Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 657/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 22 października 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Dariusz Zawistowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Dariusz Dończyk
SSA Barbara Trębska
Protokolant Maryla Czajkowska
w sprawie z powództwa A. J., T. O.,
M. S. oraz A. B. – B.
przeciwko A. D. i P. S.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 22 października 2014 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych
od wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 14 czerwca 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania i
rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Powodowie – M. S., A. J., T. O. i A. B.-B. domagali się zasądzenia od
pozwanych A. D. i P. S. kwoty 59.836,12 zł, w oparciu o weksel nabyty w drodze
indosu, którego wystawcą była A. D., a poręczycielem P. S. Weksel zabezpieczał
roszczenia odszkodowawcze remitenta Agencji Usług Różnych „P.” sp. z o.o. w S.
w stosunku do wystawcy A. D. z tytułu nienależytego wykonania umów o
świadczenie usług.
Sąd Rejonowy w S. wyrokiem z dnia 17 września 2012 r. uchylił w całości
nakaz zapłaty wydany wcześniej w postępowaniu nakazowym w dniu 8 lipca 2011
r. i oddalił powództwo.
Sąd ten ustalił, że A. D. zawierając z Agencją Usług Różnych „P.” sp. z o.o.
w S. umowę w przedmiocie świadczenia usług polegających na przewozie towaru
Agencji do podmiotów trzecich, podpisała weksel in blanco z deklaracją wekslową.
Po zakończeniu współpracy Agencja wzywała wystawców weksli do zapłaty, ale nie
potrafiła jednak udokumentować podstaw wypełnienia weksli. W przypadku, gdy
okazywało się, że istnieją rozbieżności w dokumentach rozliczeniowych po stronie
A. D., Agencja niezwłocznie obciążała pozwaną kwotą z tego tytułu. A. D.
zakończyła współpracę z Agencją 7 maja 2008 r. Pismem z 21 maja 2008 r.
pozwana wezwała Agencję Usług Różnych „P.” do nadesłania kserokopii złożonego
przez nią weksla i deklaracji wekslowej. Pozwana nie wyrządziła szkody Agencji, w
związku z czym nie istniały podstawy do wypełnienia weksla. Sąd pierwszej
instancji podkreślił ponadto, że powodowie są radcami prawnymi i adwokatami,
prowadzą wspólnie kancelarię prawną. Nabyli od Agencji weksel wypełniony na
sumę 59.836,12 zł, płatną do 28 lutego 2011 r., poręczony przez P. S. W dniu 21
lutego 2011 roku spółka „P.” wezwała A. D. i P. S. do wykupu weksla, a 24 lutego
2011 roku radca prawny L. W. sporządziła opinię prawną w zakresie prawidłowości
wypełnienia weksla in blanco przez spółkę, stwierdzając, że weksel został
wypełniony prawidłowo. Pozwana po otrzymaniu wezwania do wykupu weksla
zakwestionowała istnienie podstaw do wypełnienia weksla przez Agencję,
wzywając jednocześnie do zwrotu blankietu wekslowego. Prezes Agencji przed
wypełnieniem weksla przedstawiał kancelarii prowadzonej przez powodów
3
dokumenty księgowe bądź magazynowe, które miały potwierdzać wyrządzenie
szkody. Powodowie przy nabyciu weksla nie zapoznali się z deklaracją wekslową.
Przed nabyciem weksla T. O. został poinformowany przez W. N., prezesa zarządu
Agencji, że spółka jest zadłużona i nie posiada majątku, który mógłby być
przeznaczony na spłatę długu.
Sąd przyjął, że w sprawie znajduje zastosowanie art. 10 prawa wekslowego
(dalej: „pr. weks.”). Uznał, że nie istnieje roszczenie odszkodowawcze Agencji
wobec pozwanej. Ponadto wskazał, że wobec zakwestionowania przez pozwanych
podstaw do wypełnienia weksla, powodowie powinni wykazać podstawy, które
uprawniały Agencję do wypełnienia weksla, zgodnie z art. 6 k.c. Sąd I instancji
stwierdził, że powodowie nabyli weksel działając z rażącym niedbalstwem. Są oni
bowiem profesjonalistami i zajmują się m.in. dochodzeniem należności z weksli.
Podkreślił, że to na powodach spoczywał ciężar wykazania istnienia przesłanek
uprawniających Agencję do wypełnienia weksla na kwotę dochodzoną pozwem,
czego jednak strona powodowa nie wykazała, wbrew regule z art. 6 k.c. Sąd
pierwszej instancji uznał, że powodowie nabywając weksel działali świadomie na
szkodę dłużnika. Stwierdził także, że z uwagi na niewykazanie przez powoda daty
powstania roszczenia nie można odnieść się do podniesionego przez stronę
pozwaną zarzutu przedawnienia.
Wyrokiem z dnia 14 czerwca 2013 r. Sąd Okręgowy w S. zmienił zaskarżony
wyrok i utrzymał w mocy nakaz zapłaty. Dokonał częściowo odmiennej oceny
dowodów. Wskazał, że to na pozwanym w procesie wekslowym spoczywa ciężar
dowodu wypełnienia weksla niezgodnie z porozumieniem. Podkreślił, że wbrew
ustaleniom Sądu I instancji, pozwana nie udowodniła, iż weksel został wypełniony
niezgodnie z porozumieniem wekslowym oraz że powodowie wiedzieli o tym, bądź
można im postawić zarzut niedbalstwa w braku wiedzy o takim wypełnieniu weksla,
czy też aby przy nabyciu weksla dopuścili się rażącego niedbalstwa. Za
nieprawidłowe uznał także stwierdzenie Sądu pierwszej instancji, że powodowie
nabyli weksel w złej wierze. Uznał, że powodowie nabywając weksel byli
przekonani, że suma wekslowa odpowiada wysokości roszczenia
odszkodowawczego i weksel wypełniono zgodnie z deklaracją wekslową. Nie mogli
zatem wiedzieć o istnieniu skutecznych zarzutów osobistych dłużnika i nie mogli
4
działać na szkodę pozwanej. Nie mogli także świadomie pozbawić jej zarzutów
osobistych, skoro nie wiedzieli o ich nieistnieniu. Ponadto z okoliczności sprawy
wynika, że powodowie nabyli weksel w formie zapłaty za świadczone przez nich
usługi prawnicze, za które nie otrzymali zapłaty. Odnosząc się do zarzutu
przedawnienia, Sąd Okręgowy wskazał, że pozwani nie udowodnili daty
wymagalności roszczenia, stąd zarzut ten jest nieskuteczny.
Skarga kasacyjna pozwanych została oparta na obu podstawach
określonych w art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia przepisów
postępowania skarżący zarzucili obrazę art. 233 § 1 k.p.c. i art. 98 § 3 k.p.c.,
a w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego obrazę art. 10 pr. weks., art.
17 pr. weks. oraz art. 5 k.c. W oparciu o te zarzuty wnosili o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w S. do
ponownego rozpoznania, ewentualnie o jego zmianę i oddalenie apelacji powodów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z brzmieniem art. 3983
§ 3 k.p.c., podstawą skargi kasacyjnej nie
mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Dlatego też
zawarty w skardze kasacyjnej pozwanych zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.,
w wyniku przekroczenia przez Sąd Okręgowy granic swobodnej oceny dowodów,
nie mógł stanowić uzasadnionej podstawy skargi kasacyjnej.
W ramach podstawy kasacyjnej naruszenia prawa materialnego pozwani
zarzucili w pierwszym rzędzie naruszenie art. 10 i 17 Prawa wekslowego. W toku
postępowania pozwani kwestionowali bowiem swoją odpowiedzialność wekslową,
zarzucając, że wystawiony przez nich weksel in blanco został uzupełniony
niezgodnie z porozumieniem wekslowym, tj. mimo braku szkody po stronie
remitenta, ewentualnie także po upływie terminu przedawnienia. Uwzględniając, że
powodowie nabyli weksel niezupełny w chwili wystawienia w drodze indosu,
podstawowe znaczenie miała ocena okoliczności, w których doszło do nabycia
weksla. Prawo wekslowe ogranicza bowiem możliwość podnoszenia tego rodzaju
zarzutów, na które powoływali się pozwani, wobec nabywcy weksla. Dopuszcza
taką możliwość w przypadkach, gdy weksel in blanco został nabyty w złej wierze,
bądź nabywca przy nabyciu weksla dopuścił się rażącego niedbalstwa (art. 10
prawa wekslowego). Tego rodzaju odstępstwo od reguł odpowiedzialności
5
wekslowej jest uzasadnione potrzebą ochrony dłużnika wekslowego. Przeniesienie
weksla w drodze indosu ogranicza także możliwość obrony dłużnika z punktu
widzenia możliwości podnoszenia zarzutów osobistych przysługujących wystawcy
weksla wobec remitenta z wyłączeniem przypadku, gdy nabywca weksla działa na
szkodę dłużnika (art. 17 Prawa wekslowego).
Sąd Okręgowy oceniając zgromadzony w sprawie materiał dowodowy uznał,
że pozwani nie wykazali złej wiary nabywców weksla lub dopuszczenia się przez
nich rażącego niedbalstwa, ani też działania na szkodę dłużnika przy nabyciu
weksla. W skardze kasacyjnej zasadnie zarzucono, że ta ocena nie uwzględnia
w należytym stopniu wszystkich ustalonych przez Sąd Okręgowy okoliczności
faktycznych, niezależnie od niedopuszczalnego zarzutu wadliwej oceny
przeprowadzonych dowodów. Wymaga podkreślenia, że powodowie nabyli
wierzytelność wekslową od podmiotu, na rzecz którego świadczyli obsługę prawną
i była to forma rozliczenia ich należności z tego tytułu, przy istnieniu okoliczności,
które wskazywały, że obsługiwana przez powodów spółka jest zadłużona i nie
posiada żadnego majątku, który może być przeznaczony na spłatę zadłużenia
z tego tytułu. Jako profesjonaliści powodowie wiedzieli, że nabycie weksla przez
indos ogranicza w znacznym stopniu możliwość obrony dłużników wekslowych,
a weksel niezupełny w chwili wystawienia pełnił funkcję gwarancyjną. Skarżący
podnieśli zatem zasadnie, że powyższe okoliczności nakazywały przyjęcie po
stronie powodów podwyższonych wymogów staranności przy nabyciu weksla
i z tego punktu widzenia należało dokonać oceny, czy powodowie nabywając
weksel dołożyli należytej staranności. Ustalenia, których dokonał Sąd Okręgowy
wskazują, że powodowie nabywając weksel nie zapoznali się osobiście
z dokumentami znajdującymi się w posiadaniu remitenta, stanowiącymi podstawę
do ustalenia istnienia wierzytelności, którą zabezpieczał weksel. Powód T.O.
stwierdził, że powodowie nie badali dokumentacji stanowiącej podstawę ustalenia
wierzytelności, gdyż było to zadanie czasochłonne. Mimo to powodowie
poprzestali na opinii zleconej w dniu 22 lutego 2011 r. radcy prawnemu L.W., która
sporządziła ją w dniu 24 lutego 2011 r. Opinia ta, jak stwierdził Sąd Okręgowy, nie
zawierała szczegółowej analizy dokumentów. Powód T. O. w ramach obsługi
prawnej remitenta zapoznał się wcześniej z tą dokumentacją i stwierdził wówczas
6
częściowe jej sfałszowanie. Zaproponował wówczas zawarcie ugody z pozwaną i
sporządził jej projekt. Powodowie świadczyli obsługę prawną remitenta przez okres
8 lat. Mieli zatem wiedzę o tym, że pozwana kwestionowała istnienie wierzytelności
i odmówiła zawarcia ugody. Podobnie wiedzieli, że także inni wystawcy weksli,
współpracujący ze spółką „P.”, kwestionowali istnienie wierzytelności wekslowych
po wypełnieniu weksli przez remitenta. Powodowie mieli również świadomość, że
pozwana zakończyła współpracę ze spółką „P.” w maju 2008 r., a weksel został
wypełniony w lutym 2011 r., a zatem blisko 3 lata po ustaniu stosunku, z którego
mogła wynikać wierzytelność zabezpieczona przez weksel. Musieli zatem brać pod
uwagę, że roszczenie przysługujące spółce „P.” mogło ulec w całości lub w części
przedawnieniu. Uwzględniając powyższe nie można podzielić oceny Sądu
Okręgowego, że powodowie nabywając weksel niezupełny w chwili wystawienia
dołożyli należytej staranności.
Należało uwzględnić także, że reguły odpowiedzialności wekslowej miały
znaczenie dla możliwości obrony pozwanych jako dłużników wekslowych,
w kontekście podstaw do kwestionowania wysokości wierzytelności stwierdzonej
wekslem. Przy rozpoznawaniu sporu na gruncie stosunku podstawowego na
powodach spoczywałby ciężar wykazania zasadności roszczenia co do wysokości.
Powodowie jako zawodowi pełnomocnicy mieli tego świadomość. Nabywając
weksel przez indos, wiedzieli jednocześnie, że pozwana, która odmówiła wcześniej
zawarcia ugody, kwestionuje zasadność roszczenia stwierdzonego wekslem.
Zdawali sobie zatem sprawę, że dochodzenie roszczenia na podstawie weksla
utrudni pozwanym obronę na podstawie zarzutów, z których pozwani mogliby
skorzystać na podstawie stosunku podstawowego. Tego rodzaju działanie należy
zakwalifikować jako świadome działanie na szkodę dłużnika w rozumieniu art. 17
Prawa wekslowego.
Wobec zasadności zarzutów naruszenia art. 10 i 17 Prawa wekslowego
skarga kasacyjna podlegała uwzględnieniu na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.
Z tego względu bezprzedmiotowa stało się rozważanie zarzutu naruszenia art. 5
k.c. i dokonanie oceny, czy w okolicznościach rozpoznawanej sprawy nabycie
weksla przez powodów, powodujące ograniczenie możliwości odwołania się przez
pozwanych do stosunku podstawowego, stanowiło działanie naruszające zasady
7
współżycia społecznego. Wymaga jedynie podkreślenia, że Sąd Okręgowy
niezasadnie stwierdził, że zarzut nadużycia prawa nie został przez pozwanych
„rozwinięty” i w istocie nie został z tego względu rozważony.
Z uwagi na uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania nie podlegał rozpoznaniu zarzut naruszenia art. 98 § 3
k.p.c. Należy jednak odnotować, że skarżący podnieśli zasadnie, że udzielenie
przez powodów pełnomocnictwa jednemu z nich, a zatem współuczestnikowi sporu,
wykonującemu zawód radcy prawnego, nie uzasadniało przyznania powodom
kosztów zastępstwa według zasad przewidzianych dla zastępowania strony przez
pełnomocnika będącego radcą prawnym.