Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 325/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Antoni Górski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSA Jacek Grela
w sprawie z powództwa J. F. i K. P.
przeciwko R. O., D. O. oraz Syndykowi
masy upadłości Stoczni "P. H." Spółce Akcyjnej
w S.
o ustalenie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 6 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej powodów
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 24 października 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w S. wyrokiem z dnia 16 października 2012r. ustalił, że
umowa sprzedaży zawarta w dniu 5 lipca 2010 roku przez pozwanych D. O. i R. O.,
jako kupujących, i Syndyka Masy Upadłości Stoczni P. H. S.A. w S., jako
sprzedającego, przedmiotem której jest użytkowanie wieczyste gruntu
stanowiącego działkę numer 8\10 położoną w S. przy ulicy N. 41 i 42 oraz własność
budynków mieszkalnych położonych w S. przy ulicy N. 41 i 42 za cenę 750 000 zł
jest nieważna oraz orzekł o kosztach postępowania.
Swoje rozstrzygnięcie oparła na następujących ustaleniach faktycznych:
Decyzją z dnia 9 kwietnia 1993 roku Wojewoda stwierdził nabycie przez
Stocznię im. […] z mocy prawa z dniem 5 grudnia 1990 roku prawa wieczystego
użytkowania gruntu oraz własności budynku. Stocznia P. H. S.A. jest spółką
powstałą wskutek przekształcenia 26 sierpnia 1991 r. przedsiębiorstwa
państwowego Stocznia im. […] w S., w stosunku do której 24 września 2001 roku w
KRS odnotowano ogłoszenie upadłości.
Powodowie, wraz z innymi lokatorami budynku przy ul. N. numer 41 i 42,
zwracali się do syndyka masy upadłości Stoczni P. H. S.A. o udzielenie informacji
o warunkach wykupu lokali mieszkalnych, wyrażając jednocześnie wolę nabycia
zajmowanych lokali mieszkalnych. Ostatecznie syndyk pismem z dnia 7 lipca 2009
r. poinformował, że przedmiotem przetargu na sprzedaż prawa wieczystego
użytkowania nieruchomości zabudowanej położonej przy ul. N. numer 41 i 42
będzie sprzedaż całej nieruchomości, nie zaś oferta wyodrębnienia
poszczególnych lokali.
Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 5 lipca 2010 r. została zawarta umowa
sprzedaży pomiędzy pozwanymi użytkowania wieczystego gruntu i własności
budynków w tym mieszkalnego przy ulicy N. 41 i 42.
Dokonując takich ustaleń, Sąd pierwszej instancji doszedł do przekonania,
że powództwo oparte na treści art. 189 k.p.c. okazało się uzasadnione i podlegało
uwzględnieniu. Powodowie wskazywali, że ich uprawnienia wynikają z ustawy
z dnia 15 grudnia 2000 roku o zasadach zbywania mieszkań będących własnością
3
przedsiębiorstw państwowych, niektórych spółek handlowych z udziałem Skarbu
Państwa, państwowych osób prawnych oraz niektórych mieszkań będących
własnością Skarbu Państwa (Dz. U. 2001.4.24), dalej: „ustawa z 15 grudnia 2000 r.”
Uprawdopodobnili bowiem swoją legitymację czynną i stąd zachodziła potrzeba
ustalenia, czy rzeczywiście, będąc najemcami wspomnianych lokali, spełniają
jednocześnie warunki bycia osobami uprawnionymi do skorzystania
z pierwszeństwa nadanego tą ustawą, a jednocześnie czy pozwany syndyk
spełnia warunki wymagane tą ustawą bycia zbywcą Na chwilę wniesienia pozwu
powodowie, jako najemcy lokali, mieli, zdaniem Sądu, prawo pierwszeństwa w ich
nabyciu, co niewątpliwie należy uznać za istnienie interesu prawnego w ustaleniu
prawa pierwszeństwa w drodze powództwa z art. 189 k.p.c. Co do drugiej kwestii
Sąd stwierdził, że ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego wynika, iż
w czasie wpisania upadłości do KRS, tj. w dniu 25 listopada 2002 r., Stocznia P. H.
S.A. była spółką akcyjną, a więc spełniała pierwszą z przesłanek wymaganych
przez art. art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. dla uznania jej za zbywcę,
gdyż Skarb Państwa w okresie przed ogłoszeniem upadłości aż do września 2006
roku miał faktyczny wpływ na wybór członka organu zarządzającego - Prezesa
Stoczni P. H. S.A. w S. Z dokumentów dotyczących działania Stoczni wynika
bowiem, że za każdym razem Prezes Zarządu Spółki był powoływany zgodnie z
wnioskiem osób posiadających pełnomocnictwo Skarbu Państwa. Prezes Stoczni
był jednym z istotnych organów zarządzających w spółce, a skoro był
jednoosobowym zarządem, to w konsekwencji jego decyzje przesądzały faktycznie
o funkcjonowaniu Stoczni. Spełniają się tym samym przesłanki z ustawy z dnia
29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów
finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych
(Dz. U. Nr 184, poz. 1539), ponieważ Skarb Państwa posiadał nie tylko pośrednio,
ale wręcz bezpośrednio wpływ na losy Stoczni przez inny podmiot w postaci
jednoosobowego Zarządu Stoczni.
Umowa sprzedaży nieruchomości z dnia 5 lipca 2010 r. została zawarta
z pominięciem szczególnego trybu przewidzianego przez przepisy ustawy z dnia
15 grudnia 2000 r. W dacie ogłoszenia upadłości Stoczni powstała bowiem
sytuacja faktyczna, w której ziściła się przewidziana w art. 3 tej ustawy, a zatem
4
aktualny stał się zakaz sprzedaży lokali mieszkalnych, co do których osoby
uprawnione wyrażą chęć ich nabycia na własność. Prawo pierwszeństwa otwiera
się w momencie podjęcia decyzji o przedstawieniu nieruchomości do zbycia.
W przedmiotowej sprawie, zdaniem Sądu, tym działaniem było ogłoszenie
upadłości Stoczni. Od chwili ogłoszenia upadłości wiadomym było że nie ma
innego sposobu, niż likwidacja nieruchomości przez jej sprzedaż. Zatem
uprawnione osoby powinny być zawiadomione o możliwości wykupu zgodnie
z procedurą przewidywaną ustawą.
Tymczasem Syndyk nie uruchomił trybu szczególnego prowadzącego do
zbycia nieruchomości w stosunku do których powodom przysługiwało prawo
pierwszeństwa. Zdaniem Sądu, powoływanie się przez pozwanych na fakt, że
powodowie nie złożyli stosownego wniosku jest nieuzasadnione, gdyż ustawa nie
wymaga od lokatorów wniosku o wykup, lecz oświadczenia w przedmiocie oferty
sprzedającego. Tymczasem takiej oferty nie przedstawiono.
Skoro umowa sprzedaży nieruchomości budynkowej z dnia 5 lipca 2010 roku
pomiędzy pozwanymi nastąpiła z naruszeniem przepisów ustawy, Sąd ustalił jej
nieważność.
Na skutek apelacji pozwanych od powyższego wyroku Sądu Okręgowego
w S., Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 24 października 2013 r. zmienił zaskarżony
wyrok i powództwo oddalił oraz orzekł o kosztach postępowania.
Sąd Apelacyjny, uznał za błędne stanowisko Sądu pierwszej instancji, że
skoro powodowie wykazali, iż są najemcami lokali mieszkalnych, to przysługuje im
prawo pierwszeństwa w ich nabyciu, co przesądza o istnieniu interesu prawnego
w ustaleniu w drodze powództwa z art. 189 k.p.c. Interes prawny zachodzi jednak
wtedy, jeżeli sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego,
zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie
zakończy spór istniejący lub zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości.
Tymczasem powodowie nie wykazali, aby zachodziła obiektywna potrzebna
ochrony prawnej uzasadniająca wytoczenie przez nich powództwa w trybie art. 189
k.p.c. Istota sporu między stronami, która determinowała czynną legitymację
procesową powodów z art. 189 k.p.c. sprowadzała się do ustalenia, przepisy której
5
z ustaw dotyczących zasad zbywania mieszkań należało w sprawie stosować: czy
- jak wywodzili powodowie - w brzmieniu obowiązującym sprzed nowelizacji tj.
sprzed 19 września 2005 r., tj. w brzmieniu nadanym ustawą z 15 grudnia 2000 r.,
czy po jej nowelizacji, dokonanej ustawą z 7 lipca 2005 r. o zmianie niektórych
ustaw dotyczących nabywania własności nieruchomości z 7 lipca 2005 r. (Dz. U.
Nr 157, poz. 1315, zwanej dalej „ustawą nowelizującą”).
W tym kontekście Sąd uznał, że skoro powodowie twierdząc, iż sprzedaż
budynku (w którym znajdują się zajmowane przez nich mieszkania) dokonana
umową sprzedaży między pozwanymi w 2010 r. naruszała ich uprawnienia do
nabycia sprzedanych mieszkań po cenach preferencyjnych, to właśnie ustawa
w brzmieniu na ten czas obowiązująca, powinna mieć zastosowanie. Stan prawny,
jaki powstał wskutek sprzedaży budynku wraz z mieszkaniami powodów, określała
znowelizowana ustawa o zbywaniu mieszkań (w 2010 r.) i istnienie
przysługujących im uprawnień do preferencyjnego nabycia mieszkań powinni
powodowie wykazać na moment sprzedaży. Dopiero w świetle zapisów
znowelizowanej ustawy o zasadach zbywania mieszkań, powodowie, jako najemcy
- w przeciwieństwie do treści stanowionej ustawą sprzed tej nowelizacji - nabyli
uprawnienia do preferencyjnego nabycia zajmowanych lokali mieszkalnych. Skoro
bowiem żaden z powodów nie był pracownikiem Stoczni w S., w świetle ustawy z
15 grudnia 2005 r. w jej pierwotnej treści, nie należeli ani do osób, które mogłyby
ubiegać się o preferencyjną na ich rzecz sprzedaż zajmowanych lokali. Według
brzmienia ustawy sprzed nowelizacji z 7 lipca 2005 r., uprawnionymi z mocy tej
ustawy do nabycia zajmowanych mieszkań byli tylko pracownicy (również byli
pracownicy) oraz osoby bliskie pracowników (lub byłych pracowników
spełniających warunki ustanowione ustawa) zbywcy, którzy zajmowali mieszkania
na podstawie umowy najmu zawartej na czas nieoznaczony lub na podstawie
decyzji administracyjnej art. 2 ust. 2). Dopiero znowelizowane przepisy ustawy
(wprowadzone ustawą z 7 lipca 2005r) uprawnienia te dały także „niepracownikom"
zbywcy, ustanawiając osobą uprawnioną z tej ustawy każdego najemcę
zajmującego mieszkanie na podstawie umowy najmu zawartej na czas
nieoznaczony lub decyzji administracyjnej o przydziale. Do takiej zaś kategorii
6
osób należeli powodowie, którzy nie byli nigdy pracownikowi zbywcy Stoczni
im.[…] , czy też Stoczni P. H. S.A. w S.
Dopełniając tych rozważań, wskazał także, że dopiero nowelizacja ustawy
o zbywaniu mieszkań z 23 sierpnia 2001 r.(Dz. U. Nr 102, poz.1118), jako
zbywców ustanawiała zbywców będących w likwidacji lub upadłości. Wówczas,
wprowadzona zmiana wskazywała także, że ustawa ma zastosowanie nie tylko do
zbywanych mieszkań, ale i budynków, w których zajmują mieszkania uprawnieni.
Sąd Apelacyjny odwołał się także do przepisu art. 3 k.c. Zdaniem tego Sądu, wolą
ustawodawcy zmieniającego brzmienie ustawy o zbywaniu mieszkań było
zagwarantowanie osobom zajmującym mieszkania należące w przeszłości do
przedsiębiorstw państwowych ich nabycie w sytuacji, kiedy w procesie
przekształceń własnościowych mieszkania te, czy całe budynki, będą zbywane na
rzecz osób trzecich niebędących zbywcami w rozumieniu tej ustawy. Jeżeli zatem
znowelizowana ustawa o zbywaniu mieszkań przyznawała powodom - jako
posiadaczom zajmowanych przez nich mieszkań na podstawie umowy najmu czy
decyzji administracyjnej - „przywileje" w nabyciu tych mieszkań, to do powodów
należało stosować przepisy tej znowelizowanej ustawy, jako osób, którym
znowelizowana ustawa przyznawała przymiot adresatów ustawy mimo, że
w okresie sprzed nowelizacji ustawy nie byliby - jako „niepracownicy" Stoczni
osobami uprawnionymi do ubiegania się o nabycie mieszkań na warunkach
preferencyjnych.
Z tych przyczyn Sąd uznał, że powodowie nie mają interesu prawnego do
wystąpienia z roszczeniem o ustalenie. Wskazał przy tym, że uwzględnienie
żądania pozwu w żadnym razie nie daje powodom ochrony ich praw, jako osobom
uprzywilejowanym i nie prowadzi - w przeciwieństwie do powództw dalej idących-
do osiągnięcia zamierzonego przez powodów skutku. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, brak interesu prawnego w dochodzeniu tak sformułowanego,
żądania znajduje dodatkowe uzasadnienie w znowelizowanej ustawie o zbywaniu
mieszkań. Do sprzedaży doszło wiele lat po wejściu jej w życie tj. 19 września
2005 r., mimo, że postępowanie upadłościowe w stosunku do zbywcy tj. pozwanej
Spółki zostało wszczęte 29 lipca 2002 r., które jednak - wbrew odmiennemu
stanowisku Sądu Okręgowego - nie musiało prowadzić do sprzedaży
7
przedmiotowej nieruchomości mimo istnienia w tym czasie tylko upadłości
likwidacyjnej. W tym kontekście zasadnicze znaczenie przypisał Sąd Apelacyjny
art. 4 ust.7 ustawy nowelizującej, zgodnie z którym, jeżeli doszło do naruszenia
prawa lub interesu prawnego przy przekształceniach, to dla zachowania prawa do
realizacji prawa pierwokupu, w ściśle określonym czasie należało wnieść pozew o
stwierdzenie tych naruszeń. Ustawodawca uzależnił zatem realizację prawa
pierwokupu od prejudykatu jakim jest prawomocne orzeczenie sądu stwierdzające
to naruszenie. Niewniesienie takiego powództwa w okresie trzech lat od dnia
wejścia ustawy powoduje wygaśnięcie tego prawa. Tymczasem powodowie nie
tylko, że takim wyrokiem się nie legitymowali, ale nawet nie wnieśli powództwa
o naruszenie ich prawa czy interesu prawnego, zatem wygasło ich prawo do
ustalenia, w drodze odrębnego powództwa, przysługującego im pierwszeństwo
i żaden z powodów nie posiada już interesu prawnego, a więc przesłanki
niezbędnej dla dochodzenia roszczenia o ustalenie w trybie art. 189 k.p.c., że
przedmiotowa umowa sprzedaży jest nieważna wskutek naruszenia prawa, które
już powodom nie przysługuje. Brak zaś interesu prawnego wskutek wygaśnięcia
uprawnienia w pierwszeństwie nabycia czyni dodatkowo nieuzasadnionym żądanie
powodów zgłoszone w sprawie, co uzasadniało zmianę wyroku i oddalenia
powództwa. Z tych względów Sąd Apelacyjny uznał za bezprzedmiotowe badanie,
czy pozwany syndyk spełnia wymagania ustawy bycia zbywcą przedmiotowych
nieruchomości.
Od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 24 października
skargę kasacyjną wywiedli powodowie, opierając ją na obu podstawach. W ramach
podstawy procesowej zarzucili naruszenie art. 189 k.p.c. przez niezasadne
przyjęcie, że nie mieli i nie wykazali interesu prawnego w żądaniu ustalenia
nieważności umowy sprzedaży oraz art. 378 § 1 k.p.c. przez rozstrzygnięcie w
przedmiocie braku interesu prawnego powodów w rozumieniu art. 189 k.p.c. w
sytuacji, gdy żaden z apelujących nie wywiódł zarzutu naruszenia tego przepisu
postępowania.
W ramach naruszenia prawa materialnego zarzucili naruszenie art. 4 ust.
1, 2 i 7 ustawy nowelizującej przez ich bezpodstawne zastosowanie oraz art. 5
ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. przez błędną wykładnię skutkującą
8
niezastosowaniem dyspozycji tego przepisu dla oceny istnienia interesu prawnego
powodów w żądaniu ustalenia nieważności umowy sprzedaży.
W konkluzji wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie
sprawy do ponownego rozstrzygnięcia przez sąd drugiej instancji oraz
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania według norm przepisanych.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strona pozwana wniosła o jej oddalenie oraz
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania według norm przepisanych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kwestionowanie w skardze kasacyjnej prawidłowości wykładni
i zastosowania przez Sąd Apelacyjny art. 189 k.p.c. zmierza w dwóch kierunkach.
Pierwszy ma charakter formalny i sprowadza się do twierdzenia, że badanie
interesu prawnego przez Sąd Apelacyjny było niedopuszczalne, skoro nie był on
przedmiotem zarzutów apelacyjnych (naruszenie art. 378 § 1 k.p.c.). Drugi polega
na podważaniu materialnoprawnych podstaw do przyjęcia istnienia tego interesu
po stronie powodów.
Zarzut przekroczenia przez Sąd Apelacyjny granic apelacji jest
nieuzasadniony. W orzecznictwie Sądu Najwyższego, a także w doktrynie,
przyjmuje się, że interes prawny, o którym mowa w art. 189 k.p.c. jest kategorią
materialnoprawną, w związku z czym Sąd ma obowiązek badania z urzędu czy
powód ma taki interes w wystąpieniu z powództwem ustalającym (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 22 listopada 2002 r., IV CKN 1519/00, niepubl.). Natomiast
zasadnie skarżący kwestionuje stanowisko Sądu Apelacyjnego co bo braku
przesłanek materialnoprawnych do wystąpienia przez powodów z żądaniem
o ustalenie. Nie można bowiem podzielić poglądu, że powodowie nie należą do
kategorii osób uprawnionych w rozumieniu art. 2 ust. 2a ustawy z dnia 15 grudnia
2000 r., skoro rozszerzenie tej kategorii ustawowej na najemców lokali nie
będących pracownikami i byłymi pracownikami Stoczni nastąpiło dopiero w ustawie
nowelizującej z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie niektórych ustaw dotyczących
nabywania nieruchomości (Dz. U. 2005 r., Nr 157, poz. 1315). Jak bowiem
wyjaśniono w orzecznictwie Sądu Najwyższego, usprawiedliwiony społecznie
i słusznościowo cel objęcia ochroną przewidzianą w ustawie z dnia 15 grudnia
9
2000 r. wszystkich najemców lokali, uzasadnia przyjęcie wstecznego działania
ustawy nowelizującej w tym zakresie (por. wyroki Sądu Najwyższego 22 lipca
2010 r. I CSK 19/10, z dnia 9 lutego 2011 r., V CSK 526/10, czy z dnia z dnia
22 czerwca 2012 r., V CSK 303/11 – niepubl.). Należy też przyznać rację
skarżącemu, że sam stan niepewności powodów co do stanu własności budynków,
w których są najemcami lokali oraz groźba eksmisji, są wystarczającymi
przesłankami do przyjęcia, że mają oni interes prawny do wystąpienia z żądaniem
ustalenia ważności (nieważności) umowy sprzedaży nieruchomości, na której te
lokale są położone.
Podzielić też trzeba zarzuty skargi dotyczące naruszenia art. 4 ust. 1, 2, i 7
ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie niektórych ustaw dotyczących nabywania
nieruchomości (Dz. U. Nr 157, poz. 1315), nowelizującej ustawę 1 dnia 15 grudnia
2000 r. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 22 lipca 2010 r., I CSK 19/10,
niepubl., ustawa nowelizująca zawiera dwie kategorie przepisów: w art. 3 zmienia
wskazane przepisy ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r., a w art. 5 i 6 wprowadza do
tej ustawy nowe uregulowania, m. in. prawo pierwokupu. W ten sposób
w zmienionej ustawie obowiązywały równocześnie dwie instytucje: prawo
pierwszeństwa i prawo pierwokupu. Pomijając ocenę wytworzonego w ten sposób
stanu prawnego, należy w każdym razie podkreślić, że nie ma podstaw do tego,
aby przepisy o wygaśnięciu prawa pierwokupu stosować do prawa pierwszeństwa,
jak to uczynił Sąd Apelacyjny. Dlatego też nie można zgodzić się ze stanowiskiem
tego Sądu, że prawo pierwszeństwa powodów do zbywanych, wraz z całymi
budynkami, lokali wygasło.
Z podanych przyczyn skarga kasacyjna podlegała uwzględnieniu (art. 39815
w zw. z art. 108 § 2 k.p.c.). Na marginesie dodać należy, iż w sytuacji, w której Sąd
Apelacyjny pozostawił na uboczu, jako bezprzedmiotowy, problem, czy Syndyk
masy upadłości Stoczni „P. H.” Spółki Akcyjnej w S. należał do kategorii zbywców
w rozumieniu ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r., Sąd Najwyższy nie miał
procesowych możliwości zajęcia stanowiska w tej kwestii prawnej.
10