Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 533/14
POSTANOWIENIE
Dnia 28 stycznia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
Protokolant Beata Rogalska
w sprawie z powództwa Z. P. reprezentanta grupy złożonej z […] przeciwko
Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa, Głównego
Inspektora Nadzoru Budowlanego i Prezydenta Miasta C.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 28 stycznia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powódki od postanowienia Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 27 lutego 2014 r.,
1) uchyla zaskarżone postanowienie i zmienia postanowienie
Sądu Okręgowego w W. z dnia 3 września 2013 r.
w ten sposób, że oddala wniosek
o odrzucenie pozwu;
2) orzeczenie o kosztach postępowania zażaleniowego
i kasacyjnego pozostawia Sądowi do rozstrzygnięcia
w orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie.
2
UZASADNIENIE
Zaskarżonym postanowieniem z dnia 27 lutego 2014 r. Sąd Apelacyjny
oddalił zażalenie powódki na postanowienie Sądu pierwszej instancji o odrzuceniu
pozwu w postępowaniu grupowym przeciwko Skarbowi Państwa
reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa, Głównego Inspektora Nadzoru
Budowlanego i Prezydenta Miasta C. o ustalenie, że Skarb Państwa - Minister
Skarbu Państwa ponosi na podstawie art. 446 § 3 w zw. z art. 434 k.c.
odpowiedzialność wobec powódki i pozostałych członków grupy za szkody
3
będące następstwem znacznego pogorszenia ich sytuacji życiowej w związku
ze śmiercią najbliższego członka rodziny spowodowaną katastrofą budowlaną
pawilonu wystawowego nr 1 Międzynarodowych Targów […] w dniu
28 stycznia 2006 r. oraz o ustalenie, że Skarb Państwa - Główny Inspektor
Nadzoru Budowlanego (ewentualnie Powiatowy Inspektor Nadzoru Budowlanego
w C.) ponosi na podstawie art. 446 § 3 w zw. z art. 417 § 1 k.c. odpowiedzialność
wobec powódki i pozostałych członków grupy za szkody będące następstwem
znacznego pogorszenia ich sytuacji życiowej w związku ze śmiercią najbliższego
członka rodziny spowodowaną opisaną wyżej katastrofą budowlaną, która
pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z niezgodnym z prawem
zaniechaniem przy wykonywaniu władzy publicznej przez Powiatowego Inspektora
Nadzoru Budowlanego w C.
Sąd Okręgowy uznał postępowanie grupowe za niedopuszczalne. Wskazał,
że zgodnie z art. 1 ust. 1 oraz art. 2 ust. 3 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r.
o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z 2010 r. nr 7, poz. 44,
dalej: „u.d.r.p.g”), dochodzone w postępowaniu grupowym roszczenia powinny
być jednego rodzaju i oparte na tej samej podstawie faktycznej także wtedy,
gdy wniesione zostało powództwo o ustalenie odpowiedzialności pozwanego.
Stwierdził, że pojęcie „odpowiedzialności pozwanego”, w rozumieniu art. 2 ust. 3
u.d.r.p.g., oznacza powinność spełnienia świadczenia, a „ustalenie” tej
odpowiedzialności wymaga ustalenia przez sąd wszystkich przesłanek
odpowiedzialności pozwanego, odnoszących się zarówno do podmiotu
zobowiązanego, jak i podmiotu uprawnionego, w tym także indywidualnych dla
poszczególnych członków grupy przesłanek powstania szkody i jej wysokości.
Oceniając z tego punktu widzenia wniesiony w sprawie pozew uznał,
że całościowo ujęte roszczenie powódki oznacza konieczność badania we
wszczętym postępowaniu grupowym wszystkich przesłanek odpowiedzialności
pozwanego za katastrofę budowlaną z dnia 28 stycznia 2006 r. określonych w art.
434 oraz w art. 417 § 1 k.c., jak również badania, w odniesieniu do każdego
z powodów, przesłanek odpowiedzialności pozwanego określonych w art. 446 § 3
k.c., a więc istnienia szkody polegającej na znacznym pogorszeniu sytuacji
życiowej członków rodziny doznanej wskutek śmierci osób w katastrofie budowlanej.
4
Tak określone roszczenie powodów nie spełnia, zdaniem Sądu Okręgowego,
warunku jednorodzajowości, gdyż wymaga indywidualnego badania
w postępowaniu grupowym sytuacji życiowej, odmiennej w przypadku każdego
z członków grupy, co sprawia, że dominujący nad elementem wspólnym jest
element indywidualny każdego członka grupy. W tej sytuacji nie można mówić o tej
samej podstawie faktycznej żądania każdego z członków grupy, ponieważ
mieszczą się w niej odmienne, indywidualne okoliczności związane z ich sytuacją
życiową. Tym samym dochodzenie w postępowaniu grupowym tak określonego
roszczenia jest niedopuszczalne.
Sąd Okręgowy wskazał, iż odrzucenie pozwu było uzasadnione także
dlatego, że jeden z członków grupy, nie złożył przewidzianego w art. 12 u.d.r.p.g.
oświadczenia o przystąpieniu do grupy, zawierającego roszczenie sprecyzowane
na żądanie Sądu, co powoduje, że w grupie jest osoba, której roszczenie nie ma
cech właściwych całej grupie, a tym samym roszczenia członków grupy nie
spełniają warunku jednorodzajowości. Osoba ta nie została wyeliminowana
z grupy. Uniemożliwia to, zdaniem Sądu, rozpoznanie sprawy w postępowaniu
grupowym i powoduje konieczność odrzucenia pozwu w całości, gdyż sąd
w tym postępowaniu nie może sam wyłączyć niektórych osób, jak również nie
dysponuje instrumentami umożliwiającymi wyegzekwowanie od reprezentanta
grupy dopełnienia wszystkich wymagań jakie powinien spełniać pozew
w postępowaniu grupowym.
Sąd Okręgowy nie podzielił natomiast zarzutu strony pozwanej,
że dochodzone roszczenie jest roszczeniem o ochronę dóbr osobistych,
w rozumieniu art. 1 ust. 2, co także uzasadniałoby odrzucenie pozwu. Stwierdził,
że powodowie dochodzą odszkodowania na podstawie art. 446 § 3 k.c., a nie
zadośćuczynienia, które ewentualnie mogłoby się im należeć na podstawie art. 448
w zw. z art. 24 § 1 k.c., gdyż śmierć ich bliskich nastąpiła przed dniem 3 sierpnia
2008 r.
Oddalając zażalenie powódki na postanowienie Sądu pierwszej instancji,
Sąd Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu Okręgowego.
5
W skardze kasacyjnej opartej na drugiej podstawie powódka zarzuciła
naruszenie art. 2 ust. 3 przez uznanie, że w ramach ustalenia odpowiedzialności
pozwanego przepis ten wymaga ustalenia powinności spełnienia przez pozwanego
świadczenia na rzecz członków grupy, art. 1 ust. 1 przez uznanie, że pierwotnie
sformułowane żądanie nie spełnia wymogu jednorodzajowości, art. 1 ust. 2
przez uznanie, że brak możliwości rozpoznania w postępowaniu grupowym
jakiejkolwiek sprawy z czynu niedozwolonego, art. 16 ust. 1 zd. 2 przez jego
pominięcie oraz naruszenie przepisów prawa wspólnotowego: art. 4 ust. 3
zd. drugie i trzecie TUE przez przyjęcie wykładni art. 1 ust. 1 i art. 1 ust. 2 u.d.r.p.g.
niezgodnej z Zaleceniem Komisji z dnia 11 czerwca 2013 r. w sprawie wspólnych
zasad dotyczących mechanizmów zbiorowego dochodzenia roszczeń
o zaprzestanie bezprawnych praktyk oraz roszczeń odszkodowawczych
w państwach członkowskich, dotyczących naruszeń praw przyznanych na mocy
prawa Unii (dalej: „Zalecenie nr 2013/396/UE” opubl.: Dz. Urz. L 201, s. 60), a także
dokonania wykładni ustawy sprzecznej z dyrektywami interpretacyjnymi
wynikającymi z art. 67 ust. 4 TFUE i art. 9 TUE, art. 6 ust. 1 i art. 13 Konwencji
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzonej w Rzymie
dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r., Nr 61, poz. 284 - dalej: „EKPCz”), które
winny być uwzględnione w tym przypadku w zw. z art. 6 ust. 2 i 3 TUE.
Strona pozwana wnosiła o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przesłanki dopuszczalności rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym
regulują przepisy art. 1 ust. 1 i 2 oraz art. 2 u.d.r.p.g. W razie ich nie spełnienia
pozew podlega odrzuceniu na podstawie art. 10 ust. 1 k.p.c. Jedną z tych
przesłanek, przewidzianą w art. 1 ust. 1, jest dochodzenie roszczenia jednego
rodzaju, opartego na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej.
W przepisie tym ustawodawca użył pojęcia „roszczenie” w znaczeniu procesowym,
a więc jako dochodzenia zasądzenia świadczenia bądź ustalenia istnienia stosunku
prawnego lub prawa albo ukształtowania stosunku prawnego lub prawa.
6
Konieczność dochodzenia w postępowaniu grupowym „roszczenia jednego rodzaju”,
w rozumieniu tego przepisu, oznacza wymaganie, by wszyscy powodowie
dochodzili zasądzenia świadczenia albo ustalenia bądź ukształtowania stosunku
prawnego lub prawa. Dalszym warunkiem dopuszczalności postępowania
grupowego przewidzianym w tym przepisie jest, by roszczenie oparte było na tej
samej lub takiej samej podstawie faktycznej. Natomiast w ust. 2, dodanym do art. 1
w Senacie, wprowadzone zostało kolejne wymaganie, by było to roszczenia
o ochronę konsumentów, z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez
produkt niebezpieczny oraz z tytułu czynów niedozwolonych, z wyjątkiem roszczeń
o ochronę dóbr osobistych. W przepisie tym użyto pojęcia „roszczenie” w znaczeniu
materialnoprawnym, ograniczając dopuszczalność postępowania grupowego do
enumeratywnie wymienionych w nim grup roszczeń materialnoprawnych.
Tym samym doszło do pewnej niespójności art. 1 ust. 2 z innymi przepisami
ustawy, w szczególności, gdy w pozwie grupowym dochodzone jest roszczenie
o ustalenie odpowiedzialności pozwanego, przewidziane w art. 2 ust. 3. W sytuacji
bowiem, gdy z jednego określonego stanu faktycznego mogą być wywodzone
różne roszczenia materialnoprawne, ustalenie odpowiedzialności pozwanego
mogłoby być wykorzystywane jako prejudykat w późniejszych indywidualnych
postępowaniach, których przedmiotem mogłyby być różne roszczenia, w tym
także takie, które nie mieszczą się w zakresie przedmiotowym ustawy
o postępowaniu grupowym, określonym w art. 1 ust. 2. Prowadziłoby to faktycznie
do obejścia ograniczeń przedmiotowych postępowania grupowego wynikających
z tego przepisu.
W celu uniknięcia takiej możliwości należy przyjąć, że art. 1 ust. 2 odnosi się
także do przewidzianej w art. 2 ust. 3 sytuacji, gdy każdy członek grupy kieruje do
pozwanego w istocie roszczenie pieniężnego i jedynie dlatego, że roszczeń tych nie
można ujednolicić zgodnie z art. 2 ust. 1, żąda ustalenia odpowiedzialności
pozwanego, ograniczając pozew grupowy do żądania ustalenia tylko pewnych
okoliczności istotnych dla dochodzenia roszczeń pieniężnych. Dochodzenie
roszczenia pieniężnego ulega wówczas rozbiciu na dwa etapy: pierwszy następuje
w ramach postępowania grupowego o ustalenie, a drugi w ramach indywidualnych
powództw o zapłatę.
7
W takiej sytuacji jednak powód w pozwie grupowym o ustalenie
odpowiedzialności pozwanego musi sformułować także roszczenie pieniężne,
którego dochodzeniu w późniejszych postępowaniach indywidualnych ma
służyć żądanie ustalenia odpowiedzialności pozwanego na podstawie art. 2 ust. 3.
Roszczenie to nie musi być określone kwotowo, natomiast powinno być określone
tak, by można było ocenić, czy jest to jedno z roszczeń materialnoprawnych
dopuszczonych w art. 1 ust. 2, a zatem, czy zachowany jest zakres
przedmiotowy postępowania grupowego. Ustalenie odpowiedzialności pozwanego
w postępowaniu grupowym musi zatem nastąpić w nawiązaniu do roszczenia
pieniężnego, którego spełnienia domagają się od pozwanego członkowie grupy.
O dopuszczalności postępowania grupowego na podstawie art. 1 ust. 2, jeżeli
powództwo ogranicza się do żądania ustalenia odpowiedzialności pozwanego
(art. 2 ust. 3), decyduje kwalifikacja prawna roszczenia, którego członkowie grupy
zamierzają dochodzić w późniejszych procesach, z wykorzystaniem prejudykatu
uzyskanego w postępowaniu grupowym. Jeżeli takie roszczenie mieści się
w zakresie przedmiotowym ustawy określonym w art. 1 ust. 2, dopuszczalne jest
postępowanie grupowe o ustalenie odpowiedzialności pozwanego.
Z tych przyczyn nie jest uzasadnione stanowisko skarżącej, że brak było
podstaw do wezwania jej przez Sąd Okręgowy do sprecyzowania indywidualnych
roszczeń, których powodowie zamierzają dochodzić w oparciu o prejudykat
uzyskany w postępowaniu grupowym o ustalenie odpowiedzialności pozwanego.
Wprawdzie rzeczywiście art. 6 u.d.r.p.g. nie zawiera wymagania aby w pozwie
w postępowaniu grupowym o ustalenie odpowiedzialności pozwanego wskazane
zostało roszczenie pieniężne, którego dochodzeniu ma służyć prejudykat, jednak
zgodnie z art. 24, w zakresie nieuregulowanym w ustawie, stosuje się przepisy
k.p.c. (ze wskazanymi wyłączeniami) i podstawę prawną takiego obowiązku należy
wyprowadzić z art. 187 § 1 pkt.1 k.p.c. w związku art. 24 u.d.r.p.g.
Przechodząc do kasacyjnego zarzutu naruszenia art. 2 ust. 3 u.d.r.p.g.
przez wadliwą wykładnię użytego w tym przepisie pojęcia „ustalenia
odpowiedzialności pozwanego”, a w istocie tego, co powinno być przedmiotem
ustalenia sądu, gdy powód zbiorowy żąda jedynie ustalenia odpowiedzialności
pozwanego, należy wskazać, że w doktrynie zarysowały się w tym
8
przedmiocie dwa stanowiska a każde z nich ma wpływ na rozumienie
dopuszczalności - na podstawie art. 1 ust. 2 - żądania w postępowaniu zbiorowym
ustalenia odpowiedzialności pozwanego na podstawie art. 2 ust. 3.
Według stanowiska pierwszego, które zaprezentowały w sprawie także Sądy
obu instancji, przez „żądanie ustalenia odpowiedzialności pozwanego”, o którym
mowa w tym przepisie, należy rozumieć to samo, co „uznanie roszczenia za
usprawiedliwione w zasadzie”, w rozumieniu art. 318 k.p.c., a więc przy wydaniu
wyroku wstępnego. Chodzi zatem o ustalenie istnienia między stronami stosunku
prawnego uzasadniającego uwzględnienie powództwa, co wymaga ustalenia przez
sąd wszystkich przesłanek odpowiedzialności pozwanego, a więc w sytuacji czynu
niedozwolonego ustalenia bezprawności działania pozwanego, ewentualnie jego
winy, istnienie szkody oraz związku przyczynowego, a jedynie sama wysokość
szkody może być ustalana później. Przy takim rozumieniu tego pojęcia także
na gruncie art. 2 ust. 3 niedopuszczalne byłoby wydanie wyroku ustalającego
niektóre tylko przesłanki odpowiedzialności pozwanego, a zatem w sprawie
z powództwa zbiorowego o ustalenie odpowiedzialności pozwanego
konieczne byłoby badanie i ustalenie wszystkich przesłanek faktycznych
i prawnych odpowiedzialności pozwanego wobec powodów, wynikających
ze wskazanej podstawy odpowiedzialności, poza tylko samą wysokością szkody
i kwestiami z tym związanymi, np. przyczynienia, podlegającymi badaniu
w późniejszych postępowaniach indywidualnych o zasądzenie świadczenia.
Przyjęcie tej koncepcji doprowadziło Sądy obu instancji do wniosku, że pozew
grupowy o ustalenie złożony w sprawie jest niedopuszczalny, gdyż ujęte
w nim roszczenie nie spełnia warunku jednorodzajowości, bowiem w ramach
żądania ustalenia odpowiedzialności pozwanego konieczne byłoby badanie przez
Sąd wszystkich przesłanek jego odpowiedzialności, w tym także indywidualnych
przesłanek, wobec każdego z powodów, wystąpienia szkody, o której mowa w art.
446 § 3 k.c. W ocenie Sądów postępowanie grupowe zakłada istnienie elementu
wspólnego dla wszystkich członków grupy, przeważającego nad elementem
indywidualnym, a w rozpoznawanej sprawie w całościowo ujętych roszczeniach
członków grupy przeważa element indywidualny, co sprawia, że nie można mówić
o jednakowej podstawie faktycznej żądania każdego z członków grupy, gdyż w tej
9
podstawie mieszczą się odmienne, indywidualne okoliczności związane z sytuacją
życiową każdego z powodów, istotną z punktu widzenia roszczenia przewidzianego
w art. 446 § 3 k.c.
Stanowiska tego nie można jednak podzielić, gdyż przyjęcie takiej wykładni
pojęcia „ustalenie odpowiedzialności pozwanego”, na gruncie art. 2 ust. 3 w zw.
z art. 1 ust. 2 u.d.r.p.g. nie tylko nie znajduje uzasadnienia w treści powyższych
przepisów lecz przede wszystkim sprzeczne jest z istotą, założeniem i celem
ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, gdyż prowadzi
do faktycznego wyeliminowania możliwości dochodzenia w tym postępowaniu
ustalenia odpowiedzialności pozwanego zawsze wtedy, gdy ocena, czy szkoda
wystąpiła, wymaga badania indywidualnych okoliczności faktycznych, co jest regułą
w sprawach dotyczących roszczeń opartych na odpowiedzialności deliktowej,
a więc roszczeń z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt
niebezpieczny oraz z tytułu czynów niedozwolonych, dla dochodzenia których
ustawę tę uchwalono. Wykładnia taka mogłaby też w niektórych sytuacjach w ogóle
kolidować z sensem rozwiązania ustawowego umożliwiającego powodowi
w sprawach o roszczenia pieniężne ograniczenie powództwa jedynie do żądania
ustalenia odpowiedzialności pozwanego, która to możliwość została przyjęta
właśnie po to, by osoby poszkodowane w podobnych okolicznościach faktycznych
mogły skorzystać z postępowania grupowego, mimo że fakty dotyczące poniesienia
przez nie szkody są na tyle niejednorodne, że ujednolicenie roszczeń jest
niemożliwe. Wykładnia przepisów, która prowadzi do pozbawienia możliwości
stosowania ustawy do roszczeń, dla których została stworzona, jest oczywiście
niedopuszczalna.
Należy zatem opowiedzieć się za drugim prezentowanym w literaturze
stanowiskiem przyjmującym, że pojęcie „odpowiedzialności pozwanego” na gruncie
art. 2 ust. 3 ma swoiste, autonomiczne znaczenie, inne niż w art. 318 k.p.c., jak
również inne niż w art. 189 k.p.c., zdeterminowane przede wszystkim celem
i funkcjami postępowania grupowego, jako postępowania szczególnego, mającego
ułatwić i usprawnić rozwiązywanie konfliktów, w które zaangażowana jest duża
liczba osób. Wydanie w tym postępowaniu wyroku ustalającego dotyczącego dużej
grupy osób ma na celu jedynie ustalenie odpowiedzialności pozwanego za
10
określone zdarzenie, nie chodzi natomiast o ustalenie także poniesienia szkody
przez każdego z poszczególnych powodów, co może, ale nie musi, stać się
przedmiotem oceny dopiero w indywidualnych procesach, o ile po uwzględnieniu
powództwa o ustalenie nie dojdzie do zawarcia indywidualnych ugód
pozasądowych, co jest jednym z celów wydania takiego wyroku. Jeżeli zaś dojdzie
do postępowań indywidualnych, w których wyrok wydany na podstawie art. 2 ust. 3
będzie stanowił prejudykat, to dopiero w tych postępowaniach zostaną zbadane
okoliczności indywidualne, a więc powstanie szkody i jej wysokość, związek
przyczynowy, przyczynienie się, czy także ewentualnie przedawnienie, jeżeli odnosi
się jedynie do indywidualnych roszczeń, a nie do wszystkich członków grupy.
Przedmiotem postępowania grupowego przy żądaniu ustalenia są więc tylko
okoliczności wspólne wszystkim członkom grupy, a nie okoliczności indywidualne
dotyczące poszczególnych członków, które będą badane dopiero w późniejszych
indywidualnych procesach. Obowiązek określenia już w takim pozwie przyszłych
roszczeń pieniężnych, z którymi poszczególni powodowie będą występować
po ustaleniu odpowiedzialności pozwanego, usunie wspomniane przez Sąd
Apelacyjny niebezpieczeństwo występowania z pozwem grupowym o ustalenie
przez osoby nie mające interesu prawnego, gdyż istnienie tego interesu Sąd będzie
mógł ustalić na podstawie określonych przyszłych roszczeń pieniężnych.
Zasadny jest zatem kasacyjny zarzut naruszenia art. 2 ust. 3 u.d.r.p.g., gdyż
wbrew stanowisku Sądów obu instancji, dopuszczalne jest uwzględnienie
przewidzianego w tym przepisie powództwa o ustalenie odpowiedzialności
pozwanego w sprawie o roszczenie pieniężne wynikające z deliktu bez
konieczności przesądzenia, że u każdego z członków grupy doszło do powstania
szkody, jeżeli okoliczności dotyczące szkody są na tyle zróżnicowane, że ich ocena
w postępowaniu grupowym byłaby niecelowa. Za wystarczające należy wówczas
uznać prawdopodobieństwo, że szkoda taka wystąpiła, choć sąd może także
przesądzić stanowczo w tym postępowaniu tę okoliczność jeżeli jest to możliwe
i celowe w ramach postępowania grupowego. Jeżeli nie, badanie i ustalenie tej
przesłanki odbywać się będzie w przyszłych postępowaniach indywidualnych.
Przedstawiona wyżej wykładnia art. 2 ust. 3 ma również wpływ na wykładnię
art. 1 ust. 1 w zakresie przedmiotowych warunków dopuszczalności postępowania
11
grupowego, w szczególności wymagania tożsamej lub jednakowej podstawy
faktycznej roszczenia. Jakkolwiek również w tym zakresie w doktrynie występują
rozbieżności, to jednak jednolicie i trafnie przyjmuje się, że fakty dotyczące
wysokości lub wymagalności konkretnych, indywidualnych roszczeń nie powinny
być brane pod uwagę przy badaniu i ocenie na gruncie art. 1 ust. 1 u.d.r.p.g.
tożsamości podstawy faktycznej roszczenia lub tego, czy jest ona jednakowa.
Decydujące znaczenie przy tej ocenie mają tożsame lub jednakowe wobec
wszystkich członków grupy okoliczności faktyczne składające się na podstawę
odpowiedzialności, zaś charakter i rodzaj jednostkowych roszczeń
(np. zadośćuczynienia, renty, odszkodowania), ich wysokość czy wymagalność nie
mają wpływu na tę ocenę, podobnie jak istnienie okoliczności faktycznych
indywidualnych, właściwych tylko dla pojedynczych lub niektórych członków grupy.
W konsekwencji należy uznać, że dopuszczalne jest w postępowaniu
grupowym powództwo o ustalenie odpowiedzialności pozwanego w sprawie
o roszczenie pieniężne wynikające z czynu niedozwolonego stanowiącego jedno
zdarzenie (art. 2 ust. 3 w zw. z art. 1 ust. 1 i 2) także w sytuacji, gdy przesłanka
wystąpienia szkody i jej wysokości jest zależna od indywidualnych okoliczności
faktycznych dotyczących poszczególnych członków grupy.
Nieuzasadnione jest zatem stanowisko Sądów obu instancji, że objęte
pozwem roszczenia nie spełniają kryterium jednorodzajowości. Postępowaniem
grupowym zostały bowiem objęte roszczenia przewidziane w art. 446 § 3 w zw.
z art. 434 k.c. oraz roszczenia przewidziane w art. 446 § 3 w zw. z art. 417 k.c.,
których źródłem jest to samo zdarzenie faktyczne (określona katastrofa budowlana),
będące przyczyną śmierci członka najbliższej rodziny powodów. Jednorodne jest
też żądanie wszystkich członków grupy ograniczone na podstawie art. 2 ust. 3 do
żądania ustalenia odpowiedzialności pozwanego, a w późniejszych procesach do
żądania, także jednorodnego, zasądzenia odszkodowania. Żądania członków grupy
są takie same nie tylko pod względem charakteru żądanej ochrony prawnej oraz
jednakowej podstawy faktycznej, lecz także podstawy prawnej, której źródłem jest
taki sam stosunek prawny oparty na art. 446 § 3 w zw. z art. 434 k.c. oraz
na art. 446 § 3 w zw. z art. 417 § 1 k.c. Roszczenia te zatem spełniają wszystkie
wymagania „jednorodzajowości” czy „tożsamości” w rozumieniu art. 1 ust. 1
12
u.d.r.p.g., a okoliczność, że indywidualne roszczenia o zasądzenie, których
późniejsze dochodzenie ma umożliwić wyrok ustalający, będą wymagały badania
indywidualnych okoliczności faktycznych właściwych poszczególnym członkom
grupy, nie ma znaczenia dla oceny przesłanki tożsamości czy jednorodzajowości
roszczenia przewidzianej w art. 1 ust. 1 w zw. z art. 2 ust. 3 u.d.r.p.g. Uzasadnia
to trafność kasacyjnego zarzutu błędnej wykładni tego przepisu.
Nieuzasadnione jest także stanowisko Sądów obu instancji, że niezłożenie
przez jednego z członków grupy oświadczenia o przystąpieniu do grupy,
przewidzianego w art. 12, obejmującego roszczenie sprecyzowane na żądanie
Sądu, prowadzi do niedopuszczalności postępowania grupowego w odniesieniu do
wszystkich członków grupy z powodu nie zachowania warunku jednorodzajowości
roszczeń. Taki skutek mógłby nastąpić tylko w sytuacji, gdyby doprowadziło to do
spadku liczebności grupy poniżej10 osób, tj. liczby przewidzianej w art. 1 ust.1, co
uzasadniałoby odrzucenie pozwu na podstawie art. 10 z powodu nie zachowania
wymaganej ustawowo minimalnej liczby członków grupy, nie zaś z powodu braku
jednorodzajowości roszczeń. Jeżeli natomiast nie doszło do zmniejszenia składu
grupy poniżej ustawowego minimum, a tylko jeden z członków grupy
nie sprecyzował żądania, sąd powinien to uwzględnić w postanowieniu o ustaleniu
składu grupy (art. 17 ust. 1), nie umieszczając tej osoby w składzie grupy, jeżeli
nie została ona wyeliminowana wcześniej przez powoda. Może także, na
podstawie art. 359 k.p.c. w zw. z art. 17 ust. 1 u.d.r.p.g., zmienić już wydane w tym
przedmiocie postanowienie. W konsekwencji skutecznie skarżąca zakwestionowała
omówione wyżej stanowisko Sądu, jednak nietrafnie powołała jako podstawę art. 16
ust. 1 zd. 2, gdyż doszło w istocie do naruszenia art. 1 ust. 1 u.d.r.p.g. oraz wyżej
wskazanych przepisów, nie wymienionych w skardze kasacyjnej.
Nie są natomiast uzasadnione zarzuty oparte na powołanych w skardze
kasacyjnej przepisach prawa wspólnotowego oraz EKPCz, sprowadzające się do
zarzutu ich pominięcia przy wykładni przepisów ustawy o postępowaniu grupowym.
Przepisy prawa wspólnotowego nie zobowiązują państw członkowskich do
uregulowania w określony sposób postępowania w sprawach grupowych,
a zawierają jedynie zalecenia w tym przedmiocie. Powołane w skardze kasacyjnej
przepisy art. 67 ust. 4 TFUE ani art. 4 ust. 3 i art. 9 TUE jak również przepisy
13
Zalecenia nr 2013/396/UE Komisji z dnia 11 czerwca 2013 r. nie zawierają
szczególnych czy nieznanych prawu polskiemu wskazówek, przydatnych
do wykładni przepisów ustawy o postępowaniu grupowym. Nieuzasadniony jest
zarzut, że odmowa rozpoznania przedmiotowej sprawy w postępowaniu zbiorowym
zamknęła poszkodowanym katastrofą budowlaną dostęp do wymiaru
sprawiedliwości, w rozumieniu art. 67 ust. 4 TRUE i art. 6 ust. 1 EKPCz.
Ze wskazanych aktów prawa unijnego wynika jedynie wniosek, że zalecają one
wprowadzenie do krajowych porządkach prawnych mechanizmów zbiorowego
dochodzenia roszczeń, w tym także roszczeń odszkodowawczych, ponieważ mogą
one ułatwić dostęp do sądu. Prowadzi to do wniosku, że jeżeli w systemie prawa
krajowego funkcjonuje już postępowanie zbiorowe, wykładnia tworzących
je przepisów powinna sprzyjać jego efektywnemu działaniu. Taki kierunek wykładni
jest jednak na gruncie prawa polskiego zupełnie oczywisty i niezależny od zaleceń
unijnych, jako odpowiadający typowym dyrektywom stosowanym przy wykładni
celowościowej, zastosowanym zresztą również w rozpoznawanej sprawie przez
Sąd Najwyższy, bez konieczności odwoływania się do prawa wspólnotowego.
Na koniec rozważenia wymaga, czy dochodzone w sprawie roszczenie
jest roszczeniem o ochronę dóbr osobistych, w rozumieniu art. 1 ust. 2, bowiem
gdyby tak było, postępowanie grupowe byłoby niedopuszczalne i pozew podlegałby
odrzuceniu na podstawie art. 10 ust. 1 w zw. z art. 1 ust. 2, co Sąd Najwyższy
obowiązany jest wziąć pod uwagę z urzędu na podstawie art. 39813
§ 1 w zw. z art.
379 pkt 1 k.p.c. w zw. z art. 10 ust. 1 i art. 1 ust. 1 u.d.r.p.g.
W tym zakresie należy podzielić stanowisko Sądu pierwszej instancji,
że dochodzone roszczenia, wywodzone z art. 446 § 3 k.c., nie są roszczeniami
o ochronę dóbr osobistych, choć śmierć osoby bliskiej, o której mowa w tym
przepisie, może w niektórych przypadkach prowadzić do naruszenia dobra
osobistego jakim jest więź rodzinna. Jednakże art. 446 § 3 k.c. przewiduje
wynagrodzenie szkody majątkowej, a więc ochronę interesów majątkowych,
a przesłanką jego zastosowania nie jest naruszenie jakiegokolwiek
dobra osobistego osób bliskich, poszkodowanych śmiercią członka rodziny.
Przewiduje on ogólne roszczenie odszkodowawcze za wyrządzenie szkody
majątkowej i ma zastosowanie zawsze wtedy, gdy szkoda taka wystąpiła na skutek
14
śmierci członka najbliższej rodziny, bez względu na to, czy doszło także do
naruszenia dobra osobistego. Dochodzone na jego podstawie roszczenie nie jest
zatem roszczeniem z tytułu czynu niedozwolonego o ochronę dóbr osobistych,
w rozumieniu art. 1 ust. 2 u.d.r.p.g.
Biorąc wszystko to pod uwagę i uznając za uzasadnione kasacyjne zarzuty
naruszenia art. 1 ust. 1 i art. 2 ust. 3 u.d.r.p.g. Sąd Najwyższy na podstawie
art. 39816
uchylił zaskarżone postanowienie oraz zmienił poprzedzające je
postanowienie Sądu pierwszej instancji i oddalił wniosek o odrzucenie pozwu.