Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 597/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Mirosław Bączyk (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSA Elżbieta Fijałkowska
Protokolant Justyna Kosińska
w sprawie z powództwa Syndyka masy upadłości D. Spółki z o.o. w K.
przeciwko A. P. Spółce z o.o. w P.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 23 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 lutego 2013 r.
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od strony pozwanej na rzecz powoda kwotę 2700
(dwa tysiące siedemset) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powód - Syndyk Masy Upadłościowej – D. - Spółki z o.o. w pozwie
skierowanym przeciwko A. P. – Spółce z o.o. domagał się zasądzenia od
pozwanego kwoty 305.760,88 zł, obejmującej zwrot opłat uiszczonych pozwanemu
w związku z dostarczeniem towarów do sieci hipermarketów tego podmiotu.
Jako podstawę roszczenia wskazał art. 15 ust. 1 pkt 4 i art. 18 ust. 1 pkt 5 ustawy
z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. z 2003 r. nr
153, poz. 1503 ze zm., cyt. dalej jako „ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r.”).
Sąd Okręgowy zasądził od pozwanego kwotę 291.120,38 zł, a w pozostałym
zakresie oddalił powództwo. Sąd dokonał obszernych i bardzo szczegółowych
ustaleń dotyczących opłat poniesionych przez powoda w związku
z zaproponowaniem mu przez pozwanego ośmiu różnych typów usług wskazanych
w pozwie, w tym tzw. premii pieniężnej (wcześniej – usługi wzmożonej aktywności)
i tzw. usług logistycznych. Strony łączyło kilka umów o współpracy handlowej
w okresie od 2005 r. do 2007 r. Powód sprzedawał pozwanemu towary (kolekcje
ubraniowe), które następnie były sprzedawane w hipermarketach należących do
powoda. Strony zwarły także odpowiednie porozumienie dotyczące kilku usług
dodatkowych, w tym - tzw. premię pieniężną przeznaczoną dla kupującego i tzw.
usługę logistyczną. Oceniając faktyczne warunki współpracy handlowej stron, Sąd
Okręgowy stwierdzi m.in., że powód nie miał wpływu na zwroty używane w umowie,
nie miał możliwości odstąpienia od standardowych zapisów umowy, odmowa zgody
oznaczałaby bowiem brak zamówień towaru, w sprawie treści postanowień
porozumień dodatkowych nie było żadnych negocjacji, nie było możliwości
przesłania pozwanemu faktury inaczej niż przez system tzw. scentralizowanej
płatności.
W toku współpracy stron ogłoszono upadłość likwidacyjną D. – Spółki z o.o.
Syndyk upadłego kontynuował tę współpracę, nie wypowiadał dotychczasowych
umów, ponieważ celem postępowania upadłościowego było zaspokojenie
wierzycieli upadłego w jak największym stopniu; nie występował wobec pozwanego
o zmianę warunków umowy, ponieważ upadła spółka traktowana była marginalnie i
3
partnerzy handlowi nie chcieli z nią rozmawiać. Syndyk nie wnosił też reklamacji
związanych z niewykonaniem usług przez pozwanego, ponieważ oznaczałoby to
zakończenie współpracy stron.
Wskazując na podaną konstrukcję deliktu nieuczciwej konkurencji,
przewidzianą w art., 15 ust. 1 pkt 4 ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. Sąd
Okręgowy, po dłuższym wywodzie, stwierdził, że w świetle dokonanych ustaleń
faktycznych, zarówno tzw. premia pieniężna, jak i opłaty za tzw. usługi logistyczne,
należało traktować jako inne niż marża handlowa opłaty pobierane za przyjęcie
towaru do sprzedaży w sieci handlowej pozwanego, a nie odrębne, oryginalne
i ekwiwalentne usługi handlowe kupującego.
Apelacja pozwanego została oddalona. Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia
faktyczne i oceny prawne Sądu pierwszej instancji. Istniały bowiem podstawy do
przypisania pozwanemu deliktu nieuczciwej konkurencji w postaci utrudniania
powodowi jako przedsiębiorcy dostępu do rynku odbiorców finalnych w postaci
pobierania opłat pozamarżowych za przyjęcie towaru powoda do sprzedaży (art. 15
ust. 1 pkt 4 ustawy). Chodzi o opłaty w postaci tzw. premii pieniężnej dla
pozwanego, które – wbrew stanowisku pozwanego – nie mogły być ocenione jako
zwykły, uzgodniony między stronami upust ceny (jej redukcja, art. 536 § 1 k.c.).
Opis treści porozumień regulujący tzw. usługi logistyczne, pozanegocjacyjny
sposób ich zastrzeżenia i praktyka ich pobierania (w powiązaniu
z scentralizowanym systemem płatności) świadczą również o tym, że powodowi
narzucono kolejną, pozamarżową opłatę o cechach wskazanych w art. 15 ust. 1 pkt
4 ustawy.
W skardze kasacyjnej pozwanego podniesiono naruszenie art. 328 § 2 k.p.c.,
art. 60 k.c., art. 65 § 1 i § 2 k.c., art. 536 § 1 k.c., art. 547 § 1 k.c., art. 547 § 2 w zw.
z art. 3531
k.c., art. 58 § 3 k.c., art. 6 k.c., art. 15 ust. 1 pkt 4 i art. 18 ust. 1 pkt 5
ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
Skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku w części zaskarżonej
i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa w odniesieniu do
kwoty 137.234,48 zł, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Uzasadnienie wskazanych w skardze podstaw kasacyjnych odnowi
się jedynie do dwóch kategorii opłat pobieranych przez pozwanego w okresie
objętym pozwem, tj. do tzw. premii pieniężnej i opłaty za tzw. usługi logistyczne,
które miał świadczyć pozwany (kupujący) na rzecz powoda (sprzedającego towary
do hipermarketów strony pozwanej). Jako podstawę zwrotu pobranych przez
pozwanego opłat powód wskazał art. 15 ust. 1 pkt 4 i art. 18 ust. 1 pkt 5 ustawy
z dnia 16 kwietnia 1993 r. W ocenie powoda, pobranie wspomnianych dwóch opłat
(a także kilku innych analizowanych w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego),
stanowi czyn nieuczciwej konkurencji pozwanego odbiorcy towarów, przewidziany
w art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy w postaci „utrudniania powodowi (przedsiębiorcy)
dostępu do rynku w wyniku pobierania innych niż marża handlowa opłat za
przyjęcie towaru do sprzedaży” w sieci detalicznej pozwanego.
Należy zaznaczyć, że szeroko poczynione ustalenia faktyczne obu Sądów
meriti, dotyczące źródeł pobierania tzw. premii pieniężnej i opłaty za tzw. usługi
logistyczne, faktycznego charakteru tych opłat i kontekstu ich zastrzeżenia
i ponoszenia w związku ze współpracą handlową obu przedsiębiorców, wiążą Sąd
Najwyższy w postępowaniu kasacyjnym (art. 3983
§ 2 k.p.c.). Ten element kontroli
kasacyjnej powinien być brany pod uwagę w toku badania zasadności zgłoszonych
przez pozwanego podstaw kasacyjnych.
Należy stwierdzić, że Sądy meriti trafnie skonstruowały delikt nieuczciwej
konkurencji w rozumieniu art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy, z wyraźnym nawiązaniem do
tendencji pojawiających się w orzecznictwie Sądu Najwyższego w tej materii.
W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2008 r., III CSK 23/08 (OSNC-ZD
2009, z. 1, poz. 14) trafnie bowiem przyjęto, że delikt pobierania innych niż marża
handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży może przybrać także postać
(zawieranych obok zasadniczej umowy sprzedaży) odpowiednich porozumień
dodatkowych, które mają usprawiedliwiać takie opłaty. Poza tym delikt taki został
de lege lata ujęty bardzo szeroko i pozwala objąć nim w zasadzie otwarty katalog
zachowań (praktyk) kupującego świadczących o utrudnianiu przedsiębiorcy
(dostawcy) do rynku (finalnego nabywcy towaru) przy założeniu, że temu
5
utrudnieniu towarzyszy jeszcze element handlowej nieuczciwości (nierzetelności)
odbiorcy towaru. Innymi słowy, przy ocenie tego, czy dochodzi do pobierania przez
odbiorcę towarów opłaty innej niż marża handlowa za przyjęcie towarów do
sprzedaży, należy brać pod uwagę nie tylko sam czynnik formalno – prawny
(istnienie odpowiednich porozumień ze sprzedającym, umieszczonych w treści
umowy o współpracę, w umowie sprzedaży lub nawet odrębnych), ale także –
faktyczne ukształtowanie relacji handlowej pomiędzy przedsiębiorcą – dostawcą
i przedsiębiorcą – odbiorcą towaru. Sama treść porozumień przewidujących opłaty
„pozamarżowe” nie przesądza jeszcze zatem o braku deliktu nieuczciwej
konkurencji w rozumieniu art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy. Decydujące znaczenie ma
handlowy sens takich opłat (tj. w czyim interesie je ostatecznie zastrzeżono), w jaki
sposób (przy pełnej lub ograniczonej swobodzie negocjacyjnej stron) i jakie
ostatecznie inne jeszcze okoliczności ukształtowały faktyczną relację handlową
między przedsiębiorcami.
Rzecz jasna, każda z opłat pobranych przez pozwanego powinna być
oceniana indywidualnie z punktu widzenia treści art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy
o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Każda z nich bowiem może stanowić
odrębny delikt nieuczciwej konkurencji. Jednakże większa ilość opłat zastrzeganych
między tymi samymi współpracującymi przedsiębiorstwami w odniesieniu do tej
samej masy towarowej, może mieć również znaczenie dla określenia cech
wspomnianej, rzeczywistej relacji handlowej między tymi przedsiębiorstwami.
Sądy meriti trafnie przesądziły także kwestię ciężaru dowodu w procesach
wytaczanych na podstawie art. 15 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 18 ust. 1 pkt 5
ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Czynem nieuczciwej konkurencji jest
już bowiem utrudnianie dostępu do rynku, która przejawia się w samym
„pobraniu innych niż marża handlowa opłat za przyjęcie towaru do sprzedaży”.
Jeżeli odbiorca towarów, przyznaje „pozamarżowy” charakter opłaty, to na nim
właśnie spoczywa ciężar dowodu o nieutrudnianiu - mimo takich opłat -
kontrahentowi dostępu do rynku (art. 6 k.c.; s. 13 uzasadnienia zaskarżonego
wyroku). Dlatego za nietrafny należy uznać zarzut naruszenia art. 6 k.c.,
motywowany w ten sposób, że powód nie wykazał braku ekwiwalentności
obiektywnej świadczonych mu przez pozwanego tzw. usług logistycznych.
6
2. Wbrew stanowisku skarżącego, obszerne uzasadnienie wyroku Sądu
Apelacyjnego spełnia wymagania przewidziane w art. 328 § 2 k.p.c., także
w odniesieniu do analizy podstaw i okoliczności zastrzeżenia oraz pobierania przez
pozwanego tzw. premii pieniężnej.
3. Sądy meriti nie kwestionowały tego, że doszło do zawarcia między
stronami porozumienia dotyczącego tzw. premii pieniężnej (por. s. 17 i n.
uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Bezprzedmiotowy pozostaje zatem zarzut
naruszenia art. 60 k.c., skoro ostatecznie uznano, że obie strony złożyły w tym
zakresie odpowiednie oświadczenia woli.
Podnosząc zarzut naruszenia art. 65 k.c., skarżący wskazuje na
niewłaściwą kwalifikację prawną porozumienia dotyczącego tzw. premii pieniężnej,
powołuje się przy tym ogólnie na „treść zawartych umów w 2007 r.” (s. 23
skargi), a nie na zindywidualizowane postanowienia tych umów (porozumień).
Niezależnie jednak od takiego konstruowania zarzutu kasacyjnego, należy
stwierdzić, że - jak wspomniano (pkt 1 uzasadnienia) sam formalno-prawny aspekt
pobierania wspomnianej opłaty (istnienie i treść porozumień, sposób opłacania tej
opłaty) nie wystarczy do tej właściwej oceny z punktu widzenia art. 15 ust. 1 pkt 4
ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.
Ogólnie w odniesieniu do wszystkich siedmiu opłat, w tym - szczegółowo
w zakresie także tzw. premii pieniężnej (i poprzednio opłaty za „usługę wzmożonej
aktywności”) Sądy meriti ustaliły bardzo szczegółowo okoliczności ich zastrzegania
i pobierania (s. 15-19, 28-29 uzasadnienia zaskarżonego wyroku). Okoliczności te,
dobitnie świadczące o ukształtowaniu się między stronami faktycznej więzi
handlowej o cechach deliktu z art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy, zostały przedstawione
w sposób syntetyczny na s. 28-29 i 40 uzasadnienia zaskarżonego wyroku (m.in.
brak realnego wpływu powoda na decyzje o skorzystaniu z usług oferowanych
przez pozwanego, na ich wybór i także na ich wysokość, adhezyjność porozumień
o opłatach, jednostronnie narzuconych powodowi, brak dowodów swobodnej
negocjacji stron, znaczna liczba opłat, niedookreśloność przedmiotu świadczenia,
wyłączająca możliwość oceny wykonania usługi, niemożliwość wpływania przez
powoda na realizację usług, procentowo określanie wynagrodzenia dla pozwanego
7
i in.). W tej sytuacji zarzut naruszenia art. 65 k.c. nie może być brany pod uwagę
w postępowaniu kasacyjnym, ponieważ przepis ten odnosi się tylko do
interpretowania oświadczenia woli stron przewidujących omawianą tzw. premię
pieniężną. Tymczasem o prawnej kwalifikacji takiej premii jako deliktu nieuczciwej
konkurencji przesądzają - jak wskazano - w decydujący sposób szczegółowe
ustalenia Sądów meriti, dotyczące kontekstu i okoliczności zastrzeżenia
takiej premii. Eksponowany w wyrokach Sądów meriti fakt braku „możliwości
swobodnej negocjacji warunków zawieranych umów” po stronie powoda (por. s. 15
uzasadnienia zaskarżonego wyroku), zwłaszcza po ogłoszeniu upadłości
przedsiębiorcy-dostawcy, (s. 10 uzasadnienia zaskarżonego wyroku), prowadzi do
pominięcia w postępowaniu kasacyjnym tych wywodów skarżącego, które sugerują
odmienny stan faktyczny (por. s. 24 - 26 skargi). W konsekwencji za nietrafny
należy uznać także zarzut naruszenia art. 536 § 1 k.c., sugerujący,
że porozumienie dotyczące tzw. premii pieniężnej stanowiło tylko kontraktowo
dopuszczalną redukcję ceny dostarczonych towarów.
4. Skarżący stara się wykazać, że tzw. usługi logistyczne ujęte zostały
w odrębnym od umowy sprzedaży porozumieniu stron i stanowiły korzystną dla
powoda osobną usługę, toteż pobrana przez pozwanego opłata za nie nie stanowi
czynu nieuczciwej konkurencji w rozumieniu art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy.
Porozumienie o usługach logistycznych nie zmieniało, według skarżącego, miejsca
spełnienia świadczenia przez sprzedającego (powoda), określonego w umowie
sprzedaży (poszczególne sklepy należące do sieci handlowej pozwanego).
Ustalenia Sądów meriti (zob. zwłaszcza s. 25 -28 uzasadnienia zaskarżonego
wyroku) przeczą zdecydowanie sugerowanej przez skarżącego kwalifikacji prawnej
tzw. usług logistycznych (brak możliwości ich negocjacji, brak możliwości
kontynuowania współpracy handlowej bez korzystania z tych usług, wyłączna
decyzja pozwanego o miejscu dostawy konkretnej partii towaru, brak wpływu
powoda na ilość, rodzaj zamówionego towaru i częstotliwości zamówień).
Jeżeli Sądy meriti ponadto stwierdziły, że m.in. z art. 4 umowy o świadczeniu
usług logistycznych z 2009 r. można wyprowadzić ogólny wniosek, iż „powód
miał obowiązek dostarczenia towarów do magazynu centralnego, zamiast
do poszczególnych hipermarketów” (s. 25 uzasadnienia zaskarżonego wyroku),
8
to nie można brać pod uwagę twierdzenia skarżącego o innym miejscu wykonania
umowy sprzedaży towarów. Wymagałoby to podniesienia naruszenia reguł
wykładni oświadczenia woli stron zawartych w art. 65 k.c.
Z przedstawionych racji za nietrafny należy uznać zarzut naruszenia art. 536
§ 1 k.c., a tym bardziej - kolejny zarzut naruszenia art. 547 § 1 k.c., skoro
w skardze kasacyjnej nie podważono jednak ustalonej przez Sądy treści umowy
sprzedaży w odniesieniu do określonego przez strony miejsca wykonania dostaw
sprzedawanych towarów (magazyn centralny pozwanego).
Sądy meriti nie ustaliły nieważności porozumienia w sprawie usług
logistycznych. Przejęły tylko, że ustanowienie i pobieranie od powoda
(sprzedającego) opłat za takie usługi stanowi delikt nieuczciwej konkurencji
pozwanego w rozumieniu art. 15 ust. 1 pkt 4 ustawy i uzasadnia roszczenie
powoda o zwrot bezpodstawnie uzyskanej korzyści (art. 18 ust. 1 pkt 5 ustawy).
Jak już wcześniej wspomniano (pkt 1 uzasadnienia), delikt taki może przybrać
także postać odpowiedniego porozumienia, mającego stanowić formalną podstawę
do obciążania sprzedającego stosowną opłatą, inną niż marża handlowa.
W rezultacie należało przyjąć że - wbrew stanowisku skarżącego - istniały
podstawy do zasądzenia na rzecz powoda od pozwanego zwrotu bezpodstawnie
pobranych opłat w postaci tzw. premii pieniężnej i opłat za tzw. usługi logistyczne
(art. 15 ust. 1 pkt 4 i art. 18 ust. 1 pkt 5 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej
konkurencji). W tej sytuacji należało oddalić skargę kasacyjną pozwanego jako
nieuzasadniona (art. 39814
k.p.c.) i orzec o kosztach postępowania kasacyjnego
(art. 98 k.p.c., art. 108 § 1 k.p.c.).