Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 828/14
POSTANOWIENIE
Dnia 25 marca 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Barbara Myszka
SSN Bogumiła Ustjanicz
w sprawie z wniosku Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów
Alkoholowych w P.
przy uczestnictwie Z. W.
o leczenie odwykowe,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 25 marca 2015 r.,
skargi kasacyjnej uczestnika postępowania
od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
z dnia 23 maja 2014 r.,
1. uchyla zaskarżone postanowienie oraz zmienia
postanowienie Sądu Rejonowego w P. z dnia 27 listopada 2013 r.,
sygn. akt […] w części orzekającej w pkt 1, 2, 3 i 4 w ten sposób,
że oddala wniosek,
2. oddala wniosek uczestnika postępowania o zasądzenie
kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Sąd Okręgowy w P. postanowieniem z dnia 23 maja 2014 r. oddalił apelację
uczestnika postępowania Z. W. od postanowienia Sądu Rejonowego w P. z dnia 27
listopada 2013 r., na podstawie którego uczestnik postępowania zobowiązany
został – po stwierdzeniu przez oba orzekające Sądy, że jest uzależniony od
alkoholu - do poddania się leczeniu w niestacjonarnym zakładzie lecznictwa
odwykowego; na czas trwania leczenia dla Z. W. ustanowiony został nadzór
kuratora.
Według dokonanych ustaleń u uczestnika postępowania na skutek
wieloletniego nadużywania alkoholu występują objawy zespołu uzależnienia od
alkoholu takie jak: silna potrzeba spożywania alkoholu, zaburzenie zdolności do
kontrolowania zachowań związanych z piciem alkoholu, wzrost tolerancji organizmu
na jego działanie oraz picie alkoholu mimo świadomości poważnych
przeciwwskazań zdrowotnych.
Z. W. pozostawał w związku małżeńskim z A. W., który został rozwiązany
przez rozwód z winy męża orzeczeniem sądowym z dnia 13 maja 2014 r. Ich
dorosłe dzieci (syn i córka) nie mieszkają z rodzicami od ponad 10 lat. Przed
wydaniem zaskarżonego postanowienia przed Sądem Okręgowym w P. zapadły w
stosunku do Z. W. dwa prawomocne wyroki karne. Na podstawie pierwszego z nich
Z. W. skazany został na karę pozbawienia wolności w zawieszeniu z jednoczesnym
zobowiązaniem do powstrzymywania się od nadużywania alkoholu - za
przestępstwo znęcania się psychicznego i fizycznego nad jego żoną w okresie od
grudnia 2008 r. do 5 sierpnia 2011 r. Drugim wyrokiem uczestnik postępowania
skazany został również na karę pozbawienia wolności w zawieszeniu za
popełnienie dwóch przestępstw, tj. pobicia żony w dniach 30 lipca 2012 r. oraz 1
stycznia 2013 r.
Sąd Okręgowy uznał, że zostały spełnione - przewidziane w art. 24 ustawy
z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholizmowi, dalej „ustawa w.t.p.a.” (tekst jedn. Dz. U. z 2012 r., poz.1356
ze zm.), - przesłanki uzasadniające zobowiązanie Z. W. na podstawie art.26 ust.1
ustawy w.t.p.a. do poddania się leczeniu w niestacjonarnym zakładzie lecznictwa
3
odwykowego, bowiem nadużywanie przez niego alkoholu powoduje rozkład życia
rodzinnego.
W skardze kasacyjnej od powyższego postanowienia, opartej na obu
podstawach kasacyjnych, uczestnik postępowania zarzucił naruszenie art. 316 § 1
w zw. z art. 391 § 1 i art. 13 § 2 k.p.c. oraz art. art. 26 ust.1 w zw. z art.24 ustawy
w.t.p.a., polegające na nieprzyjęciu za podstawę wydania zaskarżonego
postanowienia stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy, co
skutkowało bezzasadnym uznaniem, że nadużywanie alkoholu przez skarżącego
„powoduje rozkład życia rodzinnego” zamiast uznania, że „spowodował rozkład
życia rodzinnego”. Zdaniem skarżącego Sąd Okręgowy przy ocenie przesłanek
orzeczenia o przymusowym leczeniu powinien mieć na względzie materiał
zgromadzony w sprawie, w której wydany został prawomocny wyrok skazujący
uczestnika postępowania za pobicie żony, a także w sprawie, w której zapadł
nieprawomocny wyrok rozwodowy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Z uzasadnienia zaskarżonego postanowienia wynika, że Sąd Okręgowy miał
na względzie toczące się postępowanie w sprawie rozwodowej oraz wydane
przeciwko Z. W. wyroki karne. Sąd ten, wyjaśniając znaczenie użytego w art. 24
ustawy w.t.p.a. pojęcia „rozkład życia rodzinnego” podkreślił, że „pomiędzy
uczestnikiem a jego żoną toczy się obecnie sprawa rozwodowa”. Bezzasadny jest
zatem zarzut, że Sąd Okręgowy naruszył art.316 § 1 k.p.c. przez to, że wyrokując
nie wziął za podstawę stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy.
Rozważenia wymagała kwestia, czy w świetle okoliczności wynikających z
materiału, którym Sąd Okręgowy dysponował w chwili zamknięcia rozprawy, Sąd
ten dokonał właściwej wykładni art. 24 i 26 ust.1 ustawy w.t.p.a.
Wynikająca z art. 26 ust. 1 w zw. z art. 24 ustawy w.t.p.a. przesłanka
zobowiązania do podjęcia obowiązkowego leczenia w stacjonarnym lub
niestacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego, polegająca na powodowaniu
rozkładu życia rodzinnego w związku z nadużywaniem alkoholu musi występować
w dacie orzekania. Na gruncie tych przepisów dla poddania osoby nadużywającej
alkoholu obowiązkowemu leczeniu konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek.
4
Pierwsza z nich, o charakterze medycznym, obejmuje stan nadużywania alkoholu.
Druga, określana jako społeczna, zdefiniowana została jako jeden z nagannych
sposobów zachowań, wskazanych w art. 24 tej ustawy. Jednym z takich zachowań
jest „powodowanie rozkładu życia rodzinnego”.
W piśmiennictwie powszechnie przyjmuje się, że zasadą winna być
dobrowolność leczenia. Ustawa z 1982 r. formułuje tę zasadę wprost w art. 21
ust. 2 stanowiąc, że poddanie się leczeniu odwykowemu jest dobrowolne. Taka
regulacja uzasadniona jest tezą, że tylko leczenie będące przejawem swobodnie
podjętej decyzji może przynieść realne efekty. Wyjątki od tej zasady określa
ustawa. Ze względu na wyjątkowy charakter normy zawartej w art. 26 ust. 1 w zw.
z art. 24 ustawy w.t.p.a. należy przyjąć restryktywną wykładnię tych przesłanek,
wychodząc z założenia, że osoba dotknięta alkoholizmem sama powinna
decydować o tym, czy chce się leczyć. Osoby uzależnione, jeśli na tym tle
popełniają przestępstwa, winny być karane na tych samych zasadach, co inne
osoby (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 4 października
1972 r., III CRN 222/72 (OSPiKA z 1973 r., z. 11, poz. 220 oraz uchwały Pełnego
Składu Izby cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1986 r., III CZP 72/85,
OSPiKA z 1986 r., z. 9 - 10, poz. 180).
Dla wykładni powołanego wyżej przepisu nie może być również obojętne,
że orzeczenie o poddaniu leczeniu odwykowemu stanowi przejaw ograniczenia
wolności. Dotyczy zatem jednego z podstawowych praw obywatelskich. O ile
orzekany w ramach warunkowego zawieszenia wykonania kary (art. 72 § 1 pkt 6
k.k.), wykonania kary pozbawienia wolności (art. 96 § 1 k.k.) lub warunkowego
przedterminowego zwolnienia (art. 159 k.k.w. w zw. z art. 72 § 1 pkt 6 k.k.)
obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu wolno usprawiedliwić ochroną
społeczeństwa przed osobą, która pozostaje w sytuacji zdrowotnej stwarzającej
szczególne zagrożenie popełnianiem kolejnych przestępstw, o tyle zastosowania
środka wynikającego z art. 26 ustawy z 1982 r. takimi względami usprawiedliwić się
już nie da. Osoba uzależniona ma prawo do wolności osobistej i ochrony godności,
chronione przez art. 30 i 31 Konstytucji RP oraz art. 10 Konwencji o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia
5
4 lipca 2006 r., K 43/05, OTK - A 2006/7/78 oraz postanowienie Sądu Najwyższego
z dnia 9 listopada 2007 r., V CSK 241/07, OSNC – ZD, 2009, nr 1, poz.1).
Sąd Okręgowy uznał, że w odniesieniu do uczestnika postępowania
zastosowanie znajduje przesłanka w postaci powodowania rozkładu życia
rodzinnego. Przesłanka ta zbliżona jest do rozkładu pożycia małżeńskiego jako
przesłanki rozwodu z art. 56 k.r. i o. Różnice wynikają z oczywistego faktu, że na
gruncie ustawy antyalkoholowej osobami, którym ustawa udziela ochrony są
wszyscy członkowie rodziny, ponadto sama rodzina traktowana jest szerzej, niż na
gruncie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jednak, jak przyjmuje się
w piśmiennictwie, dla wykładni tej przesłanki wolno kierować się dorobkiem
orzecznictwa na gruncie art. 56 k.r. i o. Przez rozkład życia rodzinnego należy
zatem rozumieć sytuację, w której więzi łączące normalnie funkcjonującą rodzinę
ulegają rozluźnieniu w stopniu utrudniającym jej spełnianie podstawowych funkcji.
Jak wynika z akcentowanej wcześniej konieczności restryktywnej wykładni
przesłanek art. 24 ustawy w.t.p.a., a także celu środka orzeczonego przez sąd
jakim w odniesieniu do tej przesłanki jest ochrona rodziny, dla zastosowania tego
środka brak jest podstaw, gdy rozkład życia rodzinnego w rozumieniu wyżej
przyjętym już nastąpił.
Sąd Okręgowy, wskazując przepisy art. art. 24 i 26 ust. 1 ustawy w.t.p.a.,
jako podstawę prawną rozstrzygnięcia przyjętego w zaskarżonym orzeczeniu
stwierdził, że uczestnik postępowania w związku z nadużywaniem alkoholu
„powoduje rozkład życia rodzinnego”. W świetle dokonanych w sprawie ustaleń
uznać należało, że wskutek nadużywania alkoholu przez uczestnika postępowania
rozkład życia rodzinnego już nastąpił. Oznacza, to – jak już zaznaczono –
że przepisy art. 26 ust. 1 w zw. z art. 24 ustawy w.t.p.a. nie mogły mieć
zastosowania. Z tych względów, uznając zasadność zarzutu naruszenia tych
przepisów przez błędną ich wykładnię i wskutek tego niewłaściwe ich zastosowanie
do ustalonego w sprawie stanu faktycznego, należało na podstawie art. 39816
k.p.c.
orzec jak w pkt pierwszym sentencji.
Sąd Najwyższy nie stwierdził, aby spełnione zostały przesłanki przewidziane
w art. 520 § 2 lub 3 k.p.c. W związku z tym wniosek uczestnika postępowania
6
o zasądzenie kosztów postępowania oddalił (art. 520 § 1 w zw. z art. 108 § 1, art.
391 § 1 i art. 39821
k.p.c.).