Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 409/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Hubert Wrzeszcz (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa Banku […] Spółki Akcyjnej z siedzibą
w W.
przeciwko M. J.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 9 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 grudnia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2013 r. Sąd Okręgowy w Ł. uchylił nakaz
zapłaty wydany przez ten Sąd dnia 8 listopada 2012 r., którym nakazano pozwanej,
aby zapłaciła powódce 120 557,80 zł z ustawowymi odsetkami oraz koszty procesu,
i zasądził od pozwanej na rzecz powódki 120 086 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 22 października 2012 r., zastrzegł pozwanej prawo do powołania się w toku
postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności do wartości stanu
czynnego spadku, oddalił powództwo w pozostałej części, nadał wyrokowi rygor
natychmiastowej wykonalności co do zasądzonego roszczenia, nie obciążył
powódki kosztami procesu i orzekł o należnych adwokatowi kosztach nieopłaconej
pomocy prawnej udzielonej pozwanej z urzędu.
Sąd ustalił, że pozwana, urodzona dnia 28 grudnia 2010 r., jest jedynym
spadkobiercą ustawowym ojca P. J., zmarłego w dniu 11 sierpnia 2010 r.; spadek
nabyła z dobrodziejstwem inwentarza (postanowienie o stwierdzeniu nabycia
spadku zostało wydane w dniu 7 lipca 2011 r.) Ojcostwo P. J. w stosunku do
pozwanej zostało ustalone wyrokiem Sądu Rejonowego w Z. z dnia 13 maja 2011 r.
W dniu 21 sierpnia 2009 r. P. J. zawarł z powodowym bankiem umowę
mieszkaniowego kredytu hipotecznego. Po śmierci kredytobiorcy bank otrzymał
40 000 zł z tytułu stanowiącej zabezpieczenie kredytu polisy ubezpieczeniowej na
życie zmarłego, które przeznaczył na spłatę kapitału (39 046,26 zł) i odsetek
(953,74 zł); do spłaty pozostało 120 086,50 zł.
Matka pozwanej E. K. uzyskała zgodę sądu na dokonywanie czynności
przekraczającej zwykły zarząd majątkiem córki w postaci zawarcia ugody lub
porozumienia co do restrukturyzacji długu z tytułu kredytu hipotecznego i zawarcia
umowy sprzedaży zabudowanej nieruchomości w Z. na rzecz dowolnie wybranej
osoby, w tym także na swoją rzecz, za cenę nie niższą niż kwota zadłużenia
kredytowego.
Małoletnia pozwana i jej matka są w trudnej sytuacji życiowej i majątkowej.
zamieszkują w małym domu o powierzchni 57 m2
, położonym w Z. na działce o
powierzchni 570 m2
; nieruchomość jest obciążona hipoteką ustanowiona na rzecz
powodowego banku, stanowiącą zabezpieczenie udzielonego ojcu pozwanej
3
kredytu hipotecznego. Małoletnia otrzymuje rentę rodzinną w wysokości 920 zł
miesięcznie i świadczenie MOPS w wysokości 240 zł. E. K. nie pracuje, zajmuje się
wychowywaniem córki, posiada samochód z 2002 r.
Sąd uwzględnił roszczenie główne na podstawie niebudzącego wątpliwości
uznania powództwa w tej części. Rygor natychmiastowej wykonalności nadał na
podstawie art. 333 § 1 k.p.c., i ograniczył odpowiedzialność pozwanej - w związku
przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza - do wartości stanu czynnego
spadku (art. 1031 § 2 k.p.c.). Powództwo zostało oddalone co do kwoty 471,30 zł
z tytułu odsetek; zdaniem Sądu dochodzenie tego roszczenia w okolicznościach
sprawy od dwu letniej pozwanej jest sprzeczne z art. 5 k.c.
Odnosząc się do złożonego przez pozwaną w toku procesu wniosku
o rozłożenie dochodzonego roszczenia na 318 rat, płatnych co miesiąc do 2039 r.,
Sąd stwierdził, że nie ma podstaw do jego uwzględnienia, ponieważ nie zachodzi
przesłanka przewidziana w art. 320 k.p.c. Do takiego wniosku Sąd doszedł po
rozważeniu ustalonej sytuacji życiowej i majątkowej pozwanej oraz interesu
wierzyciela; podkreślił ponadto wystawienie na sprzedaż wchodzącej w skład
spadku nieruchomości za cenę 340 000 zł.
Wyrok zaskarżyła pozwana w części uwzględniającej powództwo
i orzeczenie o rygorze natychmiastowej wykonalności (pkt 2 i 5 sentencji wyroku).
Jej zdaniem są podstawy do rozłożenia zasądzonego świadczenia na raty, rygor
natychmiastowej wykonalności został natomiast nadany wyrokowi z naruszeniem
art. 335 § 1 k.p.c.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację, nie obciążył
pozwanej kosztami postępowania apelacyjnego i o orzekł o należnych adwokatowi
kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej pozwanej z urzędu.
Sąd odwoławczy nie podzielił zarzutu apelującej, że nierozłożenie
zasądzonej należności na raty nastąpiło z naruszeniem art. 320 k.p.c. Nie znalazł
także podstaw do nieuwzględnienia roszczenia o odsetki ze względu na zasady
współżycia społecznego (art. 5 k.c.) i uznał za nieuzasadniony zarzut orzeczenia
rygoru natychmiastowej wykonalności z naruszeniem art. 335 § 1 k.p.c.
4
W skardze kasacyjnej, opartej na obu podstawach, pełnomocnik pozwanej
zarzucił naruszenie art. 320 k.p.c., art. 5 k.c., art. 359 § 2 k.c., art. 386 § 1
w związku z art. 228, art. 231, art. 316, art. 328 § 1 k.p.c. Powołując się na te
podstawy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje;
Zdaniem skarżącej Sąd Apelacyjny odmówił jej rozłożenia zasadzonego
świadczenia na raty z naruszeniem art. 320 k.p.c. polegającym zarówno na błędnej
jego wykładni, kładącej zbyt duży nacisk na interes wierzyciela, jak i na
niewłaściwym jego zastosowaniu na skutek uznania, że skarżąca jest w stanie
spełnić zasądzone świadczenie jednorazowo, mimo trudnej sytuacji życiowej
i majątkowej.
Przepis art. 320 k.p.c. upoważnia sąd orzekający do wzięcia pod rozwagę
przy wydawaniu wyroku, czy jego orzeczenie będzie mogło być wykonane bez
potrzeby przeprowadzania egzekucji, zwłaszcza czy pozwany będzie w stanie
spełnić zasądzone świadczenie jednorazowo. Przesłanką zastosowania tego
przepisu jest ustalenie, że w danej sprawie zachodzi wypadek szczególnie
uzasadniony; decydują o tym okoliczności konkretnej sprawy. W zasadzie chodzi
o okoliczności dotyczące pozwanego dłużnika, jego sytuację osobistą, majątkową,
finansową, rodzinną, które powodują, że nierealne jest spełnienie przez niego od
razu i w pełnej wysokości zasądzonego świadczenia. Przyjmuje się, że np. za
zastosowaniem omawianego przepisu przemawia sytuacja, w której pozwany
uznaje powództwo i podnosi, że nieuregulowanie długu jest spowodowane
wyłącznie jego złą sytuacją majątkową. Rozważając rozłożenie zasądzonego
świadczenia na raty, sąd orzekający nie może jednak nie brać pod rozwagę sytuacji
wierzyciela. Również jego trudna sytuacja majątkowa może bowiem co do zasady
przemawiać przeciwko rozłożeniu zasądzonego świadczenia na raty, ponieważ sąd
nie powinien działać z pokrzywdzeniem wierzyciela.
Odmawiając skarżącej rozłożenia zasądzonego świadczenia na raty, Sąd
powołał się na interes powoda i wyraził przekonanie, że uwzględnienie wniosku
pozwanej „stanowiłoby rażące pokrzywdzenie powoda”. W sprawie nie ma jednak
5
w ogóle ustaleń dotyczących kondycji finansowej wierzyciela, zwłaszcza
stwierdzających, że jej stan może przemawiać przeciwko zastosowaniu art. 320
k.p.c. Ponadto uszło uwagi Sądu, że powód, zawierając umowę z dnia 21 sierpnia
2009 r. złotowego mieszkaniowego kredytu hipotecznego, zmarłemu ojcu pozwanej
spłatę tego kredytu rozłożył na raty na okres od 21 stycznia 2009 r. do dnia
20 stycznia 2039 r., a więc na 30 lat (§ 3 umowy). W tej sytuacji, także z tego
powodu trudno dopatrzeć się wystarczających podstaw do przyjęcia, że – jak
stwierdził Sąd – rozłożenie zasądzonego świadczenia na okres 26 lat czy
odroczenie terminu spłaty kredytu do 28 grudnia 2028 r. stanowiłoby rażące
pokrzywdzenie powoda. Rację ma też skarżąca kwestionując argument Sądu,
że przeciwko zastosowaniu art. 320 k.p.c. przemawia wartość masy spadkowej,
ponieważ podana przez matkę pozwanej w ofercie sprzedaży nieruchomości cena
(340 000 zł) - w porównaniu z ceną jej nabycia w 2009 r. (165 000 zł) – wobec
niewskazania obiektywnego jej uzasadnienia budzi wątpliwości jako podstawa
określenia wartości masy spadkowej. Zarzut wydania zaskarżonego wyroku
z naruszeniem art. 320 k.p.c. należało zatem uznać za uzasadniony.
Nie można także odeprzeć zarzutu skarżącej, że Sąd z naruszeniem art. 5
k.c. uwzględnił roszczenie o odsetki ustawowe od dnia 22 października 2012 r.
do dnia 5 grudnia 2013 r., ponieważ w okolicznościach sprawy zasady współżycia
przemawiały za oddaleniem tego roszczenia i zasądzeniem odsetek dopiero od
dnia wydania wyroku.
Nie ulega wątpliwości, że zarówno okoliczności, w jakich powstała
odpowiedzialności pozwanej z tytułu dochodzonej w sprawie spłaty kredytu
hipotecznego, jak i okoliczności dotyczącej sytuacji osobistej i majątkowej
dłużniczki maja charakter wyjątkowy. Wprawdzie Sąd miał je na uwadze, ale trudno
odmówić racji skarżącej, że nie uwzględnił ich w dostatecznym stopniu. Ustalona
przez Sąd okoliczność, że matka pozwanej w styczniu 2012 r. dysponowała
dokumentami niezbędnymi do regulowania obciążającego jej córkę zadłużenia, nie
oznacza, że pozwana już wówczas była w stanie wykonywać wynikające z umowy
kredytu zobowiązania. Wyrażone przez Sąd przekonanie, że „czynności
zmierzające do uregulowania zadłużenia czy restrukturyzacji długu” zapobiegłyby
naliczaniu odsetek za opóźnienie nie znajduje potwierdzenia w ustaleniach
6
faktycznych sprawy. Nie można także pomijać tego, że matka pozwanej dała
ogłoszenie w sprawie sprzedaży nieruchomości, ale jak się wydaje do chwili
wydania wyroku nie zgłosił się nabywca. Nie bez znaczenia jest także okoliczność,
że należność z tytułu odsetek ustawowych za określony wyżej okres jest znaczna
(według zawartego w skardze kasacyjnej wyliczenia wynosi 17 493,15 zł)
i w przeliczeniu na miesięczne obciążenie przekracza wysokość renty pozwanej.
Uszło też uwagi Sądu, że zgodnie z art. 359 § 2 k.c. odsetki ustawowe
należą się, jeżeli wartość odsetek nie została w inny sposób określona. Należność
z tytułu zaciągniętego przez ojca pozwanej kredytu hipotecznego została - mimo
ustalenia w umowie kredytowej stopy oprocentowania kredytu (§ 10) - zasądzona
z ustawowymi odsetkami, choć umowna stopa oprocentowania jest niższa. Sąd nie
wyjaśnił, dlaczego zasądził dochodzoną należność z wyższymi odsetkami
ustawowymi.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji wyroku
(art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz art. 108 § 2 w związku z art. 39821
k.p.c.).