Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 624/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 września 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSA Elżbieta Fijałkowska
w sprawie z powództwa K. Pi. i Ł. P.
przeciwko R. Spółce z o.o. - Spółce komandytowo-akcyjnej w W., o uznanie
postanowień wzorca umowy za niedozwolone,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 września 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 10 kwietnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania
i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Powodowie domagali się uznania za niedozwolone klauzule następujących
zapisów stosowanych w umowie o nazwie „Przedwstępna umowa sprzedaży"
pozwaną R. Sp. z o.o. - sp. komandytowa:
1) „Cena, ustalona na podstawie ust. 1 może ulec zmianie na skutek zmiany
stawki podatku od towarów i usług lub zmiany powierzchni przedmiotu
umowy, wynikającej z różnic obmiarowych pomiędzy powierzchnią
lokalu wskazaną w § 2 ust. 1 lit. a, a powierzchnią określoną w dokumentacji
powykonawczej i w takim wypadku cena zostanie zmieniona
z uwzględnieniem ceny za 1 m2
w wysokości () zł. (§ 3 ust. 4);
2) Strony umowy ustalają, że terminy podane w ust. 5 oznaczają daty uznania
rachunku bankowego Sprzedającego. Niedotrzymanie tych terminów przez
Kupującego uprawnia Sprzedającego do naliczania za każdy dzień
opóźnienia w płatności odsetek w wysokości podwójnie ustawowych
i zaliczanie dokonywanych przez Kupującego wpłat w pierwszej kolejności
na te odsetki (§ 3 ust. 8);
3) Strony umowy ustalają termin wykonania przedmiotu umowy określonego
w § 2 ust. 1 lit a, tego aktu z wyłączeniem prac, o których mowa w § 4 ust. 2,
na (...). W przypadku zaistnienia zdarzeń niezależnych od Sprzedającego,
za powstanie, których Sprzedający nie ponosi winy lub zdarzeń
niemożliwych do przewidzenia w dniu zawarcia umowy, w tym między innymi
działania siły wyższej i zdarzeń losowych (pożar, powódź, huragan,
eksplozja, obsuwanie się ziemi, upadek pojazdu powietrznego itp.),
Sprzedający zastrzega możliwość zmiany terminu podanego
w niniejszym punkcie. Zmiana terminu spowodowana działaniem
siły wyższej lub działaniem niezależnym od Sprzedającego, nie
stanowi zwłoki ani opóźnienia w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego
i Kupujący nie jest uprawniony do żądania od Sprzedającego odsetek za
zwłokę lub opóźnienie, oraz nie przysługuje mu prawo odstąpienia od
niniejszej umowy (§ 4 ust. 1);
3
4) O terminie przekazania przedmiotu odbioru, Kupujący zostanie
poinformowany przez Sprzedającego pisemnym zawiadomieniem, wysłanym
nie później niż na 14 dni przed wyznaczonym terminem przekazania.
W przypadku, gdy Kupujący nie będzie mógł się stawić na odbiór
w podanym terminie, powinien o tym poinformować pisemnie Sprzedającego.
W takim wypadku strony uzgodnią dodatkowy termin odbioru, który będzie
przypadał nie później niż czternastego dnia od dnia pierwszego terminu
odbioru. Jeżeli mimo prawidłowego zawiadomienia o pierwszym terminie
odbioru lub będąc obecny odmówi odbioru Sprzedający może dokonać
jednostronnego odbioru lokalu lub skorzystać z uprawnienia do odstąpienia
od umowy zapisanego w § 10 ust. 2 lit. b (§ 4 ust. 5);
5) „§ 3 ust. 3. Cena określona w ust. 1 według następujących zasad:
a) waloryzacji podlega nie zapłacona część ceny przedmiotu umowy,
chyba że całość ceny zostanie uiszczona w terminie 7 dnia licząc od daty
zawarcia niniejszej umowy;
b) nie wpłacona część ceny waloryzowana będzie raz w miesiącu,
pierwszego dnia każdego miesiąca kalendarzowego;
c) waloryzację nalicza się poczynając od pierwszego dnia miesiąca
kalendarzowego następującego po miesiącu w którym podpisano umowę;
d) wskaźnik waloryzacji wynosi 0,9% miesięcznie.
Wyrokiem z dnia 12 czerwca 2012 r. Sąd Okręgowy w W. Sąd Ochrony
Konkurencji i Konsumentów uznał za niedozwolone i zakazał ich wykorzystywania
w obrocie z konsumentami, postanowienia wzorca umowy stosowanego przez
pozwaną R. Sp. z o.o. - sp. komandytowa o nazwie „Przedwstępna umowa
sprzedaży" opisane w punktach 1 - 4, w pozostałym zakresie powództwo oddalił
oraz rozstrzygnął o kosztach procesu i nakazał publikację wyroku w MSiG na koszt
strony pozwanej.
Ustalił, że R. spółka z ograniczoną odpowiedzialnością - sp. komandytowa
prowadzi działalność gospodarczą m.in. w zakresie wznoszenia budynków
mieszkalnych oraz ich sprzedaży. W ramach tej działalności przedsiębiorca
wykorzystuje w obrocie z udziałem konsumentów wzorzec umowy o treści
4
wskazanej przez powoda. Sąd wskazał, że kwestia indywidualnego uzgadniania
zakwestionowanych postanowień, co wyłącza możliwość uznania ich za
niedozwolone w świetle art. 3851
k.c., nie podlega ocenie w przypadku kontroli
dokonywanej przez SOKiK, a więc dotyczącej wzorca umownego in abstracto.
Po dokonaniu analizy zakwestionowanych postanowień umownych stanął na
stanowisku, że klauzule umowne opisane w punktach 1 - 4 są sprzeczne z dobrymi
obyczajami, co wyraża się w nierzetelnym, nierównorzędnym traktowaniu
konsumenta jako partnera umowy oraz wykorzystywaniu pozycji profesjonalisty.
Wskazał, że klauzula opisana w punkcie 2 pozwu rażąco narusza interesy
konsumentów poprzez wyjątkowo niekorzystne ukształtowanie ich sytuacji
ekonomicznej. Poprzez przedmiotową klauzulę przedsiębiorąca w istocie przenosi
na konsumentów ryzyko ekonomiczne związane z możliwością wzrostu kosztów
inwestycji wskutek wzrostu stawki podatku od towarów i usług. Dodatkowo Sąd
wskazał, że postanowienie to wypełnia przesłanki niedozwolonego postanowienia
wzorca umownego, wskazanego w art. 3853
pkt 19 k.c., gdyż upoważnia
sprzedającego do jednostronnej zmiany istotnych cech świadczenia bez ważnych
przyczyn, tj. wydania lokalu o innej powierzchni, niż pierwotnie umówiona. Klauzula
z pkt 3 petitum pozwu (§ 3 ust. 8 wzorca umownego) spełnia przesłanki
niedozwolonego postanowienia wzorca umownego, o którym mowa art. 3851
§ 1
k.c. Dodatkowo, w ocenie Sądu, jest ona także zbliżona w swej istocie do
postanowienia wymienionego w art. 3853
pkt 17 k.c. - nałożenie na konsumenta,
który nie wykonał zobowiązania lub odstąpił od umowy, obowiązku zapłaty rażąco
wygórowanej kary umownej lub odstępnego. Przedmiotowy zapis, przewiduje
bowiem stanowczo zbyt wygórowaną wysokość odsetek (tj. 26% w skali roku) za
opóźnienie w zapłacie poszczególnych rat ceny, przekraczającą ponadto wysokość
odsetek maksymalnych, o których mowa w art. 359 § 21
k.c. (tj. wg wyliczeń
powoda 23% w skali roku, przy czterokrotności wysokości stopy kredytu
lombardowego w skali roku - 5,75%; natomiast w dacie orzekania stopa
lombardowa wynosi 6,00%, co daje 24% w skali roku).
Także postanowienie wskazane w pkt 4 petitum pozwu (§ 4 ust. 1 wzorca)
stanowi niedozwolone postanowienie umowne, o którym mowa w art. 385 pkt 9 i pkt
10 k.c., albowiem pozostaje w sprzeczności z zasadą uczciwości kontraktowej
5
i narusza równość stron, skoro przewiduje możliwość jego arbitralnego
wykonywania przez kontrahenta konsumenta. Odnośnie ostatniego
z zakwestionowanych postanowień, tj. z § 4 ust. 5 wzorca umownego, Sąd I
instancji stwierdził, że spełnia on przesłanki niedozwolonego postanowienia wzorca
umownego, o którym mowa w art. 3853
pkt 9 k.p.c.
Wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
pozwanego i orzekł o kosztach postępowania. Podzielił w całości ustalenia
faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji.
Skarga kasacyjna strony pozwanej została oparta na podstawie naruszenia
przepisów prawa materialnego (art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.). Skarżący zarzucił obrazę
art. 3851
§ 2 w zw. z art. 58 § 1 k.c. i w zw. z art. 28 ustawy z dnia 16 września
2011 r. o ochronie nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego (Dz.U.
nr 232, poz. 1377), art. 3851
§ 2 w zw. z art. 58 § 1 w zw. z art. 359 § 22
k.c. oraz
art. art. 3851
§ 2 w zw. z art. 3853
pkt 20 k.c. W oparciu o te zarzuty wniósł
o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji
do ponownego rozpoznania, ewentualnie o uchylenie wyroków Sądu pierwszej
i drugiej instancji i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd Apelacyjny ocenił, że Sąd pierwszej instancji prawidłowo uznał za
niedozwolone klauzule umowne postanowienia umów wskazane w wyroku,
stosowane przez stronę pozwaną. Wyrażając to stanowisko nie dokonał oceny tych
postanowień z punktu widzenia ich zgodności z bezwzględnie obowiązującymi
przepisami, choć strona pozwana w apelacji zarzuciła naruszenie art. 3851
§ 1 i art.
3853
pkt 17 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie, w wyniku uznania za
niedozwolone postanowienie umowne wzorca umowy naruszającego bezwzględnie
obowiązujące przepisy ustawowe. Niezależnie od powinności rozpoznania takiego
zarzutu w świetle regulacji zawartej w art. 378 k.p.c., którego naruszenia nie
zarzucono w skardze kasacyjnej, Sąd Apelacyjny miał obowiązek zastosowania
z urzędu właściwych przepisów prawa materialnego. Wynika to z obowiązującego
modelu tzw. apelacji pełnej.
6
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 stycznia 2011 r., III CZP 119/10
stwierdził, że postanowienie wzorca umowy sprzeczne z bezwzględnie
obowiązującym przepisem ustawy, nie może być uznane za niedozwolone
postanowienie umowne. Zachodziła zatem konieczność rozważenia, czy klauzule
umowne wskazane przez powodów nie naruszają bezwzględnie obowiązujących
przepisów ustawowych. W skardze kasacyjnej wskazano zasadnie, że powyższa
ocena powinna obejmować przepisy kodeksu cywilnego dotyczące maksymalnej
wysokości odsetek ustawowych oraz - z uwagi na przedmiot wzorca umowy -
przepisy ustawy z dnia 16 września 2011 r. o ochronie nabywcy lokalu
mieszkalnego lub domu jednorodzinnego (Dz. U. nr 232, poz. 1377). Ponieważ Sąd
Apelacyjny takiej oceny zaniechał zarzut naruszenia art. 3851
§ 1 k.c. w zw.
z art. 58 § 1 k.c. był uzasadniony.
W skardze kasacyjnej zasadnie zarzucono również naruszenie art. 3851
§ 1
w zw. z art. 3853
pkt 20 k.c., w związku z uznaniem za niedozwolone postanowienie
umowne wzorca umowy dotyczącego postanowienia o możliwości zmiany ceny
lokalu z uwagi na zmianę stawki podatku VAT lub stwierdzoną różnicę powierzchni
lokalu (§ 3 ust. 4 wzorca umowy). Sąd Apelacyjny uznał, że powyższe
postanowienie wzorca umowy narusza dobre obyczaje, gdyż trudno sobie
wyobrazić, aby konsument, w przypadku indywidualnego negocjowania warunków
umowy, wyraził na takie warunki zgodę. Wiązałoby się to bowiem z przejęciem
całkowicie ryzyka zwiększenia podatku VAT i ograniczeniem uprawnień do
odstąpienia od umowy. Sąd Apelacyjny zaaprobował zatem ocenę Sądu
Okręgowego, który wskazał także na niemożliwą dla konsumenta do obliczenia
ostateczną cenę lokalu oraz wypływające z zakwestionowanego postanowienia
uprawnienie dla strony pozwanej do jednostronnej zmiany istotnych cech
świadczenia, tj. powierzchni lokalu bez ważnych przyczyn. Powołane wyżej
argumenty nie przemawiają za uznaniem wskazanych wyżej postanowień § 3 pkt 4
wzorca umowy za niedozwolone postanowienie umowne. Skarżący w skardze
kasacyjnej wskazał zasadnie, że ryzyko ekonomiczne związane z wysokością
stawki podatku VAT nie obciążało wyłącznie konsumenta, gdyż możliwość zmiany
ceny nie została zastrzeżona jedynie na wypadek podwyższenia stawki podatku
VAT. Zatem w przypadku jej obniżenia istniałaby podstawa do obniżenia ceny,
7
co byłoby korzystne dla konsumenta. Nie można też podzielić oceny,
że zastrzeżenie możliwości zmiany ceny z uwagi na zmianę stawki podatku VAT
uniemożliwia konsumentowi obliczenie potencjalnej ceny lokalu, skoro stawki
podatku VAT mogą mieć jedynie określoną wysokość, wynikającą z przepisów
ustawowych. Z kolei postanowienie dotyczące zmiany ceny lokalu z uwagi na
dokonany obmiar powierzchni lokalu nie było związane z uprawnieniem strony
pozwanej do jednostronnej zmiany powierzchni lokalu np. w następstwie
nienależytego wykonania umowy. Miało ono na celu uwzględnienie rzeczywistej
powierzchni lokalu jako czynnika wpływającego na wysokość ceny za lokal, przy
zastosowaniu określonej wysokości ceny m2
lokalu. Postanowienie wzorca umowy,
które przewiduje określenie ostatecznej ceny lokalu zgodnie z jego rzeczywistą
powierzchnią, ustaloną po zakończeniu inwestycji (wskazaną w dokumentacji
powykonawczej), nie może być uznane za rażąco naruszające interesy
konsumenta. Skarżący wskazał zasadnie, że przy ocenie, czy doszło do naruszenia
interesów konsumenta z punktu widzenia niepewności co do ostatecznych kosztów
umowy należało uwzględnić postanowienie uprawniające konsumenta do
odstąpienia od umowy w przypadku, gdyby cena ostateczna została zwiększona
o ponad 5%, co chroniłoby konsumenta przed ryzykiem braku odpowiednich
środków finansowych w przypadku większego wzrostu ceny. Uwzględniając
powyższe brak jest podstaw do uznania, że postanowienia § 3 pkt 4 wzorca umowy
naruszają interesy konsumenta w sposób rażący.
Z tych względów skarga kasacyjna była uzasadniona i zaskarżony nią wyrok
podlegał uchyleniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.