Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 520/13
POSTANOWIENIE
Dnia 4 czerwca 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska (sprawozdawca)
SSN Maria Szulc
w sprawie z wniosku E. Spółki Akcyjnej w G.
przy uczestnictwie F. – Z., E. i D. R. Spółki jawnej w Ś.
o stwierdzenie zasiedzenia służebności przesyłu
oraz sprawy z wniosku F. – Z., E. i D. R. Spółki Jawnej w Ś.
przy uczestnictwie E. Spółki Akcyjnej w G.
o ustanowienie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 4 czerwca 2014 r.,
skargi kasacyjnej F. – Z., E. i D. R. Spółki Jawnej w Ś.
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 17 maja 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną.
UZASADNIENIE
2
Wnioskodawca – […] spółka jawna (dalej jako F. lub Spółka) wniosła o
ustanowienie bliżej opisanej we wniosku odpłatnej służebności przesyłu,
obciążającej stanowiącą własność Spółki działkę gruntu nr 317/3 położoną w Ś.
przy ul. P. na rzecz uczestnika postępowania E. S.A. za wynagrodzeniem w kwocie
112.347,54 zł. E. S.A. złożyła z kolei odrębny wniosek o stwierdzenie, że z dniem
1 lutego 2009 r. spółka ta nabyła w drodze zasiedzenia służebność przesyłu
obciążającą opisaną wyżej działkę. Obie sprawy zostały połączone przez Sąd
Rejonowy w B. do wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia.
Postanowieniem z dnia 4 marca 2013 r. r Sąd Rejonowy w B. stwierdził, że
E. S.A. nabyła z dniem 2 lutego 2009 r. przez zasiedzenie służebność przesyłu na
nieruchomości niezabudowanej (działce nr 317/3) położonej w Ś. przy ul. P.,
stanowiącej własność F. spółka jawna o treści opisanej w punkcie pierwszym
postanowienia. Sąd Rejonowy oddalił wniosek F. spółki jawnej o ustanowienie
odpłatnej służebności przesyłu i orzekł o kosztach postępowania.
Postanowieniem z dnia 17 maja 2013 roku Sąd Okręgowy oddalił apelację F.
spółki jawnej wniesioną od powyższego postanowienia ustalając, że nieruchomość
niezabudowana, o którą chodzi w sprawie stanowiła własność Skarbu Państwa, a
następnie w wyniku jej komunalizacji stała się z dniem 27 maja 1990 roku
własnością Gminy Miejskiej Ś. W dniu 22 września 1999 r. dla działki tej założona
została księga wieczysta Kw […],w której jako właściciela ujawniono Miasto Ś. Na
podstawie umowy sporządzonej w formie aktu notarialnego w dniu 7 listopada 2002
r. działkę tę nabyli Z. i E. małżonkowie R., którzy umową 2 marca 2011 r., wnieśli ją
jako wkład do F. spółki jawnej w Ś. Na działce tej poprzednik prawny uczestnika –
przedsiębiorstwo państwowe Zakład […] w K. postawił na podstawie stosownych
decyzji administracyjnych, uzgodnień i pozwoleń słupy z liniami energetycznymi.
Pierwsza linia energetyczna wybudowana została i oddana do użytku w 1970 roku,
zaś kolejne - w 1975 roku i 1988 roku. W 1989 i 1990 roku Zakład, którego E. jest
następcą prawnym w wyniku szczegółowo zreferowanych przez Sąd Rejonowy
przekształceń własnościowych, przejął te urządzenia przesyłowe do własnego
majątku i korzystał z nich zgodnie z ich przeznaczeniem. W zakresie niezbędnym
do obsługi tych urządzeń poprzednicy prawni, a następnie uczestnik postępowania
korzystali także z nieruchomości należącej najpierw do Skarbu Państwa, następnie
3
do Gminy, małżonków R. i aktualnie do spółki jawnej. Pismem z dnia 23 maja
2011 roku F. spółka jawna wezwała E. S.A. do podjęcia rozmów w celu ustalenia
wynagrodzenia za korzystanie z przedmiotowej działki bez tytułu prawnego oraz w
sprawie ustanowienia na niej służebności przesyłu.
Opierając się na powyższych ustaleniach faktycznych, Sąd Okręgowy
podzielił ocenę prawną Sądu Rejonowego, że uczestnik postępowania – E. S.A.
nabył przez zasiedzenie służebność przesyłu, przy czym bieg terminu zasiedzenia
rozpoczął się w dniu 2 lutego 1989 roku czyli od momentu zniesienia przez
ustawodawcę wynikającej z dotychczasowego brzmienia art. 128 k.c. zasady
jednolitego funduszu własności ogólnonarodowej (państwowej). Z dniem 2 lutego
1989 roku dotychczasowe dzierżenie przez poprzednika prawnego E. S.A. mienia
państwowego przekształciło się w samoistne posiadanie tego mienia, przy czym
mienie to objęte zostało w posiadanie w dobrej wierze, albowiem urządzenia
przesyłowe usytuowane były na gruncie państwowym. Linie energetyczne zostały
wybudowane na gruncie państwowym i przejęte przez przedsiębiorstwo za wiedzą i
zgodą właściwych organów państwowych na podstawie stosownych decyzji,
uzgodnień i pozwoleń, w ramach realizacji przez Państwo obowiązków związanych
z powszechną elektryfikacją miast i wsi. Ani Państwo ani też Gmina Ś. nie
kwestionowały nigdy prawa przedsiębiorcy energetycznego do eksploatowania tych
urządzeń energetycznych i korzystania w tym celu w niezbędnym zakresie także z
gruntu, na którym urządzenia te zostały wybudowane. W ocenie Sądu Okręgowego
dobra wiara poprzednika prawnego przedsiębiorcy przesyłowego trwała do dnia
22 września 2002 roku, to jest do daty nabycia gminnej nieruchomości obciążonej
urządzeniami przesyłowymi przez osoby fizyczne – małżonków R., co nie miało
jednak wpływu na długość okresu niezbędnego do zasiedzenia służebności
przesyłu z uwagi na zasadę „mala fides superveniens non nocet”. W konsekwencji
po upływie 20 lat nieprzerwanego posiadania nieruchomości w zakresie
niezbędnym do korzystania z urządzeń przesyłowych na niej posadowionych,
uczestnik postępowania nabył przez zasiedzenie z dniem 2 lutego 2009 roku
służebność przesyłu. Stwierdzenie zasiedzenia skutkowało oddaleniem wniosku F.
spółki jawnej o ustanowienie odpłatnej służebności przesyłu jako
4
bezprzedmiotowego, albowiem wniosek ten wpłynął do Sądu Rejonowego w dniu
28 listopada 2011 roku.
W skardze kasacyjnej F. spółka jawna zaskarżając postanowienie Sądu
Okręgowego w całości, zarzuciła naruszenie przepisów prawa materialnego - art.
177 k.c., art. 7 w związku z art. 341 k.c. w związku z art. 234 k.p.c. oraz art. 172 w
związku z art. 292 k.c. Wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia
i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie zawiera zarzutów sformułowanych w ramach drugiej
podstawy kasacyjnej, co oznacza przeprowadzenie oceny zarzutów
materialnoprawnych w oparciu o ustalenia Sądu Okręgowego stanowiące podstawę
faktyczną zaskarżonego postanowienia. Wynika z nich, że działka nr 317, na której
poprzednik prawny wnioskodawcy wybudował w latach siedemdziesiątych
i osiemdziesiątych poprzedniego wieku urządzenia przesyłowe w postaci trzech linii
energetycznych stanowiła do dnia 27 maja 1990 roku własność Skarbu Państwa.
Przepisy art. 128 k.c. w brzmieniu obowiązującym do chwili wejścia w życie ustawy
z dnia 31 stycznia 1989 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 3, poz. 11),
tj. do dnia 31 stycznia 1989 r. przewidywały, że własność państwowa przysługuje
niepodzielnie Państwu a państwowe osoby prawne w granicach swej zdolności
prawnej wykonują w imieniu własnym względem zarządzanych przez nie części
mienia ogólnonarodowego uprawnienia płynące z własności państwowej.
Przedsiębiorstwa państwowe wykonywały zatem jedynie zarząd mieniem
państwowym, aczkolwiek w imieniu własnym. Taka wykładnia art. 128 k.c.
była i jest przyjmowana w orzecznictwie oraz doktrynie (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 15 kwietnia 1966 r. I CR 80/66, OSNC 1967/2/24, uchwała
Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1961 r., I CO 20/61, OSNC
1962/2/41,postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2006 r. I CSK
11/05, niepubl.). Do dnia 31 stycznia 1989 r., gdy właścicielem nieruchomości
obciążonej był Skarb Państwa a posiadaczem służebności gruntowej podobnej do
przesyłu było - co jest okolicznością bezsporną w sprawie - przedsiębiorstwo
5
państwowe, nie mogło w ogóle dojść do zasiedzenia służebności gruntowej
podobnej do przesyłu. Służebność gruntowa jest prawem na rzeczy cudzej,
a zatem właściciel nieruchomości nie może nabyć przez zasiedzenie służebności
na swojej (własnej) nieruchomości. Zasiedzenie polega bowiem na nabyciu prawa
własności (ograniczonego prawa rzeczowego) przez nieuprawnionego posiadacza
wskutek faktycznego wykonywania tego prawa w określonym czasie, jest więc
pierwotnym sposobem nabycia własności lub innych praw rzeczowych na rzeczy
cudzej.
W myśl zmienionego art. 128 k.c., obowiązującego od dnia 1 lutego 1989 r.,
własność państwowa przysługiwała Skarbowi Państwa albo innym państwowym
osobom prawnym (art. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o zmianie ustawy -
Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 3, poz. 11). Dopiero od tej chwili przedsiębiorstwo
państwowe, będące poprzednikiem prawnym wnioskodawcy, mogło nabyć prawa
(w tym ograniczone prawo rzeczowe w postaci służebności gruntowej podobnej do
przesyłu) na swoją rzecz, doszło bowiem do rozdzielenia osoby posiadacza
służebności gruntowej podobnej do przesyłu oraz osoby właściciela
nieruchomości obciążonej urządzeniami przesyłowymi. Z ustaleń faktycznych
poczynionych w niniejszej sprawie wynika, że działka nr 317 została następnie
skomunalizowana i stała się własnością Gminy Ś. Podstawy prawne nabywania
mienia przez gminy uregulowane zostały w art. 44 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o
samorządzie gminnym (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.), który
wszedł w życie z dniem 27 maja 1990 r. Jednym ze sposobów było nabycie mienia
na podstawie przepisów ustawy z dnia 10 maja 1990 r.- Przepisy wprowadzające
ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych
(Dz.U.1990, nr 32, poz. 191). Art. 5 ust. 1 tego aktu stanowił, że wskazane w nim
mienie ogólnonarodowe (państwowe) staje się w dniu wejścia w życie tej ustawy
(dnia 27 maja 1990 r.) z mocy prawa mieniem właściwych gmin. Jeżeli państwowe
przedsiębiorstwo energetyczne zaczęło samodzielnie korzystać z urządzeń
przesyłowych usytuowanych na danej działce gruntu przed dniem 27 maja 1990 r.
(jak w niniejszej sprawie), to bieg zasiedzenia służebności gruntowej podobnej do
przesyłu obciążającej nieruchomość, która do tego dnia była przedmiotem
własności państwowej i z tym dniem z mocy prawa stała się mieniem komunalnym,
6
rozpoczął się dnia 27 maja 1990 r. (por. uchwała SN z dnia 13 kwietnia 2007 roku,
III CZP 23/07, OSNC 2008, nr 5, poz. 45). Artykuł 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r.
o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) znajdował
zastosowanie także do nieruchomości państwowych, które z dniem 27 maja 1990 r.
stały się z mocy prawa mieniem komunalnym (por. uchwała SN z dnia 13 stycznia
1995 r., III CZP 174/94, OSNC 1995, nr 4, poz. 67). Przepis ten przewidywał,
że jeżeli przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy istniał stan, który według
przepisów dotychczasowych wyłączał zasiedzenie nieruchomości, a według
przepisów obowiązujących po wejściu w życie tej ustawy prowadzi do zasiedzenia,
zasiedzenie biegnie od dnia wejścia jej w życie; jednakże termin ten ulega
skróceniu o czas, w którym powyższy stan istniał przed wejściem w życie ustawy,
lecz nie więcej niż o połowę.
Oznacza to, że poprzednik prawny wnioskodawcy mógł skrócić okres
niezbędny do nabycia służebności przesyłu w drodze zasiedzenia biegnący
od dnia 27 maja 1990 roku o okres samoistnego posiadania tej służebności od
dnia 1 lutego 1989 roku do dnia 26 maja 1990 roku. Sąd Okręgowy nie naruszył
więc art. 177 k.c. w sposób wskazany w skardze kasacyjnej, a więc przez
nieuwzględnienie, że w okresie jego obowiązywania nie było możliwe rozpoczęcie
biegu terminu zasiedzenia służebności gruntowej obciążającej grunt państwowy.
Przepis ten bowiem, z uwagi na podstawę faktyczną zaskarżonego postanowienia,
nie znajdował zastosowania w niniejszej sprawie, skoro w dniu jego uchylenia
działka nr 317 nie była już działką Skarbu Państwa, lecz działką komunalną.
O długości okresu niezbędnego do nabycia służebności gruntowej w drodze
zasiedzenia decyduje kwalifikacja charakteru jej posiadania przez przedsiębiorcę
przesyłowego, a więc czy było to posiadanie w dobrej czy w złej wierze
z uwzględnieniem domniemania prawnego wynikającego z art. 7 k.c. oraz skutków
tego domniemania prawnego płynących z art. 234 k.p.c. Nie jest uzasadniony
sformułowany w skardze zarzut naruszenia tych przepisów przez błędne, zdaniem
skarżącej, przyjęcie przez Sąd Okręgowy, że Spółka nie obaliła domniemania
dobrej wiary poprzednika prawnego E. S.A. w dacie objęcia przez niego
służebności gruntowej podobnej do przesyłu w posiadanie, co miało miejsce w dniu
1 lutego 1989 roku. Takie stwierdzenie (braku obalenia domniemania prawnego
7
przez Spółkę) Sąd Okręgowy umotywował oceną zawnioskowanych przez
przedsiębiorcę przesyłowego dowodów z dokumentów oraz faktem nie
przedstawienia przez spółkę F. dowodów świadczących o złej wierze poprzednika
prawnego wnioskodawcy w momencie objęcia posiadania służebności gruntowej w
posiadanie. Zgodnie z art. 7 k.c. jeżeli określone skutki prawne zależą od dobrej lub
złej wiary, domniemywa się dobrą wiarę. Stosownie do art. 234 k.p.c. domniemania
ustanowione przez prawo (domniemania prawne) wiążą sąd; mogą być one jednak
obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza. Spółka jawna powinna była zatem
udowodnić złą wiarę poprzednika prawnego uczestnika postępowania w momencie
objęcia przez niego w posiadanie służebności gruntowej podobnej do przesyłu (por.
wyrok SN z dnia 9 marca 1967 r. II CR 340/66, OSPiKA 1967, nr 11, poz. 262), a
więc wykazać, że przedsiębiorca przesyłowy wiedział o okolicznościach istotnych z
punktu widzenia przepisu chroniącego jego dobrą wiarę, albo że jego niewiedza o
tych okolicznościach była wynikiem jego niedbalstwa. Ustalone w sprawie fakty,
dotyczące zachowania poprzednika prawnego uczestnika, a następnie samego
uczestnika oraz kolejnych właścicieli obciążonej urządzeniami nieruchomości, w
tym małżonków R., nie wskazują na to, że uczestnik wiedział o utracie tytułu do
korzystania z gruntu zajętego pod słupy i trakcję energetyczną oraz o tym, że
eksploatując urządzenia narusza prawa właścicieli gruntu. Z kolei aż do
wystąpienia przez F. spółkę jawną z pismem z dnia 23 maja 2011 roku w sprawie
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z gruntu w zakresie urządzeń
przesyłowych oraz ustanowienie służebności przesyłu nie sposób przyjąć, że
pozwany dopuścił się niedbalstwa przez niedołożenie należytej staranności w
ustaleniu swego statusu prawnego wobec gruntów, na których, raz jeszcze wypada
powtórzyć, widoczne były od dziesiątek lat urządzenia energetyczne o znacznych
gabarytach.
Sąd Okręgowy nie naruszył także art. 292 w związku z art. 172 k.c.
Ustalone w sprawie fakty wskazywały, że poprzednik prawny wnioskodawcy
przystąpił do korzystania z trwałych i widocznych urządzeń przesyłowych
posadowionych na działce nr 317, stanowiącej własność Skarbu Państwa,
w zakresie niezbędnym do ich eksploatacji czyli objął posiadanie służebności
gruntowej podobnej do służebności przesyłu z dniem 1 lutego 1989 roku w dobrej
8
wierze i nieprzerwanie przez 20 lat służebność tę wykonywał mimo zmieniających
się właścicieli obciążonego gruntu, którzy tolerowali fakt wykorzystywania ich
nieruchomości w zakresie niezbędnym do eksploatacji urządzeń przesyłowych.
Dotyczy to kolejno Skarbu Państwa, Gminy Ś. i małżonków R., którzy nabyli
przedmiotową działkę od Gminy Miejskiej Ś. w 2002 roku z widniejącymi na niej
urządzeniami przesyłowymi w postaci trzech linii energetycznych. Dopiero kolejny
właściciel czyli spółka jawna F. wystąpiła do E. S.A. z pismem z dnia 23 maja 2011
roku o zapłatę wynagrodzenia za korzystanie z gruntu w zakresie urządzeń
przesyłowych bez tytułu prawnego i ustanowienie służebności przesyłu. Pismo to,
podobnie jak skierowany przez Spółkę jawną do Sądu Rejonowego na podstawie
art. 3052
k.c. wniosek o ustanowienie służebności przesyłu nie mogły jednak
odnieść skutku z uwagi na wcześniejszy upływ okresu 20 lat niezbędnego do
nabycia tej służebności w drodze zasiedzenia przez przedsiębiorcę przesyłowego.
Przy rozpoznawaniu wniosku przedsiębiorcy przesyłowego o stwierdzenie nabycia
służebności przez zasiedzenie i ocenie, jaką długość okresu niezbędnego do
zasiedzenia należy przyjąć, decydujące znaczenie ma istnienie dobrej bądź złej
wiary w momencie objęcia w posiadanie nieruchomości (służebności) oraz
wynikające z przepisu art. 7 k.c. domniemanie dobrej wiary posiadacza. Istotna jest
przy tym jedynie dobra wiara na początku okresu posiadania prowadzącego do
zasiedzenia służebności. Jej utrata w czasie trwania posiadania nie ma
dla zasiedzenia znaczenia, stąd podzielić należy pogląd Sądu Okręgowego,
że znajduje tu zastosowanie zasada „mala fides superveniens non nocet”,
ponieważ z mocy art. 292 k.c. do zasiedzenia służebności gruntowej stosuje się
odpowiednio przepisy o nabyciu własności nieruchomości przez zasiedzenie.
W tym stanie rzeczy, na podstawie art. 39814
w związku z art.13 § 2 k.p.c.,
orzeczono jak w sentencji.
9