Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 71/14
UCHWAŁA
Dnia 10 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Barbara Myszka (sprawozdawca)
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie z powództwa S. K.
przeciwko A. M. i R. M.
o zapłatę,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 10 października 2014 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w K.
postanowieniem z dnia 9 czerwca 2014 r.,
"Czy przepis art. 939 § 4 k.p.c. poprzez art. 615 k.p.c. ma
zastosowanie do roszczeń zarządcy sądowego ustanowionego
w oparciu o przepis art. 203 k.c.?"
podjął uchwałę:
Zarządca ustanowiony na podstawie art. 203 k.c. może
dochodzić zwrotu wydatków poniesionych na wspólną
nieruchomość tylko w postępowaniu nieprocesowym
dotyczącym zarządu związanego ze współwłasnością tej
nieruchomości.
2
UZASADNIENIE
S. K., w pozwie skierowanym przeciwko A. M. i R. M., wniosła o zasądzenie
od pozwanych solidarnie kwoty 3 052,99 zł wraz z odsetkami tytułem zwrotu części
wydatków poniesionych przez nią w latach 2011 - 2013 na utrzymanie
nieruchomości położonej w K. przy ul. K. 22. Twierdziła, że strony są
współwłaścicielami tej nieruchomości oraz że w 2001 r. została ustanowiona przez
sąd jej zarządcą.
W dniu 15 listopada 2013 r. Sąd Rejonowy w K. wydał nakaz zapłaty, którym
orzekł, że pozwani mają w ciągu dwóch tygodni od doręczenia nakazu zapłacić
powódce solidarnie kwotę 3 052,99 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 8 września
2013 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 25 zł z tytułu kosztów postępowania albo wnieść
w tym terminie sprzeciw.
Po wniesieniu sprzeciwu, Sąd Rejonowy postanowieniem z dnia 11 marca
2014 r. podjął postępowanie w sprawie w trybie nieprocesowym i połączył ją
z toczącą się przed tym Sądem sprawą … 2378/06. Ustalił, że powódka jest
współwłaścicielką nieruchomości opisanej w pozwie, że postanowieniem z dnia
27 czerwca 2001 r. została ustanowiona jej zarządcą oraz że postępowanie
toczące się w sprawie … 2378/06 dotyczy nadzoru nad wykonywaniem tego
zarządu.
Stwierdził, że, zgodnie z art. 615 k.p.c., do wyznaczenia zarządcy
i sprawowania zarządu stosuje się odpowiednio przepisy o zarządzie w toku
egzekucji z nieruchomości, czyli art. 931 - 940 k.p.c., co oznacza, że w sprawie ma
zastosowanie art. 939 § 4 k.p.c. Według tego przepisu natomiast, roszczeń o zwrot
wydatków poniesionych w związku z zarządem nie można dochodzić powództwem.
Odpowiednie stosowanie art. 939 § 4 k.p.c. ma miejsce także w sytuacji, w której
zarządca, będący współwłaścicielem rzeczy, dochodzi roszczeń o zwrot
poniesionych wydatków związanych z rzeczą wspólną. Pozew obejmujący takie
roszczenie nie podlega odrzuceniu, gdyż roszczenie to może być dochodzone
przed sądem, z tym że nie w drodze powództwa, lecz przez złożenie wniosku do
sądu nadzorującego wykonywanie zarządu. Z tych względów Sąd potraktował
3
pozew jako wniosek skierowany do sądu w celu jego rozpoznania w
sprawie …2378/06.
Przy rozpoznawaniu zażalenia powódki na to postanowienie Sąd Okręgowy
w K. powziął poważne wątpliwości co do tego, czy art. 939 § 4 k.p.c.
ma zastosowanie do roszczeń zarządcy sądowego wyznaczonego na podstawie art.
203 k.c., w związku z czym przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
zagadnienie prawne, przytoczone na wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przystępując do rozważenia przedstawionego zagadnienia prawnego trzeba
zauważyć, że zostało ono sformułowane za szeroko, objęto nim bowiem wszystkie
roszczenia przysługujące zarządcy ustanowionemu przez sąd na podstawie
art. 203 k.c., natomiast powódka wystąpiła jedynie z roszczeniem o zwrot wydatków
poniesionych na nieruchomość będącą przedmiotem współwłasności.
Zagadnienie prawne, o którym mowa w art. 390 § 1 k.p.c., powinno dotyczyć
problemu prawnego ściśle związanego z rozpoznawanym przez sąd drugiej
instancji środkiem odwoławczym, dlatego rozstrzygnięcie należy ograniczyć jedynie
do roszczenia zarządcy o zwrot wydatków poniesionych na wspólną nieruchomość.
Zgodnie z art. 615 k.p.c., do wyznaczenia zarządcy i sprawowania zarządu
stosuje się odpowiednio przepisy o zarządzie w toku egzekucji z nieruchomości.
Należący do tych przepisów art. 939 k.p.c. w § 1 stanowi, że zarządca może żądać
wynagrodzenia oraz zwrotu wydatków, które w związku z zarządem poniósł
z własnych funduszów. Wysokość wynagrodzenia sąd określi odpowiednio do
nakładu pracy i dochodowości nieruchomości. W § 4 z kolei zastrzeżono,
że roszczeń o wynagrodzenie za sprawowanie zarządu i o zwrot poniesionych
w związku z tym zarządem wydatków nie można dochodzić powództwem. Zarządca
traci roszczenia, jeżeli ich nie zgłosił w ciągu miesiąca po ustąpieniu z zarządu lub
po jego ustaniu.
Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego wymaga dokonania
wykładni przytoczonych przepisów, jej wynik przesądzi bowiem kwestię
dopuszczalności dochodzenia roszczenia o zwrot wydatków poniesionych przez
zarządcę, wyznaczonego przez sąd na podstawie art. 203 k.c., w odrębnym
4
postępowaniu od postępowania dotyczącego zarządu związanego ze
współwłasnością, a tym samym kwestię właściwego trybu postępowania.
Artykuł 939 § 4 k.p.c. jest odpowiednikiem art. 781 k.p.c. z 1930 r., który
w brzmieniu jednolitego tekstu ogłoszonego obwieszczeniem Ministra
Sprawiedliwości z dnia 1 grudnia 1932 r. (Dz.U. Nr 112, poz. 934) stanowił,
że zarządca i nadzorca traci prawo do wynagrodzenia i zwrotu poniesionych
kosztów, jeżeli nie zażąda ich w ciągu miesiąca po ustąpieniu z zarządu lub
nadzoru oraz że roszczeń tych nie można dochodzić powództwem. Na tle tego
przepisu w doktrynie przyjmowano, że wynagrodzenie i zwrot wydatków następuje
w ramach postępowania egzekucyjnego w drodze postanowienia wydanego przez
sąd przy okazji zatwierdzania rachunku z zarządu albo oddzielnie. Nie wyłaniał się
wówczas problem stosowania art. 781 k.p.c. z 1930 r. w postępowaniu niespornym
dotyczącym zarządu związanego ze współwłasnością, ponieważ postępowanie to
było uregulowane w dekrecie z dnia 8 listopada 1946 r. o postępowaniu niespornym
z zakresu prawa rzeczowego (Dz.U. Nr 63, poz. 345 ze zm.). Artykuł 12 § 1 tego
dekretu, zamieszczony w rozdziale zatytułowanym „zarząd rzeczy wspólnej”,
stanowił, że zarządca ma prawo do wynagrodzenia, odpowiadającego jego
nakładowi pracy, oraz do zwrotu wydatków poniesionych przezeń z powodu
zarządu. Wysokość ich oznacza sąd. Z kolei z § 2 tego artykułu wynikało, że na
postanowienie co do wynagrodzenia i zwrotu wydatków służy zażalenie. W świetle
art. 12 dekretu nie ulegało wątpliwości, że żądanie zwrotu wydatków podlegało
rozpoznaniu w postępowaniu dotyczącym zarządu rzeczą wspólną. Z kolei art. 14
dekretu zawierał regulację odpowiadającą treści obecnego art. 939 § 4 k.p.c.,
stanowił bowiem w § 1, że zarządca traci prawo do wynagrodzenia i zwrotu
wydatków, jeżeli nie zażąda przyznania ich w terminie dwumiesięcznym od daty
zwolnienia go z zarządu, a w § 2, że roszczeń powyższych nie można dochodzić
w drodze powództwa. Na tle art. 14 dekretu w doktrynie podkreślano, że zawarta
w nim regulacja jest wzorowana na art. 781 k.p.c. z 1930 r. i przyjmowano,
że ze względu na wyłączenie możliwości dochodzenia odnośnych roszczeń
w drodze powództwa, postanowienie sądu określające wysokość należności
zarządcy jest tytułem egzekucyjnym przeciwko współwłaścicielom, a także
przeciwko następnemu zarządcy. Kwestia dochodzenia przez zarządcę roszczeń
5
o zwrot poniesionych wydatków była więc uregulowana jednolicie w tym znaczeniu,
że były one rozpoznawane w ramach tej samej sprawy egzekucyjnej lub niespornej.
Po wejściu w życie kodeksu postępowania cywilnego z 1964 r., ze względu
na przyjętą przez ustawodawcę w art. 615 k.p.c. metodę odesłania do przepisów
o zarządzie w toku egzekucji z nieruchomości, powstał problem dopuszczalności
stosowania art. 939 § 4 k.p.c. w postępowaniu dotyczącym zarządu związanego
ze współwłasnością. Zgodnie bowiem z przyjętymi w prawie zasadami
„odpowiedniego” stosowania przepisów niektóre z nich mają zastosowanie wprost,
bez żadnych modyfikacji i zabiegów interpretacyjnych, inne tylko pośrednio, a więc
z uwzględnieniem istoty i odrębności postępowania, w którym mają być
zastosowane, a jeszcze inne nie będą mogły być zastosowane w żadnym zakresie.
Użycie formuły o odpowiednim stosowaniu przepisu nakazuje uwzględnienie różnic
między instytucjami, do których należy przepis odsyłający i przepis odesłania.
Problem dopuszczalności stosowania art. 939 § 4 k.p.c. w postępowaniu
dotyczącym zarządu związanego ze współwłasnością nie był dotąd przedmiotem
pogłębionych rozważań ani w orzecznictwie Sądu Najwyższego, ani w doktrynie.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego można znaleźć jedynie marginesowe
wypowiedzi przy okazji rozstrzygania innych zagadnień prawnych. Przykładowo,
w uzasadnieniu uchwały z dnia 31 stycznia 2001 r., III CZP 51/00 (OSNC 2001,
nr 6, poz. 81), rozstrzygającej kwestię rodzaju środka odwoławczego od
postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia sprawozdania zarządcy, wydanego na
podstawie art. 937 § 2 w związku z art. 615 k.p.c., Sąd Najwyższy zaliczył do
postanowień merytorycznych w postępowaniu nieprocesowym m.in. postanowienia
w przedmiocie przyznania zarządcy zwrotu wydatków lub pokrywania jego potrzeb
własnych i rodziny (art. 939 w związku z art. 615 k.p.c.). Można więc odczytać to
jako wyraz poglądu, że kwestia zwrotu wydatków poniesionych przez
zarządcę powinna być rozpoznawana w trybie nieprocesowym w sprawie
dotyczącej zarządu związanego ze współwłasnością. Wprost wniosek taki wynika
natomiast z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 18 marca 2011 r., III CZP 140/10
(OSNC 2011, nr 11, poz. 123), w odniesieniu do żądania przez zarządcę
wynagrodzenia z tytułu sprawowania zarządu. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd
Najwyższy wyjaśnił, że zarządcy, którym jest współwłaściciel lub osoba związana
6
z współwłaścicielami stosunkiem prawnym zawiązanym na podstawie umowy lub
orzeczenia sądu wydanego na podstawie art. 203 k.c., przysługuje prawo żądania
wynagrodzenia z tytułu sprawowania zarządu (art. 939 § 1 w związku z art. 615
k.p.c. oraz art. 203 k.c.). Orzeczenie w tym przedmiocie nie jest więc
rozstrzygnięciem wpadkowym, formalnym lub mającym charakter incydentalny;
przeciwnie, dotyczy uprawnienia materialnoprawnego, wynikającego ze
sprawowania zarządu rzeczą wspólną, należy je zatem zaliczyć do orzeczeń co do
istoty sprawy w rozumieniu art. 518 k.p.c., niezależnie od tego, czy zostało wydane
łącznie z postanowieniem o ustanowieniu zarządcy, czy też - jeżeli zaszły ku temu
istotne powody - później.
Również w doktrynie rozważany problem był jedynie przedmiotem
nielicznych wypowiedzi, pozbawionych szerszego uzasadnienia. Wyrażano
w nich pogląd, że zarówno żądanie wynagrodzenia za sprawowanie zarządu,
jak i zwrotu wydatków poniesionych przez zarządcę powinno podlegać
rozpoznaniu w postępowaniu nieprocesowym dotyczącym zarządu związanego
ze współwłasnością.
W ocenie Sądu Okręgowego, przedstawiającego analizowane zagadnienie
prawne, przeciwko stosowaniu art. 939 § 4 k.p.c. do zarządu związanego
ze współwłasnością zdaje się przemawiać różnica celów, który służą obydwa
zarządy. Zarząd w toku egzekucji ma bowiem zapewnić należyte zarządzanie
rzeczą w sposób doraźny, na czas trwania egzekucji, natomiast zarząd związany
ze współwłasnością ma na celu uregulowanie stosunków między uprawnionymi do
rzeczy w dłuższej perspektywie w taki sposób, aby zapewnić im racjonalne
korzystanie z przysługujących im praw do wspólnej rzeczy.
Porównanie obydwu rodzajów zarządu istotnie dostarcza podstaw do
stwierdzenia, że sytuacja zarządcy w toku egzekucji z nieruchomości jest odmienna,
ponieważ egzekucja z reguły prowadzi do sprzedaży licytacyjnej, co z kolei
zakreśla ramy czasowe zarządu. Poza tym koszty zarządu muszą być rozliczone
w postępowaniu egzekucyjnym, w związku z czym należności zarządcy są
traktowane jak koszty postępowania egzekucyjnego i podlegają zaspokojeniu
z sumy uzyskanej w wyniku egzekucji. Wskazał na to Sąd Najwyższy w uchwale
7
z dnia 9 stycznia 1985 r., III CZP 77/84 (OSNCP 1985, nr 10, poz. 150),
stwierdzając, że roszczenia zarządcy zajętej nieruchomości (art. 931 § 1 k.p.c.)
z tytułu nakładów na tę nieruchomość mogą być dochodzone tylko na zasadach
określonych w art. 939 § 1 - 4 k.p.c. Zarówno art. 939 § 4, jak i art. 1000 k.p.c.
służą bowiem do likwidacji roszczeń, jakie mogą być wysuwane przeciwko nabywcy
w postępowaniu egzekucyjnym z nieruchomości. Również w doktrynie z konstrukcji
zarządu w toku egzekucji wywodzi się tezę o konieczności połączenia
wynagrodzenia zarządcy i jego roszczeń o zwrot wydatków z toczącym się
postępowaniem egzekucyjnym. Roszczenia te powinny być więc zgłoszone w ciągu
miesiąca od ustania zarządu pod rygorem utraty roszczenia i nie mogą być
dochodzone powództwem ani przedstawiane do potracenia w innej sprawie.
Zadaniem zarządcy wyznaczonego przez sąd na podstawie art. 203 k.c.
jest przede wszystkim prowadzenie racjonalnej gospodarki nieruchomością.
Sprawowanie tego zarządu nie ma ściśle określonych ram czasowych i -
w przeciwieństwie do zarządu w toku egzekucji z nieruchomości - nie zmierza do
pozbawienia współwłaściciela lub użytkownika wieczystego jego prawa. W istocie
zarządca wyznaczony przez sąd na podstawie art. 203 k.c. zastępuje
współwłaścicieli w wykonywaniu prawa i obowiązku współdziałania w zarządzie
rzeczą wspólną.
Trzeba jednak podkreślić, że - wbrew odmiennej ocenie Sądu Okręgowego -
obydwa porównywane rodzaje zarządu łączy wspólny cel, jakim jest wykonywanie
czynności potrzebnych do prowadzenia prawidłowej gospodarki w interesie
uczestników postępowania. Różnice między nimi nie są natomiast na tyle znaczące,
by uzasadniały wyłączenie stosowania art. 939 § 4 k.p.c. do roszczenia zarządcy
wyznaczonego przez sąd o zwrot wydatków poniesionych na wspólną
nieruchomość, a przez to uzasadniały dochodzenie tego roszczenia w drodze
odrębnego powództwa. Sprzeciwiają się temu przede wszystkim dyrektywy
wykładni funkcjonalnej, rozstrzyganie bowiem o roszczeniu zarządcy o zwrot
poniesionych wydatków nie powinno być oderwane od nadzoru sądu nad
sprawowaniem zarządu, w ramach którego zarządca składa sądowi
w wyznaczonych terminach sprawozdania ze swych czynności. Rozstrzygnięcie
o żądaniu zwrotu wydatków wymaga zbadania niezbędności poniesionego wydatku
8
oraz jego związku z czynnościami zarządu, co z kolei łączy się z całościową oceną
prawidłowości sprawowania zarządu. W ramach tej oceny również nie można
abstrahować od badania, czy poczynione przez zarządcę wydatki były uzasadnione.
Za celowe trzeba więc uznać rozstrzyganie o zwrocie wydatków zarządcy
w ramach jednego postępowania nieprocesowego.
Za takim stanowiskiem przemawia również wykładnia historyczna, nie
wydaje się bowiem by ustawodawca przez odesłanie w art. 615 k.p.c. do przepisów
o zarządzie w toku egzekucji z nieruchomości zamierzał zmienić dotychczasowe
reguły sprawowania zarządu związanego ze współwłasnością. Problematyka
zarządu w toku egzekucji z nieruchomości została szczegółowo uregulowana
w przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, dlatego posłużenie się w art. 615
k.p.c. metodą odesłania trzeba odczytywać jedynie jako dążenie do uniknięcia
zbędnych powtórzeń.
Za odmiennym rozstrzygnięciem rozważanego zagadnienia prawnego nie
przemawia również zaprezentowany przez Sąd Okręgowy pogląd, że rozstrzyganie
w postępowaniu nieprocesowym o wynagrodzeniu zarządcy ma jedynie charakter
zobowiązujący i dopiero niewykonanie tego obowiązku przez współwłaścicieli
upoważnia zarządcę do wystąpienia z powództwem. Postanowienie o przyznaniu
zarządcy wynagrodzenia - wbrew odmiennym zapatrywaniom Sądu Okręgowego -
stanowi tytuł egzekucyjny. Odmienne stanowisko byłoby równoznaczne
z koniecznością wytoczenia przez zarządcę powództwa przeciwko
współwłaścicielom, jednak w procesie tym sąd byłby związany prawomocnym
postanowieniem o przyznaniu wynagrodzenia (art. 365 w związku z art. 13 § 2
k.p.c.). Trudno w takiej sytuacji uznać za celowe odsyłanie zarządcy na drogę
procesu. Te same względy przemawiają przeciwko dopuszczalności dochodzenia
przez zarządcę, wyznaczonego przez sąd na podstawie art. 203 k.c., zwrotu
poniesionych wydatków w drodze odrębnego postępowania. Jedynie w ramach
nadzoru nad sprawowaniem zarządu związanego ze współwłasnością sąd może
całościowo ocenić przesłanki rozstrzygnięcia o zwrocie poniesionych wydatków.
Wydane w tym postępowaniu postanowienie powinno stanowić tytuł egzekucyjny
i podlegać wykonaniu bez potrzeby ponownego występowania na drogę sądową.
9
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.