Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 222/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa Skarbu Państwa - Starosty K.
przeciwko O.S.A. w W. poprzednio T.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 3 lutego 2014 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 3600
(trzy tysiące sześćset) zł tytułem kosztów postępowania
kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
Skarb Państwa - Starosta K., w pozwie skierowanym przeciwko T. sp. z o.o.
w K. oraz T. S.A. w W. (obecnie O. S.A. w W.) wniósł o wydanie nieruchomości
położonej w gminie N., oznaczonej w ewidencji numerem 2002, o powierzchni 0,39
ha wraz z budynkami i budowlami na tej nieruchomości posadowionymi, dla której
prowadzona jest księga wieczysta […]. Pismem z dnia 17 sierpnia 2008 r., powód
rozszerzył żądanie pozwu w stosunku do pozwanej T. S.A., wnosząc o zasądzenie
od tej pozwanej wynagrodzenia za korzystanie z wyżej wymienionej nieruchomości
za okres od sierpnia 1998 r. do dnia, w którym nastąpi jej wydanie. Wskazał, że
wynagrodzenie za korzystanie z nieruchomości powinno obejmować 10 lat wstecz
od dnia doręczenia pozwanej pisma rozszerzającego powództwo. W związku z tym
zgłosił roszczenie w kwocie 31.200 zł miesięcznie, co w skali rocznej stanowi kwotę
374.400 zł, a za okres 10-letni kwotę 3.744.000 zł.
Prawomocnym wyrokiem częściowym z dnia 13 kwietnia 2011 r. Sąd
Okręgowy nakazał usunąć pozwanych z nieruchomości.
Wyrokiem z dnia 13 czerwca 2012 r., Sąd Okręgowy zasądził od pozwanej T.
S.A na rzecz strony powodowej kwotę 541.933,05 zł, oddalając powództwo w
pozostałej części.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że nieruchomość położona na górze […]
stanowi własność Skarbu Państwa. Na nieruchomości tej posadowione są wieża i
urządzenia służące do wykonywania usług w zakresie emisji radiowo-telewizyjnej.
Do dnia 4 grudnia 1991 r. nieruchomość była używana przez jednostkę
organizacyjną Skarbu Państwa, funkcjonującą pod nazwą P. (PPTiT). W wykonaniu
ustawy z dnia 23 listopada 1990 r. o łączności oraz na podstawie zarządzenia nr
16 Ministra Łączności z dnia 28 lutego 1991 r. w sprawie podziału państwowej
jednostki organizacyjnej, doszło do przekształcenia państwowej jednostki
organizacyjnej PPTiT w przedsiębiorstwo użyteczności publicznej P. i w spółkę
akcyjną T. Dotychczasową działalność PPTiT, jak również zorganizowaną część jej
mienia, pracowników oraz uprawnienia i zobowiązania przejęła w dziedzinie
telekomunikacji jednoosobowa spółka Skarbu Państwa – T. S.A.
3
W dniu 4 grudnia 1991 r. Minister Łączności, aktem notarialnym, w imieniu
Skarbu Państwa, przekształcił zorganizowaną część państwowej jednostki
organizacyjnej PPTiT w jednoosobową spółkę akcyjną Skarbu Państwa. Mienie
zorganizowanej części państwowej jednostki organizacyjnej tworzyć miało kapitał
własny spółki. Załącznikiem do aktu założycielskiego spółki, nazwanym akt
przekazania, na rzecz T. S.A. przekazana została własność nieruchomości, w tym
między innymi nieruchomości na górze […] o powierzchni 360 m2
wraz z
budynkami o kubaturze 10.860 m, którą przed podziałem użytkowała PPTiT.
Minister Łączności pomimo przekazania stronie pozwanej własności nieruchomości
wraz z jej częściami składowymi nigdy nie zawarł aktu notarialnego przenoszącego
własność przedmiotowej nieruchomości na rzecz T. Strona pozwana bez żadnych
przeszkód ze strony powodowej prowadziła działalność statutową na
nieruchomości, a w dniu 5 marca 2003 r. wynajęła nieruchomość spółce TP. Po
wydaniu, zgodnie z wyrokiem częściowym, przez strony pozwane nieruchomości na
rzecz Skarbu Państwa, TP sp. z o.o. zawarła ze Skarbem Państwa w dniu
20 października 2011 r., umowę dzierżawy tej nieruchomości. Zgodnie z umową,
TP sp. z o.o. przelała na konto strony powodowej kwotę 1.241.479,85 zł tytułem
zabezpieczenia płatności wynagrodzenia za bezumowne korzystanie
z nieruchomości z zastrzeżeniem jej zwrotu, w zależności od treści wyroku
w sprawie o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości.
Roczny czynsz dzierżawy przedmiotowej nieruchomości wynosi 95.143,87 zł.
W ocenie Sądu pierwszej instancji, Skarb Państwa był założycielem T. S.A. i
jako wkład niepieniężny do spółki wniósł nieruchomość. Jednak doszło do
przekazania własności nieruchomości bez wymaganej ku temu formy prawnej. W
tym stanie rzeczy, wkładem niepieniężnym, jaki Skarb Państwa wniósł do
zakładanej przez siebie spółki, było nieodpłatne użytkowanie przedmiotowej
nieruchomości na cele określone w akcie założycielskim. Zatem, pozwana spółka
nie użytkowała nieruchomości bezumowne, gdyż uprawnienia do korzystania z
nieruchomości czerpała z aktu założycielskiego i aktu przekazania nieruchomości w
jej władanie. Nie było to przekazanie do użytkowania pod tytułem darmym, skoro
strona powodowa otrzymała akcje, będące równowartością wkładu niepieniężnego.
4
Ponieważ mimo przekazania własności nieruchomości, nie doszło do
przeniesienia jej własności, pozwana użytkowała nieruchomość w złej wierze, gdyż
wiedziała, że nie przysługuje jej prawo własności. Jednak z umowy i faktu,
że strona powodowa otrzymała w akcjach równowartość przekazanej
nieruchomości Sąd pierwszej instancji wywiódł nie ma podstaw do żądania
wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości za okres od dnia utworzenia T. S.A.
do dnia doręczenia jej odpisu pozwu o wydanie nieruchomości. Pozew stanowił
wypowiedzenie umowy nieodpłatnego użytkowania nieruchomości, a zatem od
chwili doręczenia jego odpisu stronie pozwanej - dnia 12 lutego 2007 r. - nie było
podstaw do uznania, że nieruchomość w dalszym ciągu jest używana nieodpłatnie.
Dlatego też strona pozwana powinna zapłacić wynagrodzenia za korzystanie z
nieruchomości za okres od tego dnia do dnia zawarcia przez TP ze Skarbem
Państwa umowy dzierżawy, tj. 20 listopada 2011 r. Przyjmując roczny czynsz
dzierżawy za nieruchomość wraz z zabudowaniami na kwotę 95.143,87 zł, za okres
od dnia 12 lutego 2007 r. do dnia 20 listopada 2011 r., Sąd zasądził tytułem
wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości kwotę 541. 933,05 zł.
Na skutek apelacji obu stron, Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok w
ten sposób, że oddalił powództwo w całości i oddalił apelację powoda.
Sąd drugiej instancji uznał za prawidłowe ustalenia faktyczne Sądu pierwszej
instancji w zasadniczej swej części. Dodatkowo ustalił, że umową z dnia
20 października 2011 r. Skarb Państwa, reprezentowany przez Starostę K., oddał
TP sp. z o.o. do używania i pobierania pożytków sporną nieruchomość wraz ze
wszystkimi składnikami majątkowymi stanowiącymi części składkowe tej
nieruchomości gruntowej. Strony postanowiły, że umowa wchodzi w życie z dniem
ziszczenia się wszystkich warunków zawieszających, z których jednym była
konieczność zapłaty przez T. S.A. tytułem części wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie z przedmiotu dzierżawy kwoty 1.241.497,85 zł. Równocześnie strony
oświadczyły, że w razie gdyby w sprawie toczącej się przed Sądem Okręgowym w
K. pod sygn. akt …8/07 zapadł prawomocny wyrok zasądzający od T. S.A. na rzecz
powoda kwotę wyższą, zapłata przedmiotowej kwoty zostanie zaliczona na poczet
zasądzonej przez Sąd sumy. W dniu 21 października 2011 r. T. S.A. przelała na
rachunek Starosty K. kwotę 1.241.497,85 zł, wskazując jako tytuł powyższej
5
operacji wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości objętej księgą
wieczystą nr […] z zastrzeżeniem zwrotu.
Na podstawie dopuszczonego w postępowaniu apelacyjnym dowodu z opinii
biegłych do spraw szacowania wartości nieruchomości Sąd drugiej instancji
zmodyfikował ustalenia dotyczące wysokości czynszu, który mógłby być pobierany
w razie dzierżawy nieruchomości na prowadzenie działalności polegającej na emisji
sygnału radiowego, telewizyjnego i telekomunikacyjnego. Wartość ta za pomocą
podejścia dochodowego wynosi kwotę 43.384 zł miesięcznie w roku 2007, kwotę
45.401 zł miesięcznie w roku 2008, za pomocą podejścia kosztowego wynosi kwotę
38.247 zł miesięcznie w roku 2007, kwotę 42.937 zł miesięcznie w roku 2008 a za
pomocą podejścia porównawczego wynosi kwotę 43.235 zł miesięcznie w roku
2007 i kwotę 44.878 zł miesięcznie w roku 2008.
Zdaniem Sądu Apelacyjnego, Sąd pierwszej instancji słusznie przyjął, że T.
S.A., przez pewien okres czasu była posiadaczem zależnym przedmiotowej
nieruchomości, korzystając z niej na podstawie tytułu prawnego, pochodzącego od
Skarbu Państwa. Nie podzielił oceny Sądu pierwszej instancji, że Skarb Państwa
otrzymał w akcjach T. S.A. wynagrodzenie stanowiące równowartość przekazanej
nieruchomości, co kreowało równocześnie tytuł do korzystania z niej przez
pozwaną. Natomiast z aktu przekazania niektórych składników majątku państwowej
jednostki organizacyjnej pozwana mogła wywodzić swój tytuł do używania i
korzystania z przedmiotowej nieruchomości. Akt przekazania z 1992 r. między
innymi nieruchomości na górze […], wobec braku formy aktu notarialnego, nie
spowodował przeniesienia własności nieruchomości na rzecz pozwanej. Mimo to od
chwili powstania aż do dnia wytoczenia powództwa w niniejszej sprawie T. S.A.
bez żadnych przeszkód ze strony Skarbu Państwa korzystała z nieruchomości na
górze […] i prowadziła na niej działalność. Samo przekazanie do korzystania
nieruchomości pozwanej zostało dokonane w trybie przewidzianym ustawą z dnia
23 listopada 1990 r. o łączności, w sposób władczy i przez osoby upoważnione
przepisami prawa. Artykuł 76 ust. 1 zobowiązywał Ministra Łączności
do przekształcenia państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT m.in. w T. Spółkę
Akcyjną, a w ust. 2 tego przepisu, upoważniono Radę Ministrów do określenia trybu
przekształcenia. Tryb taki został określony w uchwale nr 22 Rady Ministrów z dnia
6
18 lutego 1991 r. (M.P. Nr 7, poz. 48), w której przygotowanie przekształcenia
powierzono Komisji do Spraw Przekształcenia PPTiT, której zadaniem było m.in.
przygotowanie i przedłożenie Ministrowi projektu planu podziału majątku PPTiT, a
projekt ten był podstawą planu podziału majątku. Nadto, w § 8 uchwały
przewidziano, że Minister Łączności, po utworzeniu m.in. T. S.A., powoła
pełnomocnika generalnego do spraw podziału majątku PPTiT i pełnomocników
wojewódzkich, którzy w terminie do dnia 31 grudnia 1991 r. dokonają przekazania
majątku PPTiT nowo utworzonym podmiotom, w tym T. S.A. Ostatecznie, w
wykonaniu powyższego oraz na podstawie zarządzenia nr 16 Ministra Łączności z
dnia 28 lutego 1991 r. w sprawie podziału państwowej jednostki organizacyjnej,
powołany pełnomocnik aktem przekazania, przekazał na rzecz strony pozwanej
majątek, w tym sporną nieruchomość. Skoro uprawniony do działania w imieniu
Skarbu Państwa podmiot wydał dokument, który wprawdzie nie przenosił własności
nieruchomości na stronę pozwaną, ale z którego wynikała wyraźna wola strony do
wprowadzenia T. S.A. w posiadanie nieruchomości i umożliwienie tej Spółce
korzystania z niej, to zasadnym jest przyjęcie, że pozwana była użytkownikiem
nieruchomości na górze […] za pełną wiedzą i wolą jej właściciela. Nie pozwala to
na przyjęcie, że już od 1992 r. T. S.A. nie była uprawnionym posiadaczem
przedmiotowej nieruchomości, korzystając z niej bez żadnego tytułu. To, że
powyższy dokument nie spowodował przeniesienia własności nieruchomości na T.
S.A. pozwala jedynie przyjąć, iż strona pozwana nigdy nie nabyła tytułu własności
tej nieruchomości, jednak nie uprawnia do twierdzenia, że brak wymaganej
przepisami prawa formy aktu przekazania czyni ten dokument zupełnie
nieprzydatnym do ustalenia tytułu prawnego strony pozwanej do nieruchomości.
Akt przekazania stanowił wyraz woli Skarbu Państwa, aby nieruchomość na górze
[…] znajdowała się w posiadaniu T. S.A. i była właśnie przez ten podmiot
wykorzystywana, był tym samym tytułem do użytkowania nieruchomości. Bez
znaczenia dla tej oceny jest okoliczność, czy nieruchomość na górze […] wchodziła
w skład majątku trwałego państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT skoro
stanowiła własność Skarbu Państwa, który mógł nią swobodnie rozporządzać,
czyniąc to właśnie aktem przekazania. Uwzględniając powyższe pozwana od 1992
r. posiadała tytuł prawny do korzystania ze spornej nieruchomości, a stan ten trwał
7
do dnia zamanifestowania przez Skarb Państwa braku dalszej zgody na bezpłatne
użytkowanie tej nieruchomości przez stronę pozwaną przez wytoczenie powództwa
o jej wydanie.
Niezależnie od powyższego nie zasługuje na akceptację stanowisko Skarbu
Państwa, który przez okres niemal 10 lat aprobował stan rzeczy wykreowany aktem
przekazania. Długoletnia bierna postawa Skarbu Państwa stanowić mogła dla T.
S.A., nawet przy świadomości braku prawa własności tej nieruchomości,
potwierdzenie jej legalnego posiadania, co zasługuje na ochronę. Nie można
zaakceptować, że najpierw Państwo kreuje swym zachowaniem pewien stan rzeczy,
a następnie wyciąga ze swego działania negatywne konsekwencje wobec
podmiotów, opierających się przez długi okres czasu na zaufaniu do uprzednich
działań Państwa. Takie zachowanie jako sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego i zaufania obywatela i innych podmiotów do Państwa, działania w
przekonaniu zgodności z prawem decyzji Państwa nie może korzystać z ochrony.
Nawet więc przyjęcie braku tytułu prawnego strony pozwanej do władania sporną
nieruchomością, odpowiadającemu posiadaniu zależnemu, roszczenie strony
powodowej za okres do dnia wytoczenia powództwa o wydanie nieruchomości nie
zasługiwałoby na ochronę z mocy art. 5 k.c.
Uwzględniając powyższe, w ocenie Sądu Apelacyjnego, nie można przyjąć,
aby pozwana w okresie od 1992 r. do dnia doręczenia odpisu pozwu bezumownie
korzystała z nieruchomości. Dopiero od daty doręczenia odpisu pozwu pozwana
była posiadaczem nieruchomości w złej wierze w rozumieniu art. 224 k.c. i od tej
daty istniała podstawa do zasądzenia wynagrodzenia za bezumowne korzystanie.
Pozwana posiadała nieruchomość do daty zawarcia przez Skarb Państwa umowy
dzierżawy ze spółką E., tj. do dnia 20 października 2011 r., a nie 20 listopada 2011
r., jak błędnie przyjął Sąd Okręgowy.
Sąd pierwszej instancji błędnie także objął wyrokowaniem wynagrodzenie za
okres od dnia 18 sierpnia 2008 r. aż do dnia 20 października 2011 r., zamiast –
przy uwzględnieniu zgłoszonego żądania o zapłatę kwoty 3.744.000 zł – za okres
od dnia 16 sierpnia 2008 r. do dnia 17 sierpnia 2008 r. Uwzględniając także,
iż powód liczy roczne wynagrodzenie na kwotę 374.400 zł, a miesięcznie na kwotę
8
31.200 zł, Sąd Apelacyjny uznał, że podstawą ustalenia wynagrodzenia za
wskazany wyżej okres powinna być kwota 31.200 zł miesięcznie, skoro z opinii
biegłych wynikają stawki czynszu dzierżawnego w wyższej wysokości. Ostatecznie
roszczenie powoda było usprawiedliwione do kwoty 560.154 zł. Mimo takiej oceny
powództwo należało oddalić, z tej przyczyny, że T. S.A. w dniu 21 października
2011 r. dokonała na rzecz Skarbu Państwa zapłaty kwoty 1.241.497,85 zł, co
stanowiło realizację zobowiązania T. S.A. wynikającego z bezumownego
korzystania z nieruchomości na górze […], a kwota zapłacona miała zostać, w razie
zasądzenia przez sąd wyższej sumy, zaliczona na poczet wynagrodzenia
ustalonego wyrokiem. Sąd Okręgowy błędnie przyjął, iż wyżej wymieniona kwota
stanowiła jedynie zabezpieczenie roszczeń Skarbu Państwa wobec T. S.A.
Wyrok Sądu Apelacyjnego został zaskarżony w części, tj. w punkcie I., II. i III.
- w zakresie oddalającym powództwo i apelację powoda co do kwoty
3.183.846 zł - skargą kasacyjną przez powoda. W ramach podstawy kasacyjnej
z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c. zarzucił naruszenie:
- art. 158 i art. 245 § 2 w zw. z art. 225 w zw. z art. 224 § 2 i w zw. z art. 7 k.c.
w zw. z art. 76 ust. 3 ustawy z dnia 23 listopada 1990 r. o łączności (Dz.U. Nr 86,
poz. 504, ze zm.) w zw. z art. 4 pkt 3 oraz art. 8 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 13 lipca
1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298,
ze zm.);
- art. 225 w zw. z art. 224 § 2 i w zw. z art. 7 i art. 336 k.c. oraz w zw. z art.
37 pkt 1 ustawy o łączności, w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 lipca 1995 r.,
oraz art. 97 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 21 lipca 2000 r. - Prawo telekomunikacyjne
(Dz.U. Nr 73, poz. 852, ze zm.);
- art. 5 w zw. z art. 225 w zw. z art. 224 § 2 k.c.
Powód wniósł o chylenie zaskarżonego orzeczenia w zaskarżonej części
i przekazanie sprawy Sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia art. 158 i art. 245 § 2 w zw. z art. 225 w zw. z art. 224 § 2
i w zw. z art. 7 k.c. w zw. z art. 76 ust. 3 ustawy z dnia 23 listopada 1990 r.
9
o łączności (Dz.U. Nr 86, poz. 504, ze zm.) w zw. z art. 4 pkt 3 oraz art. 8 ust. 2 i 3
ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U.
Nr 51, poz. 298, ze zm.) powód uzasadnił ich niezastosowaniem i uznaniem, że T.
S.A. mogła pozostawać w przekonaniu, że ma prawo użytkowania działki nr […]
położonej […], mimo że przekazanie własności nieruchomości odbyło się bez
zachowania formy szczególnej, czyli aktu notarialnego, a nieruchomość nie
wchodziła w skład majątku państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT. Zarzut
opiera się więc na założeniu, że T. S.A. weszła w posiadanie nieruchomości
powoda na podstawie nieważnej czynności prawnej (nazwanej przekazaniem
nieruchomości), której przedmiotem było ustanowienie ograniczonego prawa
rzeczowego w postaci użytkowania nieruchomości (jak przyjął Sąd Apelacyjny)
względnie prawa własności nieruchomości. Zatem, skoro czynność prawna
przekazania nieruchomości była nieważna, to wejście na jej podstawie przez T. S.A.
w posiadanie nieruchomości, odbyło się bez ważnej podstawy prawnej,
co przesądza o złej wierze pozwanej jako posiadacza tej nieruchomości. Nie mogła
ona bowiem pozostawać w usprawiedliwionym przekonaniu, że przysługuje jej
prawo użytkowania nieruchomości względnie prawa własności stanowiącej działkę
nr […] .
Zgodnie z art. 245 § 1 k.c., do ustanowienia ograniczonego prawa
rzeczowego, a takim jest prawo użytkowania, stosuje się odpowiednio przepisy
o przeniesieniu własności. Jednakże do ustanowienia ograniczonego prawa
rzeczowego na nieruchomości nie stosuje się przepisów o niedopuszczalności
warunku lub terminu. Forma aktu notarialnego jest potrzebna tylko do oświadczenia
właściciela, który prawo to ustanawia (art. 245 § 2 k.c.). W orzecznictwie Sądu
Najwyższego przyjmuje się, że osoba która weszła w posiadanie nieruchomości na
podstawie umowy mającej na celu przeniesienie własności zawartej bez formy aktu
notarialnego nie może być uznana za samoistnego posiadacza nieruchomości
w dobrej wierze (por. m.in. uchwała składu siedmiu sędziów, zasada prawna, z dnia
6 grudnia 1991 r., III CZP 108/91, OSNC 1992, nr 4, poz. 48 oraz wyroki z dnia
4 maja 1976 r., IV CR 253/76, nie publ., z dnia 27 stycznia 1981 r., III CRN 20/81,
nie publ., z dnia 20 grudnia 1995 r., II CRN 191/95, nie publ.). Tak samo należy
przyjąć w razie wejścia w posiadanie zależne nieruchomości na podstawie
10
czynności prawnej ustanawiającej ograniczone rzeczowe w postaci użytkowania
dokonanej bez zachowania właściwej formy wynikającej z art. 245 § 2 k.c.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego odnośnie do procesów przekształceń
państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT, przyjęto, że przeniesienie własności
budynków i użytkowania wieczystego gruntów na rzecz nowo powstałych
przedsiębiorstw następuje w formie aktu notarialnego (uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 27 lutego 1995 r., III CZP 17/95, OSNC 1995, nr 6, poz. 91). W uzasadnieniu
tej uchwały wyjaśniono, że ani art. 76 ustawy z dnia 23 listopada 1990 r.
o łączności (Dz.U. Nr 86, poz. 504), ani przepisy uchwały nr 22 Rady Ministrów
z dnia 18 lutego 1991 r. w sprawie trybu przekształcenia państwowej jednostki
organizacyjnej „Polska Poczta, Telegraf i Telefon” (M.P. Nr 7, poz. 48)
nie zawierają żadnych postanowień co do formy prawnej wymaganej przy przejściu
prawa użytkowania wieczystego lub prawa własności. Decyzja organu
założycielskiego, w świetle art. 46 ust. 1 ustawy o przedsiębiorstwach państwowych,
w ramach „wyposażenia” przedsiębiorstwa państwowego nie może automatycznie
przenosić wieczystego użytkowania gruntów czy też prawa własności budynków
na rzecz innego przedsiębiorstwa, lecz może być tylko przesłanką do zrealizowania
takiego przekazania w formie zastrzeżonej przez przepisy kodeksu cywilnego.
Takie samo stanowisko zostało wyrażone także w uchwale Sądu Najwyższego
z dnia 25 marca 1995 r., III CZP 33/95 (OSNC 1995, nr 7-8, poz. 107).
Mimo, że Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela przedstawione wyżej
stanowisko dotyczące uznania za posiadacza samoistnego i zależnego
nieruchomości, który wszedł w jej posiadanie na podstawie nieważnej, gdyż
dokonanej bez zachowania wymaganej formy aktu notarialnego, czynności prawnej,
jak również konieczności przeniesienia własności nieruchomości oraz prawa
użytkowania wieczystego gruntu na nowo powstałe podmioty w ramach
przekształceń państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT na podstawie art. 76 ust.
1 ustawy z dnia 23 listopada 1990 r. o łączności, zgodnie z wymaganiami dla tego
rodzaju czynności przewidzianymi w kodeksie cywilnym, nie przesądza to
o zasadności omawianego zarzutu skargi kasacyjnej. Po pierwsze, błędne jest
powołanie się przez skarżącego w ramach tego zarzutu na art. 245 § 2 k.c.
Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku nie wynika bowiem, by według Sądu drugiej
11
doszło do ustanowienia na rzecz T. S.A. ograniczonego prawa rzeczowego w
postaci prawa użytkowania, o którym mowa w art. 244 § 1 k.c. i art. 252 k.c. i nast.
w ramach przekształcenia państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT, w
szczególności na podstawie protokołu przekazania niektórych składników mienia tej
jednostki organizacyjnej. Wprawdzie Sąd drugiej instancji użył określenia, że
pozwana miała tytułu prawny do „użytkowania” nieruchomości, ale nie stwierdził,
aby rozumiał przez to ograniczone prawo rzeczowe. Sąd nie powołał także żadnych
przepisów wskazujących na to, że na rzecz T. S.A. zostało ustanowione
ograniczone prawo rzeczowe. Określił natomiast, że Spółka ta miała tytuł prawny
do używania i korzystania z nieruchomości. Nie odpowiada to dokładnie nawet
treści prawa użytkowania jako ograniczonego prawa rzeczowego. Według bowiem
art. 252 k.c., użytkowanie to obciążenie rzeczy prawem do jej używania i pobierania
jej pożytków.
Po drugie, nie można utożsamiać aktu przekazania niektórych składników
majątku państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT na rzecz T. S.A., będącej
elementem procesu przekształcenia wymienionej państwowej jednostki
organizacyjnej, z czynnością prawną w rozumieniu art. 158 k.c. zawierającą
zobowiązanie do przeniesienia własności nieruchomości lub przeniesienie
własności nieruchomości względnie ustanawiającą ograniczone prawo rzeczowe w
postaci użytkowania. Należy mieć bowiem na uwadze, że proces przekształceń
państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT dokonany na podstawie art. 76 ust. 1
ustawy z dnia 23 listopada 1990 r. o łączności, podlegał szczegółowym zasadom
określonym w uchwale nr 22 Rady Ministrów z dnia 18 lutego 1991 r. w sprawie
trybu przekształcenia państwowej jednostki organizacyjnej „Polska Poczta, Telegraf
i Telefon”, zarządzeniu Ministra Łączności z dnia 16 listopada 1991 r. w sprawie
podziału państwowej jednostki organizacyjnej „Polska Poczta, Telegraf i Telefon”
oraz enumeratywnie wskazanym w art. 76 ust. 3 ustawy o łączności przepisom
ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U.
Nr 51, poz. 298 ze zm.). W procesie przekształcenia państwowej jednostki
organizacyjnej PPTiT należało przedsięwziąć określone czynności niemające cech
czynności prawnej, których celem było zinwentaryzowanie składników mienia
przekształcanej jednostki, podjęcie decyzji właściwego organu o ich przydziale
12
konkretnym nowo tworzonym podmiotom (przedsiębiorstwu użyteczności publicznej
„P.” albo T. S.A.) i przekazanie im tych składników we faktyczne władanie. Jednym
z elementów tego procesu było sporządzenie protokołu przekazania składników
mienia nowo tworzonym podmiotom. Zgodnie z § 8 uchwały nr 22 Rady Ministrów,
Minister Łączności po utworzeniu podmiotów, o których mowa w § 7 (spółki
akcyjnej T. i państwowego przedsiębiorstwa użyteczności publicznej P.), miał
powołać pełnomocnika generalnego do spraw podziału majątku PPTiT i
pełnomocników wojewódzkich, którzy w terminie do dnia 31 grudnia 1991 r. mieli
dokonać przekazania majątku PPTiT odpowiednio T. S.A. i państwowemu
przedsiębiorstwu użyteczności publicznej P., zgodnie z planem, o którym mowa w §
7. Jak wynikało z uchwały Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 1995 r., III CZP
17/95, wymagało to podjęcia odpowiednich czynności prawnych w przewidzianej do
tego formie, jeżeli miało dojść do przeniesienia własności albo prawa użytkowania
wieczystego na nowo tworzony podmiot, gdyż przepisy ustawy o łączności, ani
wydane na jej podstawie przepisy wykonawcze nie zawierały żadnych postanowień
co do formy prawnej wymaganej przy przejściu prawa użytkowania wieczystego lub
prawa własności. Decyzja organu założycielskiego w ramach „wyposażenia”
przedsiębiorstwa państwowego nie mogła automatycznie przenosić wieczystego
użytkowania gruntów czy też prawa własności budynków na rzecz innego
przedsiębiorstwa, lecz mogła być przesłanką do zrealizowania takiego przekazania
w formie zastrzeżonej przez przepisy kodeksu cywilnego. Uwzględniając powyższą
ocenę Sądu Najwyższego dokument przekazujący prawo własności lub prawo
użytkowania wieczystego gruntu powinien być traktowany jedynie jako przesłanka
zrealizowania za pomocą odpowiednich czynności prawnych zawartych
w przewidzianej do tego przez właściwe przepisy formie wyrażonej w tym
dokumencie woli uprawnionego organu Skarbu Państwa (Ministra Łączności)
przeniesienia tych praw na T. S.A. albo na rzecz państwowego przedsiębiorstwa
użyteczności publicznej P. Do dokumentu przekazania niezawierającego w sobie
treści czynności prawnej polegającej na przeniesieniu przez Skarb Państwa prawa
własności nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego gruntu na rzecz T.
S.A. nie miał więc zastosowania przepis art. 158 k.c. Dopiero bowiem realizacja
woli organu Skarbu Państwa ujawnionej w tym protokole wymagała podjęcia
13
dalszych czynności prawnych, o których mowa w art. 158 k.c., jeżeli miała polegać
na przeniesieniu prawa własności nieruchomości lub prawa użytkowania
wieczystego gruntu.
O takim ograniczonym rozumieniu pojęcia „przekazania”, którym posługiwały
się przepisy dotyczące przekształcenia państwowej jednostki organizacyjnej Skarbu
Państwa przekonują także inne argumenty. Zbliżonym pojęciem posłużono się
również w art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach
państwowych (jedn. tekst: z 1991 r. Nr 18, poz. 80 ze zm.) oraz § 43
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 listopada 1981 r. w sprawie wykonania
ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. Nr 31, poz. 170 ze zm.)
regulujących podobną materię dotyczącą wyposażania przez organ założycielski
przedsiębiorstwa państwowego w środki niezbędne do prowadzenia działalności
gospodarczej. W powołanej już wcześniej uchwale Sądu najwyższego z dnia
25 marca 1995 r., III CZP 33/95 wyjaśniono, że „przydzielenie” - stosownie do § 43
wymienionego wyżej rozporządzenia Rady Ministrów – składników mienia, jako
środków niezbędnych do prowadzenia działalności przez nowo tworzone
przedsiębiorstwo, nie będące także decyzją administracyjną (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 13 grudnia 1991 r., II CR 85/91, OSNCP 1993, nr 3, poz. 41),
wymaga zatem dopełnienia przez czynność dokonaną w nakazanej formie, jeśli
miałoby prowadzić do przeniesienia własności nieruchomości. Wola organu Skarbu
Państwa dotycząca przydziału określonego składnika majątkowego mogła być przy
tym w każdym czasie zmieniona.
Dokonaną interpretację pojęcia „przekazania” składników mienia państwowej
jednostki organizacyjnej PPTiT w procesie jej przekształcenia dokonanego na
podstawie art. 76 ust. 1 ustawy z dnia 23 listopada 1990 r. o łączności, jako
nietożsamego z czynnością prawną zobowiązującą do przeniesienia własności
nieruchomości lub przenoszącą własność nieruchomości (prawo użytkowania
wieczystego gruntu) potwierdzają także późniejsze działania ustawodawcy
dotyczące tej państwowej jednostki organizacyjnej. Z dniem 12 października 1997 r.
na podstawie art. 39 ustawy z dnia 30 lipca 1997 r. o państwowym
przedsiębiorstwie użyteczności publicznej „Poczta Polska” (Dz.U. Nr 106, poz. 675
ze zm.) został dodany do ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy
14
o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464 ze
zm.) art. 2g, według którego państwowe przedsiębiorstwo użyteczności publicznej
„P.” utworzone z dniem 1 stycznia 1992 r. na podstawie zarządzenia Ministra
Łączności, które przejęło na tej podstawie mienie będące w zarządzie państwowej
jednostki organizacyjnej P. P., T. i T. - nabywa z dniem jego wpisu do rejestru
przedsiębiorstw państwowych, z mocy prawa, użytkowanie wieczyste gruntów
wchodzących w skład tego mienia oraz własność położonych na nich budynków i
innych urządzeń oraz lokali. Przepis ten usunął wątpliwości dotyczące podstaw
nabycia tych składników mienia przez państwowe przedsiębiorstwo użyteczności
publicznej „P.” (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 7
marca 2002 r., II CKN 633/00, OSNC 2003, nr 3, poz. 32). Ustawodawca
potraktował więc przekazanie - określone w powołanym art. 2g ustawy z dnia 29
września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu
nieruchomości jako przejęcie - niektórych składników mienia będącego w zarządzie
państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT jedynie jako czynność faktyczną nie
rodzącą skutków prawnych, której konsekwencje prawne zostały uregulowane
dopiero w tym przepisie.
Wreszcie przyjęte znaczenie czynności przekazania składników mienia
w procesie przekształcenia państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT, jako
nietożsamego z czynnością prawną, o której mowa w art. 158 k.c. uzasadnia
wzgląd na realia dokonywanego przekształcenia w latach 1991-1992, tj. na
początku transformacji ustrojowej, po zniesieniu zasady jednolitej własności
państwowej i po tzw. uwłaszczeniu państwowych jednostek organizacyjnych.
W związku z powyższymi zmianami wiele nieruchomości będących w faktycznym
władaniu państwowych jednostek organizacyjnych miało nieuporządkowaną
sytuację prawną i to zarówno w relacji pomiędzy tą jednostką a Skarbem Państwa,
jak również w relacji pomiędzy Skarbem Państwa a osobami trzecimi.
Uporządkowanie stanu prawnego nieruchomości związane z procesami
przekształceniowymi państwowych jednostek organizacyjnych z natury rzeczy
wymagające pewnego czasu nie miało być przeszkodą w tym procesie, który miał
doprowadzić do faktycznego podziału składników mienia państwowej jednostki
organizacyjnej PPTiT w oznaczonym terminie (art. 76 ust. 1 ustawy z dnia
15
23 listopada 1990 r. o łączności oraz § 8 uchwały nr 22 Rady Ministrów z dnia
18 lutego 1991 r.). Znalazło to też wyraz w treści protokołu przekazania, w którym
w odniesieniu do wymienianych w nim nieruchomości wskazano właśnie na taki
stan rzeczy.
Uwzględniając powyższe nie można przyjąć w odniesieniu do T. S.A. - tak,
jak w przypadku objęcia nieruchomości w posiadanie samoistne lub zależne na
podstawie nieważnej, gdyż zawartej w niewłaściwej formie, czynności prawnej, o
której mowa w art. 158 k.c. lub art. 245 § 2 k.c. - iż była ona samoistnym lub
zależnym posiadaczem nieruchomości powódki w złej wierze z tej przyczyny, że
weszła w jej posiadanie na podstawie nieważnej czynności prawnej mającej za
przedmiot zobowiązanie do przeniesienia lub przeniesienie własności
nieruchomości albo ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego na
nieruchomości w postaci użytkowania.
Druga część przytoczonego na wstępie zarzutu podważa możliwość
pozostawania T. S.A. w przekonaniu, że miała ona prawo użytkowania
nieruchomości z tej przyczyny, iż nieruchomość ta nie wchodziła w skład majątku
państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT, a w konsekwencji nie miały do tego
składnika majątkowego zastosowania przepisy art. 76 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23
listopada 1990 r. o łączności w zw. z art. 4 ust. 3, art. 8 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 13
lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Z tych ostatnich
przepisów wynikało bowiem że T. S.A., która powstała z przekształcenia
państwowej jednostki organizacyjnej miała przejąć składniki jej mienia, wstępując w
jej prawa. W pierwszej kolejności należy zaznaczyć, iż rozważania dotyczące
istnienia dobrej wiary T. S.A. jako posiadacza nieruchomości (samoistnego bądź
niesamoistnego) miałyby znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wówczas, gdyby
przyjąć, że Spółka ta nie miała żadnego tytułu uprawniającego ją do posiadania
samoistnego lub niesamoistnego nieruchomości. Wówczas aktualizowałaby się
potrzeba, czy mimo braku odpowiedniego tytułu prawnego, wymieniona spółka
mogła pozostawać w usprawiedliwionym przekonaniu o posiadaniu takiego tytułu
prawnego. Tymczasem Sąd drugiej instancji przyjął, że T. S.A. miała tytuł prawny
uprawniający ją do posiadania niesamoistnego nieruchomości niezależnie od tego,
16
czy stanowiła ona składnik mienia państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT.
Stanowisko to należy podzielić.
Jak już jednak wyżej rozstrzygnięto samoistnego posiadania nieruchomości
przez pozwaną nie można wywodzić z faktu wejścia przez nią w posiadanie
nieruchomości powódki na podstawie nieważnej czynności prawnej mającej
za przedmiot zobowiązania do przeniesienia własności nieruchomości,
przeniesienie własności nieruchomości lub ustanowienie ograniczonego prawa
rzeczowego w postaci użytkowania. Sąd drugiej instancji przyjął, uwzględniając fakt
sporządzenia protokołu przekazania składników mienia państwowej jednostki
organizacyjnej PPTiT, przepisy regulujące procedurę przekształceń tej jednostki
organizacyjnej oraz wieloletniego zachowanie się powoda wobec pozwanej
władającej jego nieruchomością, że powód zgodził się na to, dając jednocześnie
wyraz temu wobec pozwanej, aby korzystała ona bezpłatnie z jej nieruchomości,
co stworzyło tytuł prawny uprawniający pozwaną do korzystania z nieruchomości.
Nie ma przeszkód, aby właściciel nieruchomości mający zamiar przeniesienia
w przyszłości własności nieruchomości na osobę trzecią mógł jej zezwolić na
korzystanie z niej do czasu zawarcia umowy realizującej ten zamiar. W takiej
sytuacji nie można uznać tej osoby za samoistnego posiadacza nieruchomości
w złej wierze, tak jak w przypadku wejścia w samoistne posiadanie nieruchomości
na podstawie nieważnej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności
(por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 1999 r., III CKN 264/98,
(nie publ.), lecz za posiadacza zależnego nieruchomości, władającego ją na
podstawie stosunku prawnego o charakterze obligacyjnym. Niewątpliwie podobna
sytuacja miała miejsce w procesie przekształcenia państwowej jednostki
organizacyjnej PPTiT, w ramach którego doszło do objęcia w posiadanie przez T.
S.A. przekazanej przez powoda, który dał tym samym wyraz temu, że zamierza
przenieść na tę Spółkę własność nieruchomości. Ponieważ nieruchomość stanowiła
własność Skarbu Państwa prawo to mogło być przeniesione na T. S.A. - oczywiście
z zachowaniem wszystkich rygorów prawem przewidzianych i po przeprowadzeniu
właściwych procedur - niezależnie od tego, czy stanowiła składnik majątku
państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT. Do czasu realizacji tego zamiaru
właściciela nie było więc wykluczone korzystanie z nieruchomości przez pozwaną
17
za zgodą jej właściciela. Z tej przyczyny nie ma znaczenia, że pozwana najpóźniej
z chwilą wydania decyzji z dnia 22 lipca 2004 r. Wojewody […] stwierdzającej, że
nie doszło do nabycia z dniem 5 grudnia 1990 r. prawa użytkowania wieczystego
gruntu, z którego posiadania wyprowadzane jest dochodzone roszczenie, na rzecz
państwowej jednostki organizacyjnej PPTiT, a tym samym pozwana dowiedziała się,
że jednostce tej nie przysługiwało przed jej przekształceniem prawo zarządu do
nieruchomości. Decydujące znaczenie dla omawianej kwestii ma dopiero
jednoznaczne stanowisko powoda jako właściciela nieruchomości, który zażądał
zwrotu posiadanej od lat przez pozwaną nieruchomości, dając tym samym wyraz
temu, że nie zamierza przenieść prawa własności tej nieruchomości na pozwaną.
W świetle powyższej oceny za niezasadny należy uznać także zarzut
naruszenia art. 225 w zw. z art. 224 § 2 i w zw. z art. 7 i art. 336 k.c. oraz w zw.
z art. 37 pkt 1 ustawy o łączności, w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 lipca
1995 r., oraz art. 97 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 21 lipca 2000 r. - Prawo
telekomunikacyjne (Dz.U. Nr 73, poz. 852, ze zm.). Zarzut ten oparty jest na
kwestionowaniu przyjętego przez Sąd drugiej instancji charakteru posiadania
nieruchomości przez pozwaną jako posiadania niesamoistnego zamiast,
prawidłowo, samoistnego, które ponadto nie było posiadaniem w dobrej, lecz w złej
wierze, a w konsekwencji – zdaniem skarżącego - powinny znaleźć zastosowanie
przepisy art. 225 w zw. z art. 224 § 2 k.c. Przyjęcie, że pozwana korzystała
z nieruchomości na podstawie stosunku o charakterze obligacyjnym przesądza
o niezasadności zarzutu nieuwzględnienia przepisów szczególnych zawartych w art.
37 pkt 1 ustawy o łączności, w brzmieniu obowiązującym od dnia 7 lipca 1995 r.,
oraz art. 97 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 21 lipca 2000 r. - Prawo telekomunikacyjne
(Dz.U. Nr 73, poz. 852, ze zm.), według których właściciele nieruchomości mają
obowiązek umożliwić operatorom sieci telekomunikacyjnych użytku publicznego
(według pierwszej ustawy) lub operatorom publicznym (według drugiej ustawy)
m.in. umieszczenie na nieruchomościach urządzeń i instalacji telekomunikacyjnych
na warunkach określonych w umowie, która ponadto powinna regulować warunki
korzystania z nieruchomości przez operatora publicznego, w sytuacji w której obie
strony (powód jako właściciel nieruchomości i pozwana jako operator publiczny)
18
akceptowały warunki korzystania z nieruchomości określone przez powoda jako jej
właściciela.
Ze względu na uznanie za nieuzasadnionych wyżej omówionych zarzutów
bezprzedmiotowe było odnoszenie się do zarzutu naruszenia art. 5 w zw. z art. 225
w zw. z art. 224 § 2 k.c. Zastosowanie art. 5 k.c. nie było bowiem konieczne
w sytuacji, w której istniała inna podstawa uzasadniająca oddalenie powództwa
w zakresie kwestionowanym w skardze kasacyjnej.
Z tych przyczyn skarga kasacyjna podlegała oddaleniu na podstawie art.
39814
k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98
§ 1 i 3 i art. 99 w zw. z art. 398 § 1 i art. 39821
k.p.c. oraz przepisów § 12 ust. 4 pkt
2 w zw. z § 2 ust. 2 i § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę
prawnego ustanowionego z urzędu (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 490).