Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 254/13
POSTANOWIENIE
Dnia 26 listopada 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Barbara Myszka
w sprawie z wniosku Polskich Sieci Elektroenergetycznych O. S.A.
w K.
przy uczestnictwie C. S., W. S., E.-R.
sp. z o.o. z siedzibą w T. i Województwa […] - Zarządu Dróg Wojewódzkich w K.
o zasiedzenie służebności przesyłu,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 26 listopada 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy
od postanowienia Sądu Okręgowego w K.
z dnia 21 lutego 2013 r.,
uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w K. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia
o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Postanowieniem z dnia 25 września 2012 r. Sąd Rejonowy w K. oddalił
wniosek wnioskodawcy - Polskich Sieci Elektroenergetycznych O. S.A. w K. o
stwierdzenie, że z dniem 2 lutego 2009 r. nabył on przez zasiedzenie służebność
przesyłu, obciążającą położoną w C. działkę ewidencyjną nr 922 obręb 1 C.,
polegającą na nieodpłatnym i nieograniczonym w czasie prawie do posiadania na
tej nieruchomości i utrzymywania posadowionych i przebiegających przez
nieruchomość urządzeń napowietrznej linii elektroenergetycznej oraz związanej z
nią i wynikającej z obowiązujących przepisów prawnych strefy ograniczonego
korzystania z nieruchomości, także w zakresie niezbędnym do zapewnienia
prawidłowego i niezakłóconego działania tej linii, którą to służebność wykonywać
będzie każdoczesny właściciel linii elektroenergetycznej na wyznaczonym pasie
gruntu. Sąd ustalił, że po nieodpłatnym przejęciu, decyzją z dnia 24 sierpnia 1979 r.,
gospodarstwa rolnego należącego do J. i G. Z., G. Z. uzyskała w 1979 r. prawo do
bezpłatnego dożywotniego użytkowania działki, której dotyczy wniosek, a następnie
na podstawie decyzji Naczelnika Urzędu Rejonowego w K. z dnia 28 października
1996 r. przyznana jej została własność tej działki. Rok później działkę darowała na
współwłasność wnukom - uczestnikom W. i C. S. Działka znajduje się pomiędzy
słupami 46 i 47 linii 220 kV K. – R., wybudowanej w latach 1974-76 i przebiegają
nad nią przewody fazowe i odgromowe dwóch linii. Sąd Rejonowy zakwestionował
zdatność części kserokopii dostarczonych przez wnioskodawcę do pełnienia roli
dowodu z dokumentów, ponieważ nie zostały potwierdzone za zgodność z
oryginałem. Zgodził się jedynie, że w tej formie wnioskodawca może dowodzić faktu
wydania i treści dokumentów sprzed kilkudziesięciu lat, których, mimo starań, nie
można odnaleźć. Natomiast przyjęcie dopuszczalności stosowania
niepotwierdzonych kserokopii jako dowodów, o których mowa w art. 308 k.p.c.,
mimo dostępności dokumentów, które umożliwią potwierdzenie zgodności
kserokopii z oryginałem uznał za prowadzące do obejścia przepisów o dowodzie z
dokumentów. Ostatecznie przyjął, że wnioskodawca nie wykazał tożsamości linii kV
220 K.- R. z linią N. – W., wymienioną w decyzji z dnia 4 kwietnia 1974 r. o
zezwoleniu na realizację linii elektroenergetycznej, wydanej na podstawie ustawy z
dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (jedn.
3
tekst: Dz.U. z 1974 r., Nr 10, poz. 64 ze zm.), ani tego, kto był właścicielem działki
nr 922 w owym czasie, nie dowiódł też, że przysługuje mu prawo własności linii
przeprowadzonej nad działką nr 922, ani też, że on sam oraz jego poprzednicy,
których posiadanie może doliczyć, korzystali z tej linii od dnia 30 grudnia 1988 r. do
dnia 31 maja 1994 r. Ubocznie Sąd Rejonowy poddał ocenie także
zakwestionowane przez siebie kserokopie i stwierdził, że wnioskodawcy można by
ewentualnie zaliczyć okres posiadania nieruchomości w zakresie odpowiadającym
służebności przesyłu od 1 października 1990 r., gdyby wykazał, że w tożsame
posiadanie nieruchomości przysługiwało wówczas Zakładowi Energetycznemu S.
Wcześniej zasiedzenie praw na nieruchomości Skarbu Państwa wyłączał art. 177
k.c.
Sąd Okręgowy w K. postanowieniem z dnia 21 lutego 2013 r. oddalił
apelację wnioskodawcy od postanowienia Sądu pierwszej instancji. Sąd
Okręgowy podzielił stanowisko Sądu Rejonowego, że wnioskodawca nie wykazał
w toku postępowania, iż jest właścicielem linii elektroenergetycznej 220 kV K. – R.,
ani też, że on sam i jego poprzednicy korzystali z tej linii na podstawie decyzji
Urzędu Miasta i Gminy w C. z dnia 4 kwietnia 1974 r. o zezwoleniu na realizację
linii elektroenergetycznej, ponieważ decyzja dotyczyła zezwolenia na budowę linii
220 kV linii W. – N., a nie linii K. - R. Nie dowiódł też czyją własność (Skarbu
Państwa czy osób fizycznych) stanowiła nieruchomość w chwili wydania tej decyzji,
ani że w okresie od dnia 30 grudnia 1988 r. do dnia 31 maja 1994 r. linia była
wykorzystywana przez Przedsiębiorstwo Państwowe Zakład Energetyczny w S.,
którego następcą mieni się wnioskodawca. Za podstawowe przyczyny
przesądzające o niezasadności wniosku Sąd odwoławczy uznał to, że
wnioskodawca nie dowiódł, iż jest właścicielem linii elektroenergetycznej
przebiegającej nad nieruchomością uczestników i korzystającym z tej
nieruchomości w sposób odpowiadający służebności przesyłu. Przedłożone przez
wnioskodawcę kopie dokumentów ocenił jako pozbawione cech dokumentu
urzędowego i nie uprawniające do łączenia z nimi domniemań przewidzianych w art.
244 § 1 k.p.c., ponieważ nie zostały poświadczone za zgodność z oryginałem,
mimo zarzutów podnoszonych przez uczestników. Przychylił się też do stanowiska,
że nie ma podstaw do ustalenia, że uprawnienie do korzystania z nieruchomości
4
uczestników można wywieść z treści decyzji z 4 kwietnia 1974 r., wydanej na
podstawie ustawy z dnia 12 marca 1958 r.
Postanowienie Sądu Okręgowego wnioskodawca zaskarżył skargą
kasacyjną opartą na obydwu podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c. Zarzucił naruszenie
przepisów prawa procesowego - art. 232 k.p.c. przez nierozpoznanie istoty sprawy,
art. 227 k.p.c. w zw. z art. 244 § 1 k.p.c. przez pominięcie aktów prawnych –
zarządzenia Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 9 lipca 1993 r. oraz zarządzenia
Rady Ministrów nr 57 z dnia 30 grudnia 1988 r. oraz naruszenie art. 232 w zw. z art.
308 § 1 k.p.c. przez zakwestionowanie mocy dowodowej kopii dokumentów
przedstawionych przez wnioskodawcę. Naruszenie prawa materialnego skarżący
łączył z niezastosowaniem art. 292 k.c. w zw. z art. 172 k.c., niezastosowaniem
art. 431
k.c. i 551
k.c. w zw. z art. 49 k.c., a także niezastosowaniem art. 176 k.c.
We wnioskach domagał się uchylenia zaskarżonego postanowienia w całości
i przekazania sprawy do ponownego rozpatrzenia oraz zasądzenie na jego rzecz
kosztów postępowania.
Uczestnicy C. S. i W. S. wnieśli o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie
kosztów postępowania na ich rzecz od wnioskodawcy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ze względu na ograniczenie się przez Sąd drugiej instancji do oceny,
że wnioskodawca nie wykazał żadnej z okoliczności istotnych do stwierdzenia,
że nastąpiło zasiedzenie służebności przesyłu na nieruchomości
stanowiącej od 1997 r. współwłasność uczestników C. i W. S., najistotniejsze
znaczenie mają te zarzuty, których celem jest wykazanie nieprawidłowości
przeprowadzonego postępowania dowodowego, a zwłaszcza nieuzasadnionego
zdyskwalifikowania części przedstawionego przez wnioskodawcę materiału jako
niezdatnego do pełnienia roli dowodu. Z uwagi na zakaz zawarty w art. 3983
§ 3
k.p.c. skarga kasacyjna nie może być oparta na zarzutach dotyczących uchybień w
zakresie oceny dowodów i ustalenia faktów, nie jest natomiast wyłączone
podnoszenie innych zarzutów odnoszących się do uchybień toku postępowania
dowodowego.
5
Skarżący argumentował, że Sąd Okręgowy błędnie potraktował powołane
przez niego i przedstawione w formie kserokopii zarządzenia Rady Ministrów nr 57
z dnia 30 grudnia 1988 r. oraz Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 9 lipca 1993 r.
jako dokumenty, które powinny zostać złożone w oryginale lub potwierdzonym za
zgodność z oryginałem odpisie, by mogły zostać włączone do materiału
dowodowego. Powołując się na treść art. 93 Konstytucji RP zwrócił uwagę, że są
to akty prawne, które mają wprawdzie charakter wewnętrzny, niemniej należą do
systemu aktów prawnych i powinny być traktowane jako znane sądowi źródło
prawa a nie jako podlegający ocenie dowód służący poczynieniu ustaleń
faktycznych. Istota tzw. aktów o charakterze wewnętrznym było przedmiotem
wypowiedzi w piśmiennictwie i orzecznictwie zarówno Sądu Najwyższego
(por. postanowienie z dnia 7 grudnia 1999 r., I CKN 795/99, OSNC 2000/6/14),
jak i Trybunału Konstytucyjnego, który – zgodnie z postanowieniem art. 93 ust. 3
Konstytucji RP dokonuje kontroli zgodności tych aktów z powszechnie
obowiązującym prawem (por. wyrok z dnia 10 czerwca 1993 r., SK 37/02, OTK-A
2003/6/53). Panuje zgoda co do tego, że konstytucyjny system budowy źródeł
prawa jest dualistyczny i obejmuje akty powszechnie obowiązujące oraz akty o
charakterze wewnętrznym. Wewnętrzne akty normatywne w rozumieniu art. 93
Konstytucji RP mogą być wydawane na podstawie ustawy, podlegają kontroli co do
ich zgodności z powszechnie obowiązującym prawem, obowiązują tylko jednostki
organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty i nie mogą stanowić
podstawy decyzji organów państwowych wobec obywateli i osób prawnych oraz
innych podmiotów. Jako składniki obowiązującego systemu prawnego nie
wymagają one dowodzenia w toku procesu, z założenia bowiem są znane sądowi.
Zważyć jednak należy, że elementem systemu źródeł prawa są jedynie akty
wewnętrzne ustanawiające obowiązujące normy prawne, nie zaś - wydawane
niejednokrotnie przez te same podmioty - zarządzenia o charakterze
organizacyjnym, jednorazowym, których treścią jest wykonanie innego rodzaju
uprawnień władczych względem podporządkowanych im podmiotów. Wskazywane
przez skarżącego zarządzenia dotyczyły reorganizacji (podziału i łączenia) oraz
przekształceń przedsiębiorstw państwowych i przekazywania między nimi mienia, a
więc mieściły się we władczych uprawnieniach właścicielskich, realizowanych
6
przez organ założycielski lub inny organ upoważniony przez ustawy. Tego rodzaju
czynności są zbliżone w trybie podejmowania i skutkach do decyzji
administracyjnych, nie zaś do stanowienia norm prawnych. Jak wyjaśnił Sąd
Najwyższy w wyrokach z dnia 21 października 1983 r. (III PRN 1/83, OSNC
1984/6/95) i z dnia 13 grudnia 1991 r. (II CR 85/91, OSNC 1993/3/41), czynności
takie mają odrębny charakter, wynikają ze stosunków regulowanych ustawą z dnia
25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (jedn. tekst Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1384) i rozporządzeniami wykonawczymi wydanymi na jej podstawie. W
rozpatrywanym wypadku również przepisami innych ustaw szczegółowych (tj.
ustawy z dnia 11 maja 1988 r. o nadzwyczajnych uprawnieniach i upoważnieniach
dla Rady Ministrów - Dz.U. Nr 13, poz. 89 i ustawy z dnia 5 lutego 1993 r.
o przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw państwowych
o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa – Dz.U. Nr 16, poz. 69 ze zm.).
Tego rodzaju indywidualne zarządzenia są dokumentami urzędowymi, kierowanymi
do podległych podmiotów i nie podlegają ogłoszeniu. Dowodzenie ich treści
wymaga zachowania reguł obowiązujących w wypadku prowadzenia dowodu
z dokumentów. Posłużenie się niepotwierdzoną kserokopią jako środkiem mającym
posłużyć ustaleniu treści pisemnego dokumentu uznać należy za dopuszczalne
tylko wówczas, kiedy z przyczyn faktycznych uzyskanie dostępu do oryginału lub
wypisu lub odpisu funkcjonującego na prawach oryginału nie jest możliwe
dla strony, a także dla sądu. Wówczas nie zachodzi niebezpieczeństwo obejścia
przepisów o prowadzeniu dowodu z dokumentów, na które Sąd Najwyższy
wskazywał w uzasadnieniu wyroku z dnia 14 lutego 2007 r. (II CSK 401/06,
nie publ.), a jednocześnie nie doznaje naruszenia prawo strony do dowodzenia
swoich racji innymi środkami (przyrządami), które utrwalają obrazy (w tym wypadku
obraz dokumentu, którego oryginał lub odpis na prawach oryginału się nie zachował)
i mogą posłużyć ustaleniu, czy określony dokument istniał, jaką treść zawierał
i od kogo pochodził. Kserokopia jest formą technicznego (z wykorzystaniem
fotoelektrycznego) odtworzenia i utrwalenia dokumentów, rysunków i innych
dwuwymiarowych elementów graficznych. Nie różni się zasadniczo, jeśli chodzi
o rezultat w postaci kopii od fotokopii, która wymieniona została w art. 308 k.p.c.
Wyłączenie możliwości posłużenia się kserokopią dokumentu, którego istnienia
7
i treści nie można inaczej wykazywać prowadziłoby do powstania niewynikającego
z przepisów zakazu dowodowego. Dostatecznym zabezpieczeniem przed
nadużyciami jest, ujęty w art. 233 § 1 k.p.c., obowiązek przeprowadzenia przez
sąd wszechstronnej oceny wiarygodności takiego dowodu. Jednak zgłoszony przez
wnioskodawcę zarzut naruszenia art. 244 § 1 i art. 308 k.p.c. nie może zostać
uwzględnione, ponieważ - co wynika z uzasadnienia wyroku Sądu Rejonowego –
tak właśnie wyłożył on i zastosował powyższe przepisy, czego Sąd Okręgowy nie
zakwestionował. Obydwa Sądy przychyliły się natomiast do poglądu,
akceptowanego także przez Sąd Najwyższy, że zastosowanie tej metody
do ustalenia treści dokumentów, których nieosiągalność nie została wykazana,
stanowiłoby obejście przepisów o prowadzeniu dowodu z dokumentów.
Przytoczone reguły nie odnoszą się do dowodu z dokumentu, którym jest
ogłoszenie opublikowane w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Zgodnie
z postanowieniami ustawy z dnia 22 grudnia 1995 r. o wydawaniu Monitora
Sądowego i Gospodarczego (jedn. tekst: Dz.U. z 2014 r., poz. 125)
i rozporządzenia wykonawczego Ministra Sprawiedliwości z dnia 15 kwietnia 1996 r.
w sprawie organizacji, sposobu wydawania i rozpowszechniania oraz podstawy
ustalania ceny numerów Monitora Sądowego i Gospodarczego i wysokości opłaty
za zamieszczanie w nim ogłoszenia lub obwieszczenia (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r.
poz. 238). Monitor Sądowy i Gospodarczy, jest ogólnokrajowym dziennikiem
urzędowym przeznaczonym do zamieszczania obwieszczeń lub ogłoszeń
obejmujących wszystkie wpisy do Krajowego Rejestru Sądowego, chyba że ustawa
stanowi inaczej; ogłoszenia wymagane przez kodeks spółek handlowych,
obowiązkowo publikowane ogłoszenia przewidziane przepisami kodeksu
postępowania cywilnego i inne obwieszczenia i ogłoszenia, jeżeli ich ogłoszenie
w Monitorze Sądowym i Gospodarczym jest wymagane lub dopuszczone przez
ustawy. Celem wydawania Monitora jest stworzenie materialnych podstaw
wynikającego z art. 15 ust. 1 w zw. z art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r.
o Krajowym Rejestrze Sądowym (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 1203 ze zm.)
niewzruszalnego domniemania powszechnej znajomości wpisów w rejestrze,
na nieznajomość których nie może się powoływać nikt, co oznacza, że traktować je
należy jako fakty powszechnie znane w rozumieniu art. 228 k.p.c. Wystarczającym
8
sposobem wykazania treści pozostałych materiałów opublikowanych w Monitorze
Sądowym i Gospodarczym jest wskazanie miejsca ich publikacji.
Nie można też odmówić skarżącemu racji, gdy podnosi, że obowiązkiem
sądu jest uwzględnienie całości obowiązujących przepisów prawnych, w tym
wynikających z nich a także z wpisanych do Krajowego Rejestru Sądowego
informacji o zadaniach i funkcjonowaniu podmiotów sektora energetycznego
i wnioskowania na ich podstawie również o faktach istotnych dla kwestii
własnościowych w strukturach energetycznych. Z tych przyczyn za trafne trzeba
uznać zarzuty naruszenia przepisów art. 431
k.c. i 551
k.c. w zw. z art. 49 k.c. i art.
176 k.c. Zważywszy na przeznaczenie i specyfikę linii najwyższych napięć nie
można wykluczyć potrzeby posłużenia się w procesie ustalania faktów także
domniemaniami faktycznymi.
Wreszcie ocena materiału dowodowego nie może być dokonywana
z pominięciem części dowodów, których wartość i wiarygodność nie jest
kwestionowana, ani bez rozważenia jakie okoliczności nie budzą sporu miedzy
uczestnikami i czy fakty te podważone zostały w świetle całokształtu zebranego
materiału dowodowego. Tymczasem, co słusznie podnosi skarżący,
w rozważaniach Sądu Okręgowego pominięte zostały dowody z zeznań świadków
i kompleksowa ocena stanowisk stron co do prawa własności linii przesyłowej
przebiegającej nad działką uczestników.
Uchybienia, jakie popełnił Sąd odwoławczy spowodowały, że dokonana
przezeń ocena żądań wnioskodawcy nie bazowała na prawidłowo zbudowanych
ustaleniach, poczynionych w wyniku wszechstronnego rozważenia i oceny
twierdzeń stron i prawidłowo zebranego materiału dowodowego. Sąd drugiej
instancji nie wyjaśnił, jakie fakty przyjmuje za ustalone, co uniemożliwia
przeprowadzenie w postępowaniu kasacyjnym kontroli prawidłowości stosowania
prawa materialnego i powoduje konieczność uchylenia zaskarżonego
postanowienia i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego
rozpoznania na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Orzeczenie o kosztach postepowania kasacyjnego wynika z treści art. 39821
w zw. z art. 391 § 1, art. 108 § 2 i art. 13 § 2 k.p.c.
9