Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 363/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa P. Z. prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą
Przedsiębiorstwo Produkcyjno - Handlowo - Usługowe W. w P.
przeciwko Towarzystwu Ubezpieczeń […] Spółce
Akcyjnej
o zapłatę kwoty 105.991 zł ,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 22 października 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
P. Z. prowadzący działalność gospodarczą pod nazwą P.P.H.U. W. wniósł o
zasądzenie od Towarzystwa Ubezpieczeń […] kwoty 105.990,28 złotych z
ustawowymi odsetkami. Kwoty powyższej powód dochodził z tytułu umowy
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej przewoźnika drogowego, którą zapłacił
(poprzez kompensatę należności) firmie A. S.A za zniszczone podczas przewozu
mienia.
Wyrokiem z dnia 19 grudnia 2012 r. Sąd Okręgowy oddalił powództwo.
Sąd Okręgowy ustalił, że powód prowadzi działalność gospodarczą m.in.
w zakresie międzynarodowego przewozu towarów. Strony zawarły umowę
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej przewoźnika drogowego w ruchu
międzynarodowym w okresie od 18 grudnia 2009 r. do 17 grudnia 2010 r.
Zgodnie z ogólnymi warunkami ubezpieczenia przedmiotem ubezpieczenia była
odpowiedzialność cywilna przewoźnika za powstałe w okresie ubezpieczenia
całkowite lub częściowe zaginięcie towaru oraz jego uszkodzenie
w międzynarodowym transporcie samochodowym, którą ubezpieczający ponosi
zgodnie z postanowieniami Konwencji o Umowie Międzynarodowego Przewozu
Drogowego Towarów (CMR). Ubezpieczyciel odpowiada w granicach
odpowiedzialności cywilnej ubezpieczającego, do wysokości sumy gwarancyjnej
ustalonej w umowie, bez względu na ilość i wielkość szkód powstałych z tego
samego zdarzenia, z zastrzeżeniem postanowień § 24 ust. 3 o.w.u. W dniu
25 czerwca 2010 r. podczas wykonywania przez firmę powoda przewozu na rzecz
firmy A. S.A. doszło do wypadku drogowego z udziałem samochodu firmy powoda -
lawety do przewozu pojazdów. W następstwie wypadku doszło m.in. do
uszkodzenia przewożonego towaru w postaci samochodów Opel Astra. Pojazdem
kierował zatrudniony w firmie powoda kierowca J. A., który wyrokiem Sądu
Rejonowego w K. z dnia 19 października 2010 r. został uznany za winnego
przestępstwa z art. 177 § 2 k.k. Powód zawiadomił ubezpieczyciela o szkodzie
i złożył wniosek o jej pokrycie przez ubezpieczyciela. Pozwany pismem
dnia 22 lutego 2011 r. odmówił wypłaty odszkodowania z powołaniem się na zapis
3
§ 17 pkt 1 OWU. Firma A. S.A., na zlecenie której dokonywano przewozu, dokonała
kompensaty kosztów naprawy uszkodzonych samochodów z należnościami
powoda z tytułu wykonywanego przewozu.
Sąd Okręgowy uznał powództwo za niezasadne. Stanął na stanowisku,
że odmowa wypłaty odszkodowania przez pozwanego znajduje podstawę prawną
zarówno w art. 827 § 1 k.c., jak i w § 17 ust. 3 o.w.u. Wskazał na treść wyroku
karnego skazującego, który przesądził o istnieniu związku przyczynowego
pomiędzy zawinionym, umyślnym działaniem sprawcy a szkodą. Sąd Okręgowy
podkreślił, że treść wyroku skazującego pracownika powoda za przestępstwo z art.
177 § 2 k.k. przesądza o zakwalifikowaniu zaistniałej sytuacji, w odniesieniu
do powstałej szkody, jako rażącego niedbalstwa. Sąd Okręgowy podniósł, że nie
można zakwalifikować zawartego w § 17 ust. 1, 2 i 3 o.w.u. wyłączenia
odpowiedzialności w przypadku rażącego niedbalstwa jako niedozwolonego
postanowienia umownego w rozumieniu art. 3851
k.c. Brzmienie zapisu § 17 ust. 3
OWU znajduje oparcie w przepisie art. 827 § 1 k.c. i nie wykracza poza przesłanki
określone w tym przepisie. Ponadto, decyzja o wypłacie lub odmowie wypłaty
odszkodowania nie jest pozostawiona swobodnemu uznaniu ubezpieczyciela,
lecz ograniczona przesłankami określonymi w przepisie art. 827 § 1 k.c.
Wyrokiem z dnia 22 października 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację
powoda. Podzielił ustalenia faktyczne i zasadniczo ocenę prawną Sądu pierwszej
instancji. Wskazał, że Sąd Okręgowy zakwalifikował zachowanie Jacka
Andrzejewskiego jako rażące niedbalstwo w rozumieniu cywilno-prawnym.
Nie sposób inaczej zakwalifikować przekroczenia przez kierowcę dużego pojazdu
ciężarowego, o bardzo dużej masie (przewożącego kilka samochodów osobowych)
dozwolonej prędkości o 10 km/h na drodze, która posiadała nierówności. Ocena ta
pozostaje w zgodzie z rozumieniem rażącego niedbalstwa jako kwalifikowanej
postaci braku zwykłej lub podwyższonej staranności w przewidywaniu skutków
działania, czyli zachowania, które graniczy z umyślnością. Sąd Apelacyjny wskazał
jednak, że Sąd Okręgowy naruszył art. 827 § 1 k.c. i art. 474 k.c. poprzez uznanie,
że powód jako ubezpieczony ponosi na tej podstawie odpowiedzialność za szkodę
wyrządzoną przez osobę trzecią w wyniku rażącego niedbalstwa, co upoważniałoby
pozwanego do odmowy przyznania odszkodowania. Zgodnie z treścią art. 827 § 1
4
k.c. w brzmieniu obowiązującym od dnia 10 sierpnia 2007 r. ubezpieczyciel jest
wolny od odpowiedzialności, jeżeli ubezpieczający wyrządził szkodę umyślnie;
w razie rażącego niedbalstwa odszkodowanie nie należy się, chyba że umowa lub
ogólne warunki ubezpieczenia stanowią inaczej lub zapłata odszkodowania
odpowiada w danych okolicznościach względom słuszności. W aktualnym
brzmieniu cytowany przepis w ogóle nie odnosi się do kwestii osób, których
działania są zrównane z działaniem własnym ubezpieczającego bądź
ubezpieczonego. Do nowelizacji z 2007 r. (Dz.U. Nr 82, poz. 557) przepis ten
wyłączał odpowiedzialność ubezpieczyciela także, gdy szkoda została wywołana
umyślnym działaniem (również rażącym niedbalstwem) osoby, za którą
ubezpieczający lub ubezpieczony ponosi odpowiedzialność. Wykreślenie tej
regulacji i w rezultacie milczenie w tej kwestii kodeksu cywilnego świadczy o tym,
iż obecnie skutek w postaci wyłączenia odpowiedzialności ubezpieczyciela wywiera
tylko własne umyślne działanie ubezpieczającego bądź ubezpieczonego. Działania
zaś osób, za które ponosi on odpowiedzialność na mocy innych przepisów są
irrelewantne, chyba że zarazem są to osoby pozostające z nim we wspólnym
gospodarstwie domowym (z mocy art. 827 § 3 k.c.). Jednak to, że Sąd Okręgowy
dokonał błędnej wykładni art. 827 § 1 k.c. i art. 474 k.c. nie oznacza, iż wydany
wyrok jest wadliwy. Sąd pierwszej instancji podkreślił bowiem, że istniały dwie
niezależne podstawy do odmowy wypłaty przez pozwanego odszkodowania
powodowi, a mianowicie oprócz art. 827 § 1 k.c. także przepisy o.w.u., a konkretnie
§ 17 ust. 1 i 3. Zgodnie z § 17 ust. 1 o.w.u. ubezpieczający obowiązany był
przestrzegać przepisów mających na celu zapobieganie powstaniu szkody,
w szczególności dotyczących bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Z kolei w myśl
§ 17 ust. 3 jeżeli ubezpieczający lub osoba, za którą ponosił odpowiedzialność,
z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa, nie dopełniła obowiązków określonych
w ust. 1 lub 2, a miało to wpływ na powstanie szkody lub jej rozmiar, ubezpieczyciel
może odmówić wypłaty odszkodowania w całości lub w części w zakresie, w jakim
niedopełnienie tych obowiązków miało wpływ na powstanie szkody lub jej rozmiar.
W § 3 pkt 9 o.w.u. określono, że za osoby, za które ubezpieczający ponosi
odpowiedzialność uważa się osoby, którym ubezpieczający powierza wykonanie
przewozu lub za pomocą których przewóz wykonuje. Zapisu tego nie sposób uznać
5
za niedozwoloną klauzulę umowną, albowiem nie uzależnia on wypłaty
odszkodowania od okoliczności zależnych tylko od jego woli ubezpieczyciela.
Skarga kasacyjna powoda została oparta na obu podstawach określonych
w art. 3983
§ 1 k.p.c. W ramach podstawy naruszenia prawa procesowego skarżący
zarzucił obrazę art. 227 w zw. z art. 232 zd. 2 i art. 217 k.p.c., a w ramach
podstawy naruszenia prawa materialnego obrazę art. 3851
- 3853
k.c., art. 3853
pkt
8 w zw. z art. 805 § 4 k.c. w zw. z art. 65 i art. 6 k.c., a także art. 805 w zw. z art.
822 § 1 k.c. w zw. z art. 827 § 1 i 2 k.p.c. W oparciu o te zarzuty wniósł o uchylenie
zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sąd pierwszej instancji oceniając okoliczności faktyczne, w których doszło
do powstania szkody wyrządzonej przez J. A. (pracownika firmy transportowej
powoda) odwołał się do sposobu jego zachowania opisanego w prawomocnym
wyroku karnym skazującym go za popełnienie przestępstwa z art. 177 § 1 k.k. Na
tej podstawie uznał, że miało ono cechy rażącego niedbalstwa w rozumieniu
przepisów dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej. Wskazał w
szczególności na przekroczenie przez kierującego pojazdem ciężarowym o dużej
masie dozwolonej prędkości w sytuacji, gdy nawierzchnia drogi była w złym stanie.
Sąd Okręgowy dokonał tej oceny po oddaleniu wniosku dowodowego powoda o
przesłuchanie w charakterze świadka J. A. Powód wnioskował o przeprowadzenie
tego dowodu w celu wykazania okoliczności i przyczyn wypadku drogowego i braku
winy po stronie przewoźnika, co Sąd Okręgowy ocenił jako dowód zmierzający do
obejścia art. 11 k.p.c. W skardze kasacyjnej powód zasadnie zakwestionował to
stanowisko. Podkreślił trafnie, że stosownie do treści art. 11 k.p.c. ustalenia
zawarte w wydanym w postępowaniu karnym prawomocnym wyroku skazującym za
popełnienie przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym co do faktu
popełnienia przestępstwa. Nie są zatem wiążące w postępowaniu cywilnym
wszystkie ustalenia faktyczne, których dokonał sąd w wyroku karnym.
W postępowaniu cywilnym możliwe jest dokonanie dodatkowych ustaleń, istotnych
z punktu widzenia przesłanek odpowiedzialności cywilnej sprawcy szkody,
6
które nie były istotne dla określenia znamion przestępstwa i podstaw
odpowiedzialności karnej.
Sąd Apelacyjny rozpoznając apelację powoda nie ocenił, czy oddalenie
wniosku dowodowego powoda o przesłuchanie świadka J. A. stanowiło naruszenie
przepisów postępowania. Uznał bowiem, że apelacja nie zawierała zarzutu
naruszenia art. 217 k.p.c. Wskazał, że powód w apelacji nie przytoczył żadnego
przepisu procesowego, który jego zdaniem został naruszony, a analiza zarzutów
sformułowanych przez powoda wskazuje, że w istocie zarzucił on naruszenie art.
233 § 1 k.p.c. Odnosząc się do zawartego w apelacji powoda stwierdzenia, że
„nieuzasadnione było oddalenie przez Sąd pierwszej instancji wniosku
dowodowego strony powodowej o przesłuchanie w charakterze świadka kierowcy
powoda powołując się na art. 11 k.p.c." stwierdził, że na tej podstawie Sąd
Apelacyjny „nie może domniemywać" zarzutu naruszenia art. 217 k.p.c. Powyższe
stanowisko Sądu Apelacyjnego nie może być uznane za uzasadnione. W skardze
kasacyjnej powoda zasadnie podkreślono, że powód apelację sporządził osobiście,
co przy uwzględnieniu charakteru tego środka zaskarżenia, wysoce
odformalizowanego, wymagało niewątpliwie oceny rodzaju zawartych w niej
zarzutów poprzedzonej analizą całej treści apelacji, w tym uzasadnienia stanowiska
skarżącego. Skoro zaś powód w apelacji wskazał wyraźnie, że nieuzasadnione było
oddalenie wniosku dowodowego o przesłuchanie w charakterze świadka J. A. z
powołaniem się przez Sąd Okręgowy na treść art. 11 k.p.c., to należy podzielić
stanowisko skarżącego, że apelacja zawierała zarzut naruszenia przepisów
postępowania w tym zakresie, wymagający rozpoznania przez Sąd Apelacyjny i
ostatecznie możliwy do zakwalifikowania jako zarzut naruszenia art. 217 k.p.c. Z
tych względów podstawa kasacyjna naruszenia przepisów postępowania okazała
się uzasadniona i zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c., mimo że nieuzasadnione były zawarte w skardze kasacyjnej zarzuty
naruszenia prawa materialnego. Zarzut błędnej wykładni art. 805 k.c. w zw. z art.
822 § 1 k.c. i art. 827 k.c. w wyniku przyjęcia, że strony mowy ubezpieczenia mogą
ustalić zasady odpowiedzialności ubezpieczyciela mniej korzystne dla
ubezpieczającego niż wynikające z art. 827 § 1 k.c., mimo przyznania przez Sąd
Apelacyjny racji apelującemu co do błędnej wykładni tego przepisu przez Sąd
7
Okręgowy, był pozbawiony uzasadnionych podstaw. Stwierdzenie przez Sąd
Apelacyjny, że art. 827 § 1 k.c. w aktualnie obowiązującym brzmieniu nie pozwala
na wyłączenie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń w przypadku rażącego
niedbalstwa innej osoby wyrządzającej szkodę niż ubezpieczający nie świadczy
o błędnej wykładni art. 827 § 2 k.c. polegającej na przyjęciu, że w ogólnych
warunkach ubezpieczenia możliwe jest wprowadzenie zapisu wyłączającego
odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń za szkody spowodowane przez osoby,
za które ubezpieczający ponosi odpowiedzialność, wyrządzone z winy umyślnej
lub w wyniku rażącego niedbalstwa. Art. 827 § 2 k.c. dopuszczając umowną
modyfikację zasad odpowiedzialności ubezpieczyciela przewidzianą w art. 827 § 1
k.c. nie przewiduje możliwości odstępstwa od nich jedynie na korzyść
ubezpieczającego. Wbrew stanowisku skarżącego za taką oceną nie przemawia
także wykładnia celowościowa art. 827 § 2 k.c. uwzględniająca założenia
nowelizacji art. 827 § 1 k.c. Nadto uwzględniając okoliczności rozpoznawanej
sprawy należy wskazać, że powód zatrudniając kierowców nie mógłby odpowiadać
za szkody powstałe w trakcie przewozu z winy własnej lub na skutek swojego
rażącego niedbalstwa. W praktyce zatem zakład ubezpieczeń nie mógłby zwolnić
się od odpowiedzialności w przypadku tego rodzaju szkód spowodowanych
w wyniku działalności firmy powoda.
Nieuzasadniony był także zarzut naruszenia art. 3851
- 3853
k.c. w zw. z art.
805 § 4, art. 65 i art. 6 k.c. Sąd Apelacyjny ocenił prawidłowo, że postanowienia
§ 17 ust 1 i 3 o.w.u., na podstawie których strony zawarły umowę ubezpieczenia,
nie mogą być uznane za niedozwolone postanowienia umowne z przyczyn
wskazanych przez powoda. Wprowadzenie w nich zapisu zezwalającego na
odmowę wypłaty odszkodowania w całości lub w części w przypadku
niedopełnienia obowiązków związanych z przestrzeganiem przepisów mających na
celu zapobieganie powstaniu szkody z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa,
jeżeli miało to wpływ na powstanie szkody, nie jest postanowieniem kształtującym
prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco
naruszającym jego interesy. Wbrew stanowisku skarżącego postanowienie tej treści
nie jest również postanowieniem uzależniającym spełnienie świadczenia
przez stronę pozwaną od okoliczności zależnych tylko od niej. Sąd Apelacyjny
8
stwierdził zasadnie, że przesłanki odmowy wypłaty odszkodowania wskazane
w § 17 ust. 3 o.w.u. mogą być ocenione przy zastosowaniu obiektywnych kryteriów
i nie mogą być uznane za niedozwolone postanowienie umowne przy
zastosowaniu art. 3853
pkt 8 k.c.