Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 266/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 10 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
w sprawie z powództwa J. E.
przeciwko Wytwórni Konstrukcji Stalowych "O." sp. z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 10 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 21 lutego 2013 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. oddala wniosek strony pozwanej o zasądzenie od powoda
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód J. E. żądał od pozwanej Wytwórni Konstrukcji Stalowych „O.” – Spółki
z o.o. zasądzenia kwoty 4.661.770,50 zł z odsetkami od dnia 6 października 2011 r.
na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Powód uzyskał bowiem
wobec pozwanego prawomocny wyrok pauliański (art. 527 k.c.), obejmujący
umowę sprzedaży użytkowania wieczystego (ustanowionego na działce o nr 4/4) z
dnia 31 października 2002 r. Dłużnik powoda T. (obecna nazwa: A. Spółka z o.o.)
dokonał podziału nabytych działek, następnie zbył prawo użytkowania wieczystego
na rzecz swoich wierzycieli (w postępowaniu układowym). Dochodzona kwota jako
przeznaczona na zaspokojenie należności tych wierzycieli stanowiła
bezpodstawne wzbogacenie pozwanego (osoby trzeciej) kosztem powoda
(wierzyciela pauliańskiego). Jako dodatkową podstawę prawną roszczenia powód
podał przepisy o odpowiedzialności deliktowej.
Sąd Okręgowy oddalił powództwo po dokonaniu następujących ustaleń
faktycznych.
Na podstawie zaskarżonej umowy sprzedaży z dnia 31 października 2002 r.
T. – Spółka z o.o. zbyła na rzecz pozwanego prawo użytkowania gruntu (działki nr
4/4) i prawo własności wzniesionego na działce budynku. Pozwany nabywca
dokonał kilkakrotnego podziału tej działki i na podstawie trzech umów sprzedaży
(zawartych w 2006-2007 r.) zbył użytkowanie wieczyste na rzecz innych podmiotów.
W 2008 r. zawarł układ z wierzycielami. Pieniądze ze sprzedaży kilku nowo
powstałych w wyniku podziału działek pozwany przeznaczył na spłacenie swoich
wierzycieli (tj. kwotę dochodzoną pozwem). Wyrokiem z dnia 21 listopada 2003 r.
(sygn. akt XVI GC …/1) zasądzono prawomocnie od A. spółki z o.o. na rzecz A.
Ltd Spółki z o.o. kwotę 1.900.000 zł. Wierzytelność ta była przedmiotem obrotu i
ostatecznie nabyta została przez powoda. W grudniu 2007 r. powód uzyskał tytuł
wykonawczy przeciwko A. Spółki z o.o. Egzekucja przeciwko temu dłużnikowi
okazała się bezskuteczna. W wyroku Sądu Okręgowego z dnia 31 października
2002 r. uznano za bezskuteczną wobec powoda umowę sprzedaży z dnia 31
października 2002 r. Od 2008 r. toczy się z wniosku powoda
postępowanie egzekucyjne z prawa użytkowania wieczystego gruntu składającego
3
się z pozostałych (po podziale i zbyciu) działek (nr 4/7, 4/14, 4/15) o pow. 7,9815
ha i własności budynku; wartość przedmiotu egzekucji oszacowano na kwotę
8.500.000 zł. Na rzecz powoda ustanowiono także hipotekę przymusową w kwocie
6.700.000 zł.
Sąd Okręgowy nie dopatrzył się podstaw do zasądzenia od pozwanego na
rzecz powoda (wierzyciela pauliańskiego) dochodzonej pozwem kwoty
na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 k.c. i n.).
Nie wystąpiły bowiem wszystkie wymagane przesłanki takiego roszczenia.
Po uzyskaniu wyroku stwierdzającego bezskuteczność umowy z dnia
31 października 2002 r. wobec powoda strona ta ma możliwość prowadzenia
egzekucji (i ją prowadzi) z pozostałej korzyści uzyskanej przez pozwanego jako
osoby trzeciej, a wartość tej korzyści w pełni wystarczy na zaspokojenie chronionej
wierzytelności. Nie było też podstaw do przyjęcia deliktowej odpowiedzialności
strony pozwanej (art. 415 k.c.), nie wykazano bowiem wszystkich jej przesłanek.
Do czasu wystąpienia z procesem pauliańskim strona pozwana nie dokonywała
rozporządzeń uzyskaną w 2002 r. korzyścią majątkową. W dodatku pozwanemu
przysługuje prawo użytkowania wieczystego na pozostałej części nieruchomości
nieobjętej umowami sprzedaży w 2006-2007 r. Na rzecz powoda ustanowiona
została także hipoteka przymusowa w wysokości 6.700.000 zł.
Apelacja powoda została oddalona.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, nie doszło do naruszenia – wbrew stanowisku
apelującego – art. 365 § 1 k.c., bowiem Sąd Okręgowy kwestionował tylko
sugerowane przez powoda rozszerzenie skutków orzeczenia pauliańskiego ponad
te skutki, które wynikają wprost z art. 532 k.c. Nie kwestionowano przecież samych
przesłanek uznania umowy sprzedaży z dnia 31 października 2002 r.
za bezskuteczną.
Nie wykazano także przesłanek odpowiedzialności pozwanego na podstawie
art. 415 k.c. W dłuższym wywodzie prawnym Sąd Apelacyjny stwierdza brak także
podstaw do zasądzenia na rzecz powoda wskazanej w pozwie kwoty na podstawie
art. 405 k.c., ponieważ – zdaniem sądu – nie wystąpiła w danej sprawie tożsamość
korzyści pozwanego, przewidziana w art. 405 k.c. Nabycie przez stronę pozwaną
4
prawa użytkowania wieczystego działki nr 4/4 nastąpiło kosztem zubożenia
wierzyciela, bez wzbogacenia strony pozwanej, lecz dłużnika, który otrzymał cenę
sprzedaży. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, skoro toczy się postępowanie
egzekucyjne i egzekucja nie okazała się bezskuteczna, nie sposób twierdzić, że
powód poniósł szkodę określoną w tytule wykonawczym stanowiącym podstawę
egzekucji.
W skardze kasacyjnej powoda wskazywano na naruszenie art. 365 § 1 k.p.c.
w zw. z art. 373 § 1 k.p.c. i w zw. z art. 385 k.p.c. Podnoszono także zarzuty
naruszenia przepisów prawa materialnego, tj. art. 527 § 1 i § 2 k.c., art. 530 k.c., art.
531 § 1 k.c., arat. 532 k.c. oraz art. 405 k.c., art. 406 k.c. i art. 409 k.c. Skarżący
wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Zarzut naruszenia art. 365 k.p.c. skarżący uzasadniał w ten sposób,
że Sąd Apelacyjny bezpodstawnie ograniczył możliwość zaspokojenia należności
wierzyciela z całości uzyskanej przez osobę trzecią korzyści majątkowej jedynie do
tej części prawa użytkowania wieczystego nieruchomości i własności budynku,
jakiej osoba trzecia (pozwany) nie wyzbyła się na rzecz innego podmiotu. Skoro
w wyniku wyroku pauliańskiego następuje uznanie zaskarżonej czynności prawnej
za bezskuteczną z mocą wsteczną i to w odniesieniu do całego przedmiotu takiej
czynności (w danej sprawie – przedmiotu umowy sprzedaży z dnia 31 października
2002 r., tj. działki nr 414), to – według skarżącego – powodowi przysługuje wybór
tego, z której części korzyści majątkowej, uzyskanej przez osobę trzecią
(pozwanego) lub surogatu tej korzyści, pragnie on ostatecznie zaspokoić swoje
roszczenie.
Takiego stanowiska, zmierzającego do wykazania naruszenia art. 365 k.p.c.,
nie można podzielić. W uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego nie
kwestionowano, oczywiście, tego, że prawomocny wyrok Sądu Okręgowego z dnia
17 kwietnia 2008 r. o uznaniu umowy z dnia 31 października za bezskuteczną
wywiera skutki prawne właśnie od chwili dokonania zakwestionowanej nim
czynności fraudacyjnej. Sąd drugiej instancji trafnie jednocześnie zaznaczył, że
5
w toku postępowania rozpoznawczego nie kwestionowano przesłanek uznania
wspomnianej umowy sprzedaży za bezskuteczną wobec powoda. Kwestionował
jedynie zasadnie rozszerzanie skutków prawnych wydania wyroku na podstawie art.
527 k.c. poza sferę konsekwencji prawnych, które wprost wynikają z art. 532 k.c.
Przepis ten zakreśla przedmiotowe granice zaspokojenia chronionej wierzytelności
(przedmioty majątkowe, które „wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły”).
Przewidziana w art. 365 k.c. powaga rzeczy osądzonej, która odnosi się także
do prawomocnego wyroku wydanego na podstawie art. 527 k.c., nie przesądza
jednak tego, jaki mógłby być ewentualny rozmiar świadczenia pozwanej osoby
trzeciej na rzecz wierzyciela (powoda) po dokonaniu przez osobę trzecią
rozporządzenia uzyskaną od dłużnika korzyścią majątkową. Jak wskazano
w dalszej części uzasadnienia (pkt 2), dla powstania na rzecz powoda jako
wierzyciela pauliańskiego odpowiedniego roszczenia na podstawie art. 405 k.c.
w odpowiedniej wysokości niezbędne byłoby wykazanie dalszych przesłanek
istnienia tego roszczenia, innych niż te, na które powołuje się skarżący.
2. Podnoszone w skardze kasacyjnej skarżącego zarzuty naruszenia
prawa materialnego mogą być oceniane jedynie na podstawie ustaleń faktycznych
dokonanych przez Sądy meriti. Z ustaleń tych wynika, że od 2008 r. toczy się
(z wniosku powoda) postępowanie egzekucyjne z prawa użytkowania wieczystego
gruntu składającego się z pozostałych działek po kolejnych podziałach pierwotnej
działki nr 4/4 (tj. z działki nr 4/7, nr 4/4/, nr 4/15 o łącznej pow. 7,9815 ha) i budynku.
Wartość przedmiotu egzekucji oszacowano na kwotę 8 500.00 zł, a więc znacznie
większą niż kwota dochodzona pozwem. Ponadto na rzecz powoda wpisano
do księgi wieczystej nr […] hipotekę przymusową na podstawie tytułu
wykonawczego przeciwko A. Spółki z o.o., obejmującego chronioną wierzytelność
powoda (s. 3 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Wspomniana egzekucja
(prowadzona kilka lat) nie jest bezskuteczna, a powód „nadal dąży do uzyskania
pierwotnego świadczenia stwierdzonego tytułem wykonawczym i (ma)
wierzytelność realnie egzekwowaną” (s. 6 uzasadnienia zaskarżonego wyroku).
Takie ustalenia potwierdzone zostały w treści skargi kasacyjnej. Status prawny
przedmiotu egzekucji wskazuje na to, że toczy się ona przeciwko pozwanemu
w obecnej sprawie (zob. np. treść skargi pozwanego na czynności komornika
6
z dnia 4 lutego 2008 r.). Prawomocny wyrok Sądu Okręgowego z dnia 17 kwietnia
2008 r. (sygn. akt I C … /07) potwierdza regułę, że z ochrony pauliańskiej może
korzystać także wierzyciel będący sukcesorem szczególnym zbywcy wierzytelności
(dłużnika pierwotnego; art. 509 § 2 k.c.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego, pojawiła się, mimo zastrzeżeń
formułowanych w literaturze, istotnie tendencja, świadcząca o możliwości
stosowania przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 k.c.) w sytuacji,
w której osoba trzecia w rozumieniu art. 527 k.c. dokonuje dalszego
rozporządzenia uzyskaną korzyścią majątkową na rzecz innego podmiotu
w okolicznościach określonych w art. 531 § 2 k.c. Oznacza to, że brak podstaw
skierowania roszczenia pauliańskiego wobec takiego podmiotu (tzw. osoby czwartej
i następnej) nie eliminuje definitywnie udzielenia wierzycielowi ochrony pauliańskiej,
aczkolwiek zmienić się może sam instrument prawny zapewniający tę ochronę.
Instrument ten to właśnie stosowne roszczenie na podstawie art. 405 k.c.,
skierowane przeciwko osobie trzeciej skoro „osoba czwarta” (beneficjent dalszego
przysporzenia) nie ma legitymacji biernej w ewentualnym procesie pauliańskim,
a osoba trzecia, transferująca uzyskaną korzyść majątkową, może nabyć nową
korzyść, m.in. w postaci ekwiwalentu (ceny) za zbytą korzyść uzyskaną
z pokrzywdzeniem wierzyciela. Odmowa udzielenia wierzycielowi ochrony
pauliańskiej (choćby w wersji ograniczonej tylko do roszczenia na podstawie art.
405 k.c.; tzw. ochrony paliatywnej) czyniłaby na pewno ze skargi pauliańskiej
jednak mało efektywny środek ochrony prawnej wierzyciela. Warto zauważyć, że
w podobnych sytuacjach do roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia sięga
się także w innych europejskich sytuacjach prawa (np. w prawie niemieckim).
Akceptacja zastosowania przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu
w omawianej sytuacji nie oznacza, że nie należy dostrzegać jednak pewnych różnic
w samym konstrukcyjnym ujęciu przesłanek takiego („pauliańskiego”) wzbogacenia
(por. np. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2008 r.,
III CZP 55/08, OSNC 2009, z. 7/8, poz. 95 i uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 25 października 2012 r., I CSK 139/12, Monitor Prawa
Bankowego 2013, nr 10, s. 48 i n.; w jakiej relacji podmiotowej następuje stan
bezpodstawnego wzbogacenia: jedynie w relacji wierzyciel - osoba trzecia, czy
7
szerszej - zarówno w relacji dłużnika z osobą trzecią, jak i w relacji wierzyciela
z osobą trzecią). Do obu tych rozstrzygnięć nawiązano w innych werdyktach Sądu
Najwyższego (zob. np. ostatnio wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia
2013 r., II CSK 413/12, nie publ. oraz prezentowany w nim rozwój orzecznictwa
Sądu Najwyższego w omawianej materii).
Należy podkreślić, że niezależnie od ujęcia przesłanek powstania roszczenia
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia w relacji wierzyciel - osoba trzecia (dalszy
transfer korzyści, majątkowy charakter korzyści, wzbogacenie osoby trzeciej
kosztem majątku wierzyciela, zubożenie wierzyciela, funkcjonalny związek między
stanem wzbogacenia i zubożenia, brak prawnego usprawiedliwienia definitywności
transferu) wspomniane orzeczenia odnosiły się do takiego stanu faktycznego,
w którym dochodziło do rozporządzenia przez osobę trzecią - w warunkach
określonych w art. 531 § 2 k.c. - pełną korzyścią (przedmiotami majątkowymi), która
weszła (które weszły) do majątku osoby trzeciej w wyniku fraudacyjnej czynności
prawnej. W rozpoznawanej sprawie ustalono, że część korzyści, uzyskanej na
podstawie zakwestionowanej umowy sprzedaży z dnia 31 października 2002 r.,
pozostała w majątku osoby trzeciej, a część została objęta kolejnymi
rozporządzeniami (po podziale działki nr 414, obciążonej prawem użytkowania
wieczystego). Jeżeli nie wykazano bezskuteczności prowadzonej przez
wierzyciela egzekucji w sposób definitywny i ustalono odpowiednią wartość
pozostającej nadal w majątku osoby trzeciej korzyści majątkowej, nadającej się do
egzekucji (art. 532 k.c.), to nie sposób twierdzić, że istnieje stan zubożenia po
stronie wierzyciela (powoda), odpowiadający stanowi wzbogacenia po stronie
pozwanej osoby trzeciej. W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia
25 września 2012 r., I CSK 139/12 (na który stale powołuje się skarżący w toku
postępowania rozpoznawczego, a także w postępowaniu kasacyjnym) wyjaśniono,
że w razie rozporządzenia przez osobę trzecią korzyści w okolicznościach
określonych w art. 531 § 2 k.c., wierzytelność powoda traci na wartości, „a do jego
majątku nie wchodzi to, co stanowiłoby zaspokojenie jego wierzytelności, gdyby
egzekucja z przedmiotu zaskarżonej czynności była możliwa”. Samo dokonanie
przez osobę trzecią częściowego transferu uzyskanej od dłużnika korzyści na rzecz
dalszego nabywcy („osoby czwartej”) nie oznacza zatem istnienia stanu zubożenia
8
wierzyciela pauliańskiego w rozumieniu art. 405 k.c., jeżeli istnieją podstawy do
przyjęcia, że pozostająca w majątku osoby trzeciej część korzyści majątkowej
(część „przedmiotów majątkowych, które wyszły z majątku dłużnika”, art. 532 k.c.)
może doprowadzić do zaspokojenia chronionej wierzytelności wierzyciela
pauliańskiego.
W ten sposób ujawnia się także jurydyczny cel skargi pauliańskiej jako
środka ochrony pokrzywdzonego wierzyciela (art. 527 k.c.). Jeżeli w judykaturze
Sądu Najwyższego przyznaje się takim wierzycielom (w sytuacji określonej w art.
531 § 2 k.c.) roszczenie na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu
wobec osoby trzeciej (dłużnika pauliańskiego), czyni się to właśnie w intencji
udzielenia wierzycielowi ochrony prawnej przy pomocy tego dodatkowego
instrumentu prawnego, o którym przecież wprost nie wspomina się w przepisach
o skardze pauliańskiej. Roszczenie na podstawie art. 405 k.c. musi być zatem
odpowiednio wkomponowane w ogólny reżim skargi pauliańskiej, przewidziany
w art. 527-534 k.c.
W tej sytuacji należało uznać za niezasadne wskazane w skardze kasacyjnej
zarzuty naruszenia przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 k.c., art.
406 k.c. i art. 409 k.c.) a także zarzuty naruszenia przepisów art. 527 k.c., art. 530
k.c., art. 531 § 1 k.c. i art. 532 k.c. Dlatego Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną.
Oddalono wniosek pozwanego o przyznanie kosztów postępowania
kasacyjnego, ponieważ złożono go dopiero w piśmie określonym jako odpowiedź
na skargę kasacyjną powoda (k. 821 akt sprawy), które cech takich nie spełnia
(art. 3987
k.p.c.).