Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 482/13
POSTANOWIENIE
Dnia 4 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku M. B.
przy uczestnictwie […]
o stwierdzenie nabycia spadku i o dział spadku,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 4 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej uczestniczki postępowania J. C.
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 14 marca 2013 r.,
1. uchyla zaskarżone postanowienie w punkcie 1 (pierwszym)
i oddala apelację wnioskodawczyni M. B.;
2. oddala skargę kasacyjną w pozostałej części;
3. orzeka, że wnioskodawczyni i uczestniczka postępowania
ponoszą koszty postępowania kasacyjnego związane z ich
udziałem w sprawie.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 2 listopada 2012 r. Sąd Rejonowy w P. dokonał
działu spadku po spadkodawcach: K. B., T. B., A. B. i A. B. w ten sposób, że
ustalając, iż w skład spadku wchodzą bliżej opisane nieruchomości rolne położone
w S. o łącznej wartości 212.300 zł przyznał wnioskodawczyni M. B. na własność
działki oznaczone w ewidencji gruntów numerami: nr 54 o powierzchni 0, 2920 ha,
nr 93 o powierzchni 0,2160 ha, nr 108 o powierzchni 0,8907 ha, nr 14
o powierzchni 0,1157 ha oraz nr 45 o powierzchni 0,4943 ha, zaś uczestniczce
postępowania J. C. przyznał działki oznaczone w ewidencji gruntów numerami : nr
112 o powierzchni 0,5274 ha oraz nr 113 o powierzchni 0,5797 ha. Sąd Rejonowy
zasądził od wnioskodawczyni oraz uczestniczki J. C. na rzecz pozostałych
uczestników postępowania: […], którzy nie otrzymali nieruchomości w naturze,
stosowne spłaty oraz orzekł o kosztach postępowania.
Sąd pierwszej instancji ustalił, ze opisane wyżej działki wchodziły w skład
gospodarstwa rolnego położonego w S. stanowiącego własność rodziców
wnioskodawczyni i uczestników postępowania K. i A. małżonków B. Grunty te
tworzą dwa kompleksy oddalone od siebie o około 5 km. W pierwszym z nich -
złożonych z działek nr 54,93 i 108 (S. obręb 1) o pow. 1.3987 ha, położonych przy
ul. R. zamieszkuje w siedlisku wnioskodawczyni M. B., która prowadzi
gospodarstwo rolne. Uprawia na części ornej działki nr 108 i 93 warzywa, a
pozostałe grunty, stanowiące użytki zielone, wykorzystuje jako łąkę i pastwisko dla
dwóch krów. Druga część złożona jest z działek rolnych o niskiej klasie bonitacyjnej
oznaczonych numerami 14, 45,112 i 113 (S. obręb 6 ), które leżą od wielu lat
odłogiem, zachodzi na nich zjawisko stepowienia, zarastają one samosiejkami, nie
nadają się do rolniczego wykorzystania, a ich przywrócenie do należytego stanu
kultury rolnej wymagałoby długotrwałych i kosztownych nakładów.
Wnioskodawczyni nie wykorzystuje rolniczo działek nr 14, 45, 112 i 113, dzierżawi
natomiast działki rolne od innych mieszkańców wsi, na których wypasa bydło i
zbiera siano. Zgodnie z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego S.
obowiązującym do końca 2003 roku, działki o nr 54, 93 i 108 (obręb 1) leżały na
terenach podstrefy budownictwa letniskowego w P., działki o nr 112 i 113 (obręb 6 )
3
- na terenach podstrefy mieszkaniowej, rezerwa terenu dla budownictwa wysokiego,
zaś działki nr 45 i 14 (obręb 6) na terenach podstrefy upraw polowych. S. nie
posiada aktualnie planu zagospodarowania przestrzennego, a jedynie Studium
Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego miasta S.
zatwierdzone uchwałą Rady Miasta z dnia 31.03.2006 r., zgodnie z którym działki
nr 14, 45, 112 i 113 są wyłączone z produkcji rolnej i przeznaczone pod zespół
przyrodniczo - krajobrazowy. Działka nr 14 w pasie 100 m od drogi to tereny
budownictwa jednorodzinnego i zagrodowego. Działka nr 45 w pasie 100 m od ul. D.
przewidziana jest w studium jako tereny pod budownictwo jednorodzinne i
zagrodowe. Działki nr 112 i 113 przewidziane są jako rezerwa kierunkowa
budownictwa mieszkaniowego jednorodzinnego oraz usług podstawowych. Działka
nr 108 w części około 100 m od ul. R. przeznaczona jest pod budownictwo
mieszkaniowe, a pozostała część działki nr 108 i działki nr 93 i 54 wyłączone są z
zabudowy i stanowią tereny zalewowe. Wartość rynkowa działek nr 108, 93 i 54
wynosi 95.600 złotych, wartość działek nr 112 i 113 wycenionych jako całość
funkcjonalna - 84.400 złotych, wartość działki nr 45 - 31.500 złotych, zaś działki nr
14 - 800 zł. W oparciu o opinię biegłego sądowego Sąd Rejonowy ustalił, że podział
gospodarstwa rolnego objętego wnioskiem jest możliwy, ale biorąc pod uwagę
ograniczenia wynikające z zasad prawidłowej gospodarki rolnej powinien być
dokonany na dwie części, to jest na część położoną w obrębie nr 1 obejmującą
działki nr 54, 93 i 108 oraz drugą część położoną w obrębie nr 6 obejmującą działki
nr 113,112, 14 i 45. Sąd ustalił także, że położone obok siebie działki nr 112 i 113
mają kształt wąskich (o szerokości odpowiednio 12 i 13 metrów) i wydłużonych
prostokątów i z tych przyczyn powinny stanowić jedną całość, albowiem osobno nie
nadają się pod zabudowę. Uczestniczka J. C. od wielu lat zamieszkuje poza S.,
aktualnie nie pracuje zawodowo, jest na utrzymaniu męża, posiada oszczędności
i na działkach nr 112 i 113, o przyznanie których wniosła, planuje postawienie domu.
Pozostali uczestnicy postępowania nie byli zainteresowani otrzymaniem
nieruchomości w naturze, lecz spłatami stosownymi do ich udziałów w spadku.
Dokonując działu spadku w sposób opisany w postanowieniu z dnia
2 listopada 2012 r. Sąd Rejonowy podniósł, w ślad za zaaprobowaną opinią
biegłego sądowego, że podział fizyczny gospodarstwa rolnego jest możliwy
4
i uwzględniając postulat uczestniczki J. C. przyznał jej na własność działki nr 112 i
113, wskazując, że z uwagi na ich położenie i kształt powinny one stanowić całość,
zaś ich wartość odpowiada udziałowi J. C. w spadku. Działki te, z uwagi na ich
aktualny stan, nie mogą być wykorzystywane rolniczo przez wnioskodawczynię M.
B., której Sąd przyznał pozostałe nieruchomości rolne wchodzące w skład
spadkowego gospodarstwa rolnego.
Powyższe postanowienie Sądu pierwszej instancji zaskarżyła apelacją
wnioskodawczyni M. B. domagając się zmiany zaskarżonego orzeczenia przez
przyznanie jej wszystkich działek za odpowiednią spłatą na rzecz siostry J. C.
Postanowieniem z dnia 14 marca 2013 roku Sąd Okręgowy zmienił zaskarżone
postanowienie Sądu Rejonowego w ten sposób, że przyznał wnioskodawczyni
działkę nr 112 za spłatą w wysokości 33.658 złotych na rzecz J. C., zaś dalej idącą
apelację M. B. oddalił.
Uczestniczka J. C., zaskarżając postanowienie Sądu Okręgowego w całości,
zarzuciła naruszenie prawa materialnego, tj. art. 211 k.c. w związku z art. 213 k.c.
w związku z art. 1035 k.c., oraz naruszenie przepisów postępowania, tj. art. 619 § 2
k.p.c., art. 623 k.p.c. i art. 688 k.p.c., art. 382 k.p.c. w związku z art. 278 k.p.c. w
związku z art. 391 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. Formułując powyższe
zarzuty skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego orzeczenia Sądu drugiej instancji
i przyznanie J. C. działek gruntu nr 112 i 113, ewentualnie o uchylenie
zaskarżonego wyroku Sądu drugiej instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia przepisów prawa materialnego- art. 211 k.c. w związku
z art. 213 k.c. w związku z art. 1035 k.c. przez niewłaściwe ich zastosowanie
skutkujące rozdzieleniem działek nr 112 i 113 tworzących zwartą całość
funkcjonalną, które doprowadziło do pozbawienia ich społeczno- gospodarczego
znaczenia i obniżenia ich wartości, jest oczywiście uzasadniony, stąd decydujący
o uwzględnieniu skargi kasacyjnej i wydaniu przez Sąd Najwyższy orzeczenia
co do istoty sprawy na podstawie art. 39816
k.p.c. Sformułowane w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej zarzuty procesowe są bowiem w istocie jedynie
powtórzeniem i odbiciem znajdujących oparcie w ramach pierwszej podstawy
5
kasacyjnej zastrzeżeń skarżącej do rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego, który
dokonał rozdzielenia działek nr 112 i 113 między wnioskodawczynię i uczestniczkę
sprzecznie z zasadami wynikającymi z art. 211 k.c. w związku z art. 213 k.c.
w związku z art. 1035 k.c.
Wskazany przez skarżącą art. 211 k.c. przewiduje, że każdy
ze współwłaścicieli może żądać, ażeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez
podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub
ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo że pociągałby za sobą
istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. Sąd Rejonowy
dokonując wskazanego w jego postanowieniu podziału spadkowego gospodarstwa
rolnego uwzględnił preferowany przez ustawodawcę sposób wyjścia ze wspólności
majątku spadkowego przez fizyczny podział, respektując jednocześnie wskazane
w cytowanym przepisie ograniczenia i trafnie uznając, że przyjęty podział fizyczny
spadkowych nieruchomości rolnych między wnioskodawczynię i uczestniczkę
uwzględnia konfigurację, kształt i przeznaczenie działek nr 112 i 113, a ponadto
odpowiada udziałowi J. C. w dzielonej masie majątkowej. Z ustaleń faktycznych
dokonanych przez Sąd Rejonowy i zaaprobowanych przez Sąd drugiej instancji
wynika, że działki nr 112 i 113 są wąskie (mają szerokość 12 i 13 metrów, co
uniemożliwia praktycznie ich oddzielną racjonalną zabudowę) oraz długie,
sąsiadują ze sobą i tylko łącznie tworzą nieruchomość nadającą się do
racjonalnego wykorzystania i zabudowy. Działki te z uwagi na ich stan, wieloletnie
odłogowanie i zachodzące niekorzystne zjawiska stepowienia i zarastania
chwastami oraz samosiejkami nie nadają się natomiast do rolniczego
wykorzystania. M. B. od lat nie wykorzystuje tych działek na potrzeby
gospodarstwa rolnego, lecz dzierżawi ziemię od innych gospodarzy w celu
wypasania dwóch krów. Przekonuje więc motywacja Sądu Rejonowego
uzasadniająca dokonany przez ten Sąd sposób zniesienia współwłasności
spadkowego gospodarstwa rolnego. Odmienne rozstrzygnięcie Sądu Okręgowego
polegające na przyznaniu działki nr 112 M. B., a działki nr 113 J . C. uzasadnione
zostało jednym zdaniem - że brak jest podstaw do nadmiernej gratyfikacji J. C.
przez przyznanie jej obu wskazanych działek jako atrakcyjniejszych od pozostałych.
Wskazać jednak należy, że udziały sióstr w majątku spadkowym są równe i
6
wynoszą po 14028/34560, stąd uwzględniając wartość spadku wynoszącą 212.300
złotych oraz fakt przyznania M. B. pozostałych działek, nie sposób podzielić
stanowiska Sądu Okręgowego. Podział rzeczy wspólnej powinien zasadniczo
nastąpić stosownie do wielkości udziałów, a wydzielone części rzeczy powinny
swoją wartością odpowiadać wielkości udziałów przysługujących poszczególnym
współwłaścicielom. Zasadnie więc podnosi skarżąca, że zaaprobowanie
rozstrzygnięcia Sądu Okręgowego prowadziłoby do niepożądanych skutków
gospodarczych i społecznych, czyniąc wskazane działki nieużytecznymi w sytuacji
braku możliwości ich oddzielnego racjonalnego wykorzystania przez dwóch różnych
właścicieli, zwłaszcza w sytuacji istniejącego między nimi konfliktu.
W tym stanie rzeczy, na podstawie art. 39816
k.p.c. Sąd Najwyższy uchylił
zaskarżone postanowienie Sądu Okręgowego w punkcie pierwszym i orzekł co do
istoty sprawy przez oddalenie apelacji M. B. od postanowienia Sądu pierwszej
instancji. W pozostałej części skarga kasacyjna J. C. podlegała oddaleniu jako
bezzasadna na podstawie art. 39814
k.p.c. Orzeczenie o kosztach postępowania
kasacyjnego znajduje oparcie w treści art. 520 § 1 w związku z art. 39821
i art. 13 §
3 k.p.c.