Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III UK 29/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z odwołania Z. K.
od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddziału w G.
o przyznanie renty rodzinnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej odwołującego się od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 lipca 2013 r .,
I. oddala skargę kasacyjną,
II. zasądza od Skarbu Państwa - Sądu Apelacyjnego kwotę 120
(sto dwadzieścia) zł, powiększoną o stawkę należnego podatku
od towarów i usług, na rzecz adwokata M. B. tytułem kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w
postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 10 kwietnia 2012 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział
w G. odmówił Z. K. prawa do renty rodzinnej po ojcu. Wyrokiem z dnia 19 grudnia
2012 r. Sąd Okręgowy w G. VI Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych oddalił
odwołanie wnioskodawcy ustalając, że Z. K., urodzony dnia 3 listopada 1952 r.,
pobiera od 1993 r. rentę. Początkowo była to renta inwalidzka III grupy, a od 1995
roku - II grupy. Obecnie pobiera rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i
niezdolności do samodzielnej egzystencji przyznaną na stałe. Dnia 8 lutego 2012 r.
ubezpieczony złożył kolejny wniosek o ustalenie prawa do renty rodzinnej po
zmarłym w dniu 21 czerwca 2001 r. ojcu J. K., który Sąd uznał za niezasadny.
Wyrokiem Sądu Apelacyjnego, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych,
sygn. akt: […] z dnia 17 lipca 2013 r. został oddalona apelacja wnioskodawcy. Sąd
Apelacyjny ustalił, że ubezpieczony ma wadę wzroku od dzieciństwa oraz
pozostawał w zatrudnieniu przez okres ponad 20 lat, a ojciec J. K. wspierał go
finansowo. Uznał jednak, że całkowita niezdolność do pracy Z. K. powstała dopiero
w 1997 r., czyli w 45 roku życia, a wcześniej była poprzedzona częściową
niezdolnością do pracy od 1993 r. W związku z powyższym na podstawie art. 68
ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych (obecny jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz.1440 ze
zm.; dalej również jako: ustawa) stwierdził, że aby nabyć prawo do renty rodzinnej
całkowita niezdolność do pracy, a nie tylko samo schorzenie, musi powstać do
ukończenia 16 roku życia lub do ukończenia nauki, w szkole nie później jednak niż
do osiągnięcia 25 roku życia przez ubiegającego się o rentę rodzinną. W niniejszej
sprawie przedstawiony warunek nie został spełniony, dlatego apelującemu nie
przysługuje prawo do renty rodzinnej po ojcu J. K.
Wyrok ten zaskarżył skargą kasacyjną w całości pełnomocnik powoda,
wskazując, że podstawy kasacyjne stanowią:
1) naruszenie prawa materialnego, a mianowicie art. 12 i 13 ustawy z dnia
17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
w związku z art. 65 i 67 tej ustawy przez „błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie polegające na niewłaściwej interpretacji i zakresu zastosowania
wskazanego przepisu, dokonanej przez Sąd Apelacyjny zakładającej, że
3
przyznanie uprawnienia do renty rodzinnej możliwe jest jedynie w przypadku
orzeczenia całkowitej niezdolności do pracy podmiotu ubiegającego się o takie
świadczenie, gdy tymczasem z wykładni systemowej i celowościowej wskazanych
przepisów należy uznać, iż nie jest to warunek niezbędny dla uznania zasadności
roszczenia powoda,
2) naruszenie prawa materialnego, a mianowicie art. 13 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w
związku z art. 68 tej ustawy przez błędną wykładnię i przyjęcie przez Sąd
Apelacyjny, że decydującą przesłanką w sprawie przyznania prawa do renty
rodzinnej jest ta, która zakłada konieczność sprawdzania stopniowalności
niezdolności do pracy powoda w momencie wskazanym przez literalne brzmienie
ustawy, bez odniesienia się do zakresu badania przez sąd orzekający, co do
możliwości wykonywania dotychczasowej pracy, ani też przekwalifikowania się w
celu podjęcia dalszej pracy zawodowej, jak też samodzielnej egzystencji. Oparcia
swoich ustaleń jedynie na kryterium wskazanym w opinii biegłego z pominięciem
zagadnień odnoszących się do stopniowego pogorszenia się staniu zdrowia
uprawnionego podmiotu, w tym również konieczności wsparcia udzielonego
powodowi przez osoby trzecie, co powoduje niemożnością samodzielnego
egzystowania. Sytuacja ta nie pozostaje bez wpływu w połączeniu z jego obecnym
stanem faktycznym i prawnym na konieczność uzyskania prawa do renty
rodzinnej”.
Jako zagadnienie prawne uzasadniające przyjęcie skargi kasacyjnej do
rozpoznania wskazał kwestię: „Czy w stosunku do osoby ubiegającej się o
przyznanie jej uprawnienia do renty rodzinnej należy jedynie ustalić, że ubiegający
się podmiot musi zostać całkowicie uznany za niezdolnego do pracy zgodnie z
art. 12 w chwili wskazanej w art. 68, przy jednoczesnym uwzględnieniu treści
art. 13 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych, a więc w takim przypadku będzie miała zastosowanie
jedynie wykładnia zawężająca przepisów wskazanej regulacji, czy też możliwe jest
przyznanie wyżej wymienionego uprawnienia już w sytuacji, kiedy orzeczono
częściową niezdolność do pracy ze wskazaniem, że zmiany chorobowe postępują
systematycznie w kierunku całkowitego orzeczenia o niezdolności do pracy, co
4
byłoby zgodne z brzmieniem art. 13 ust 4 cytowanej ustawy z jednoczesną
niemożliwością samodzielnej egzystencji, o której mowa w art. 13 ust. 5, a zatem
osoba taka nie może zostać przekwalifikowana, by powrócić na rynek pracy, a
wręcz odwrotnie wydano w późniejszym terminie orzeczenie o całkowitej
niezdolność do pracy i przyznano rentę z tytułu trwałej niezdolności do pracy. Przy
czym sytuacja taka jest następstwem wrodzonej i postępującej od najmłodszych lat
życia powoda wady wzroku, która uniemożliwiała mu i nadal uniemożliwia
samodzielną egzystencję.”
Wskazując na powyższe, wniósł o uchylenie w całości wyroku Sądu
Apelacyjnego, oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Okręgowego w G., VI
Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 19 grudnia 2012 r., oraz
przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, przy
uwzględnieniu wynagrodzenia i wydatków poniesionych na koszty procesowe z
tytułu udzielonej z urzędu powodowi pomocy prawnej na etapie postępowania
kasacyjnego; ewentualnie wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie co
do istoty sprawy oraz przyznanie pełnomocnikowi działającemu z urzędu
wynagrodzenia i zwrotu kosztów procesowych z tytułu udzielonej powodowi
pomocy prawnej na etapie postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna nie jest zasadna.
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 29 września 2006 r. w sprawie
sygnatura akt II UZP 10/06, Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że dziecko, które
stało się całkowicie niezdolne do pracy i samodzielnej egzystencji po osiągnięciu
wieku określonego w art. 68 ust. 1 pkt 1 lub 2 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2004 r. Nr 39, poz. 353 ze zm.) nie nabywa prawa do renty rodzinnej na
podstawie art. 68 ust. 1 pkt 3 tej ustawy (OSNP 2007 nr 5-6, poz. 75, Biul. SN 2006
nr 9, s. 15).
W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy podniósł m.in., że wątpliwości co
do wykładni przepisu art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach wynikają z
5
niejednoznacznej treści tej normy prawnej. Przepis art. 68 ust. 1 w pełnym
brzmieniu stanowi: dzieci własne, dzieci drugiego małżonka i dzieci przysposobione
mają prawo do renty rodzinnej: 1) do ukończenia 16 lat, 2) do ukończenia nauki w
szkole, jeżeli przekroczyły 16 rok życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat
życia, albo 3) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy
oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o
którym mowa w pkt 1 lub 2. To ostatnie uregulowanie Sąd poddał wykładni
gramatycznej, historycznej, teleologicznej oraz dodatkowo stwierdził, że prawo do
renty zarówno z tytułu niezdolności do pracy, jak i renty rodzinnej, ustawa wiąże z
podleganiem ubezpieczeniu społecznemu. Osoby które stały się niezdolne do
pracy, w tym także do samodzielnej egzystencji, nabywają prawo do renty z tytułu
niezdolności do pracy tylko wówczas, gdy powstanie niezdolności do pracy
poprzedza odpowiedni okres ubezpieczenia (art. 57 ust. 1 pkt 3 i art. 58). Jeżeli nie
były ubezpieczone, a przed powstaniem zdarzenia uprawniającego do renty miały
możliwość wykonywania pracy lub innej działalności będącej tytułem
ubezpieczenia, lecz z możliwości tej nie skorzystały, to nie nabywają prawa do
renty ani do innych świadczeń z ustawy o emeryturach i rentach. Powiązanie prawa
do renty rodzinnej z ubezpieczeniem polega na tym, że osoba, po śmierci której
powstaje to prawo, musi mieć odpowiednio długi okres ubezpieczenia albo, po
osiągnięciu takiego okresu, korzystać ze świadczeń z tego ubezpieczenia -
emerytury lub renty (art. 65 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach). Ubezpieczenie
społeczne obejmuje także członków rodziny ubezpieczonego w postaci prawa do
renty rodzinnej w razie jego śmierci. Prawo to obejmuje tylko tych członków
rodziny, co do których na zmarłym ciążył ustawowy obowiązek ich utrzymania, a
którzy nie mieli możliwości zgłoszenia się do własnego ubezpieczenia. Są to
między innymi wymienione w art. 68 dzieci zmarłego, które ze względu na wiek lub
pobieranie nauki nie mają możliwości wykonywania pracy zarobkowej lub innej
działalności. Jeżeli przed ukończeniem nauki lub osiągnięciem wieku
uprawniającego do działalności zarobkowej staną się całkowicie niezdolne do
pracy, to nie mają obiektywnej możliwości podlegania ubezpieczeniu społecznemu i
związanej z tym możliwości uzyskania świadczeń z własnego ubezpieczenia.
Natomiast istnieje taka możliwość w przypadku osoby, która po zakończeniu
6
pobierania nauki jest zdolna do pracy. Osoba taka może skorzystać z objęcia jej
ubezpieczeniem społecznym i w razie wystąpienia zdarzenia powodującego
niezdolność do pracy, także całkowitą wraz z niezdolnością do samodzielnej
egzystencji, nabywa prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy. Prawo do renty
rodzinnej przysługuje tylko takiemu dziecku całkowicie niezdolnemu do pracy, a
także niezdolnemu do samodzielnej egzystencji, które nie miało możliwości
uzyskania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, a więc takiemu, które stało
się niezdolne do pracy w czasie, gdy nie mogło podlegać ubezpieczeniu
społecznemu z powodu wieku lub uczęszczania do szkoły. Posługując się tą logiką
ustawodawca nie przyznał prawa do renty rodzinnej dzieciom zmarłego, które przed
osiągnięciem wieku 16 lat lub przed ukończeniem szkoły stały się częściowo
niezdolne do pracy, gdyż dzieci takie mogą korzystać co prawda z ograniczonych,
lecz istniejących możliwości zarobkowych. Ta sama logika przemawia za
wyłączeniem prawa do renty rodzinnej dzieci, które stały się całkowicie niezdolne
do pracy, w tym także niezdolne do samodzielnej egzystencji, po osiągnięciu tego
wieku i ukończeniu nauki, gdyż w stosunku do nich nie było przeszkód do podjęcia
pracy lub innej działalności łączącej się z obowiązkiem ubezpieczenia.
Sąd Najwyższy, rozpoznając niniejszą skargę kasacyjną, w pełni
zaaprobował powyższą uchwałę i uznał, że ma ona adekwatne zastosowanie do
niniejszej sprawy. Wnioskodawca po ukończeniu nauki podjął zatrudnienie i mimo
osłabionego zdrowia miał możliwość uzyskania własnych okresów składkowych i
nieskładkowych; w konsekwencji również nabycia prawa do własnych świadczeń z
ubezpieczenia społecznego. Skarga kasacyjna nie kwestionuje, że wnioskodawca
przez okres dwudziestu lat wykonywał pracę zawodową. Z ustaleń sądów wynika,
że obecnie otrzymuje rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
W ocenie Sądu Najwyższego niesłuszna jest sugestia skargi kasacyjnej, że
okres pogłębiającego się stanu chorobowego, powodującego częściową
niezdolność do pracy należy zaliczyć do okresu całkowitej niezdolności do pracy w
rozumieniu art. 68 ust. 1 ustawy. W szczególności konkluzji takiej nie można
wyprowadzić z przytoczonego w skardze kasacyjnej art. 12 ustawy, z którego
wynika, że niezdolną do pracy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła
zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie
7
rokuje odzyskania tej sprawności po przekwalifikowaniu, ani z art. 13 ustawy. Z
art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy jednoznacznie wynika, że dzieci własne, dzieci drugiego
małżonka i dzieci przysposobione mają prawo do renty rodzinnej, jeżeli stały się
całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie
niezdolne do pracy w okresie do ukończenia 16 lat lub do ukończenia nauki w
szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, jednak nie później niż do osiągnięcia 25 lat
życia. Wykładnia semantyczna ani funkcjonalna tego przepisu nie pozwala na
ustalenie daty początkowej powstania niezdolności do pracy w pierwszym dniu
powstania częściowej niezdolności do pracy lub w okresie takiego naruszenia
sprawności organizmu, które z czasem doprowadziło do powstania całkowitej
niezdolności do pracy.
Przyjęcie odmiennej wykładni musiałoby wynikać ze szczególnego przepisu.
Zwrócić w tym kontekście można na przykład uwagę, że naruszenie sprawności
organizmu, z powodu którego doszło do całkowitej niezdolności do pracy musi
powstać w okresach wymienionych w art. 4 ust. 1 pkt 1-3 ustawy z dnia 27 czerwca
2003 r. o rencie socjalnej (obecny jednolity tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 982 ze zm.);
przy czym pojęcia „całkowita niezdolność do pracy” i „naruszenie sprawności
organizmu” nie są tożsame. Uprawniona jest przy analizie prawa do renty socjalnej
konstatacja, że całkowita niezdolność do pracy i naruszenie sprawności organizmu
mogą powstać w różnych momentach. Możliwe jest więc, że zmiany chorobowe u
osoby, u której doszło do naruszenia sprawności organizmu, nasilą się do tego
stopnia, że uniemożliwią jej wykonywanie jakiejkolwiek pracy i uzasadnią nabycie
prawa do renty socjalnej.
Unormowań takich nie ma jednak w ustawie o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Sugerowana w skardze kasacyjnej wykładnia
aksjologiczna (wzgląd na zasadę słuszności społecznej) nie może prowadzić do
wykładni a contrario art. 68 ust. 1 ustawy.
Reasumując Sąd Najwyższy uznał, że do okresu całkowitej niezdolności do
pracy, o którym mowa w art. 68 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie wlicza się
okresów częściowej niezdolności do pracy lub naruszenia sprawności organizmu,
które powodowały i poprzedzały powstanie całkowitej niezdolności do pracy.
8
Mając na uwadze przedstawione wyżej kwestie, Sąd Najwyższy na
podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę kasacyjną.
O kosztach wywołanych wniesieniem skargi kasacyjnej rozstrzygnięto w
oparciu o art. 98 k.p.c. oraz § 13 ust. 4 pkt 2 w związku z § 12 ust. 2
rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie
opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1348 ze
zm.).