia,
że przyznawana suma zadośćuczynienia powinna być odpowiednia oznacza,
iż przy jej ustalaniu należy uwzględnić wszystkie okoliczności sprawy. Doznaną
krzywdę determinują głównie cierpienia psychiczne z powodu śmierci osoby bliskiej
wywołane rozerwaniem więzi łączących prawidłowo funkcjonującą rodzinę
w rezultacie przedwczesnej śmierci jednego z jej członków. Kompensacja doznanej
krzywdy musi zakładać umożliwienie dostosowania się do nowej rzeczywistości
wynikłej z utraty osoby bliskiej. W ocenie Sądu, nieunikniona jest tutaj gradacja
wysokości zadośćuczynienia w zależności od stopnia osamotnienia i utraty oparcia
będącego następstwem śmierci takiej osoby.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, zadośćuczynienie powinno być odpowiednie,
co oznacza, że jeżeli ma być ono swego rodzaju ekwiwalentem cierpień
psychicznych powinno uwzględniać wszystkie okoliczności mogące mieć wpływ
na rozmiar krzywdy, np. stopień i czas trwania cierpień, nastawienie psychiczne
poszkodowanego, fakt jego osamotnienia, brak wsparcia ze strony innych osób, czy
wiek.
6
Przekładając te rozważania na grunt przedmiotowej sprawy stwierdził,
że zasądzone powodom kwoty po 120 000 zł na rzecz każdego z nich tytułem
zadośćuczynienia nie odpowiadają wskazanym kryteriom, gdyż sumy te nadmiernie
rekompensują krzywdy doznane przez powodów, co oznacza, że ich wysokość jest
rażąco wygórowana.
W ocenie Sądu drugiej instancji, jakkolwiek powodowie doznali wielkiej
tragedii, jaką jest nagła i niespodziewana śmierć dziecka, to jednak
po przeżyciu żałoby funkcjonują w sposób typowy dla następstw stresu
pourazowego. Podkreślił, że w chwili przedmiotowego zdarzenia i obecnie
powodowie mają niezbędną pomoc i wsparcie ze strony pozostałych dzieci, nie są
osamotnieni, a w gospodarstwie pomagają im dwaj dorośli synowie.
Sąd Apelacyjny zwrócił ponadto uwagę, że przy ustalaniu wysokości
zadośćuczynienia w niniejszej sprawie nie można abstrahować od poziomu
zasądzanych kwot zadośćuczynienia w analogicznych procesach, mających
zbliżony stan faktyczny. Zdaniem Sądu, w ramach tego samego systemu prawnego
orzekając w przedmiocie zadośćuczynienia należy unikać rażącej dysproporcji
pomiędzy wysokością zasądzanych kwot w podobnych sprawach.
Sąd uznał posiłkując się powyższym kryterium oraz aktualnymi warunkami
i stopą życiową polskiego społeczeństwa, że zasądzone kwoty tytułem
zadośćuczynienia są zbyt wysokie, rażąco wygórowane do rozmiaru krzywdy
odczuwanej przez powodów i przekraczają granice zasądzanych kwot
zadośćuczynienia w sprawach podobnych, tym bardziej, że powodowie
funkcjonowali bezpośrednio po krytycznym zdarzeniu bez pomocy ze strony lekarzy
czy psychologów oraz znajdują wsparcie u pozostałych dzieci.
Powodowie zaskarżyli wyrok Sądu Apelacyjnego skargą kasacyjną w części
w jakiej zostało im obniżone zadośćuczynienie, opierając ją na zarzucie naruszenia
prawa materialnego przez jego błędną wykładnię tj. art. 446 § 4 k.c. przez
dopuszczenie stosowania kryteriów właściwych dla art. 446 § 3 k.c. do oceny
zasadności roszczenia o zadośćuczynienie, oraz ustalenie wysokości
zadośćuczynienia w odniesieniu do poziomu zasądzanych kwot zadośćuczynienia
w podobnych sprawach, bez ich konkretyzacji, a także błędną wykładnię pojęcia
7
„odpowiedniej sumy" oraz ustalenie wysokości zadośćuczynienia w kwocie rażąco
niskiej w stosunku do zakresu doznanej przez powodów krzywdy. Wnieśli
o uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części i oddalenie apelacji
pozwanej ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy w zaskarżonym zakresie do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wprowadzony ustawą z dnia 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy kodeks
cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 116, poz. 731) do systemu
prawnego art. 446 § 4 k.c., który wszedł w życie w dniu 3 sierpnia 2008 r., stanowi
realizację zgłaszanego w nauce postulatu przyznania najbliższym członkom rodziny
zmarłego zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Obecnie zakres szkód, których
naprawienia mogą domagać się pośrednio poszkodowani jest stosunkowo szeroki.
Ustanowienie przez ustawodawcę tej szczególnej regulacji wyłącza potrzebę
szerokiej interpretacji art. 446 § 3 k.c., tj. uwzględniania elementów szkody
niemajątkowej w ramach odszkodowania zasądzonego z tytułu istotnego
pogorszenia sytuacji życiowej, jak i odwoływania się, dla kompensacji krzywdy
najbliższych członków rodziny zmarłego, do szczególnego rodzaju dobra
osobistego w postaci "więzi rodziców z dzieckiem" (art. 23 i 24 k.c. w zw. z art. 448
k.c.), gdy uszczerbek o charakterze niematerialnym jest objęty hipotezą normy
zawartej w art. 446 § 4 k.c. Trafnie więc w skardze podniesiono, że roszczenie
najbliższych członków rodziny zmarłego o przyznanie stosownego
zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, które zmierza do zaspokojenia
szkody niematerialnej, jest rodzajowo i normatywnie odmienne od roszczenia
o przyznanie stosownego odszkodowania określonego w art. 446 § 3 k.c.
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 października 2009 r., I PK 97/09, LEX
nr 558566). Zadośćuczynienie przewidziane w art. 446 § 4 k.c. nie jest więc
zależne od pogorszenia sytuacji życiowej osoby bliskiej w wyniku śmierci
bezpośrednio poszkodowanego, lecz ma na celu złagodzenie cierpienia
psychicznego wywołanego śmiercią osoby najbliższej i pomoc członkom jego
rodziny w dostosowaniu się do zmienionej sytuacji życiowej (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 12 września 2013 r., IV CSK 87/13, LEX nr 1383297). Wbrew
jednak zarzutowi skarżących, Sąd Apelacyjny przy wymiarze zadośćuczynienia nie
8
brał pod uwagę elementów szkody majątkowej istotnych dla przyznania
stosownego odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c.
W literaturze i judykaturze zwraca się uwagę, że na rozmiar krzywdy mają
przede wszystkim wpływ: dramatyzm doznań osoby bliskiej, poczucie osamotnienia
i pustki, cierpienia moralne i wstrząs psychiczny wywołany śmiercią osoby
najbliższej, rodzaj i intensywność więzi łączącej pokrzywdzonego ze zmarłym,
wystąpienie zaburzeń będących skutkiem tego odejścia (np. nerwicy, depresji), roli
w rodzinie pełnionej przez osobę zmarłą, stopień w jakim pokrzywdzony będzie
umiał się znaleźć w nowej rzeczywistości i zdolności jej zaakceptowania, leczenie
doznanej traumy, wiek pokrzywdzonego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
3 czerwca 2011 r., III CSK 279/10, OSP 2012, nr 4, poz. 44).
Niewątpliwie trudno jest „wycenić” tę krzywdę. W każdym razie, każdy
przypadek powinien być indywidualizowany z uwzględnieniem wszystkich
okoliczności sprawy. Wprowadzenie do przepisu klauzuli "odpowiedniej sumy"
pozostawia sądowi orzekającemu margines uznaniowości, co do wysokości
zasądzanej kwoty. Jest on dodatkowo wzmocniony fakultatywnym ("może")
charakterem tego przyznania. Swoboda ta, zwana prawem sędziowskim,
nie oznacza dowolności, gdyż przyznanie odpowiedniej sumy tytułem kompensacji
krzywdy, jak i jej odmowa, muszą być osadzone w stanie faktycznym sprawy i jeżeli
jest sporządzane uzasadnienie, powinny okoliczności te znaleźć obiektywny wyraz
w motywach wyroku. Pomimo niemożności ścisłego ustalenia wysokości
uszczerbku należy opierać rozstrzygnięcie na kryteriach zobiektywizowanych, a nie
kierować się wyłącznie subiektywnymi odczuciami poszkodowanego.
Trafnie jednak skarżący podnieśli, że Sąd Apelacyjny nie uwzględnił
w dostatecznym stopniu, dużego rozmiaru uszczerbku powodów wynikającego
ze szczególnej więzi łączącej ich z synem w tej wielodzietnej rodzinie.
Rzeczywiście, z ustaleń (zasłabnięcie ojca przy odbiorze zwłok syna, myśli
samobójcze, lęki i trauma matki, bezsenność) wynika znaczy dramatyzm doznań
rodziców w związku ze śmiercią syna, doznanie wstrząsu psychicznego,
wystąpienie zaburzeń będących skutkiem jego niespodziewanej śmierci. Sąd
9
Apelacyjny w dostatecznym stopniu nie uwzględnił więc zindywidualizowanego
charakteru krzywdy powodów związanej ze śmiercią osoby najbliższej.
Zadośćuczynienie określone w art. 446 § 4 k.c. jest odzwierciedleniem
w formie pieniężnej rozmiaru krzywdy, a ta w istocie nie zależy od statusu
materialnego pokrzywdzonego. Jedynie rozmiar zadośćuczynienia może być
odnoszony do stopy życiowej społeczeństwa, która pośrednio może rzutować na
umiarkowany jego wymiar i to w zasadzie bez względu na status społeczny oraz
materialny poszkodowanego. Przesłanka przeciętnej stopy życiowej nie może
pozbawić omawianego roszczenia funkcji kompensacyjnej i eliminować innych
istotniejszych czynników kształtujących jego rozmiar i ma charakter tylko
uzupełniający (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 września 2002 r., IV CKN
1266/00, niepublikowany).
Trafnie też skarżący zarzucili, że Sąd Apelacyjny odwołując się do praktyki
sądów w podobnych sprawach nie przytoczył ich sygnatur (z wyjątkiem wyroku
Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2008 r., II CSK 78/08 (LEX nr 420389),
który dotyczy innego stanu faktycznego oraz zadośćuczynienia w kwocie 280 000 zł
przyznanego na podstawie art. 445 § 1 k.c. Tymczasem, w ostatnim czasie -
podkreślając kompensacyjny element zadośćuczynienia oraz polepszający się
poziom życia społeczeństwa sądy zasądzają coraz większe kwoty tytułem
zadośćuczynienia z tytułu śmierci osoby bliskiej (por. np. wyroki Sądu Najwyższego
z dnia 12 września 2013 r., IV CSK 87/13 z dnia 10 maja 2012 r. IV CSK 416/11
niepublikowane).
Wskazane względy przesądzały o tym, że w świetle
niezakwestionowanych ustaleń, przyznane powodowi zadośćuczynienie było
niewspółmiernie nieodpowiednie, tj. rażąco za niskie. Uwzględniając wszystkie
wskazane okoliczności sprawy i powyższe uwagi należało dojść do wniosku,
że adekwatną dla doznanej krzywdy powodów były kwoty po 100.000 zł.
Skoro od ubezpieczyciela uzyskali już kwoty z tego tytułu po 30 000 zł należało
zasądzić dalsze sumy po 70.000 zł.
Ze wskazanych względów na podstawie art. 39816
k.p.c. Sąd Najwyższy
orzekł jak w sentencji.
10