Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 226/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 17 kwietnia 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Kazimierz Zawada
w sprawie z powództwa J. M.
przeciwko Syndykowi Masy Upadłości Banku […] w O.
w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w B.
o ustalenie nieważności czynności prawnej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 17 kwietnia 2015 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 5 grudnia 2013 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 3 617 (trzy
tysiące sześćset siedemnaście) zł tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z dnia 20 grudnia 2009 r. ustalił, że umowa o
kredyt nr […] zawarta w dniu 4 listopada 1992 r. pomiędzy powodem J. M. a
Bankiem […] w O. jest nieważna.
Ustalił, że w dniu 4 listopada 1992 r., na podstawie wskazanej wyżej umowy,
pozwany Bank udzielił powodowi kredytu na działalność gospodarczą w wysokości
500.000.000 starych złotych (50.000 PLN). Kredyt w rzeczywistości był udzielony
w interesie brata powoda A. M., on też załatwiał wszelkie formalności związane z
jego zaciągnięciem. Z początkiem lat 90-tych XX wieku zaczęły się u powoda
ujawnić schorzenia psychiczne. Powód podjął leczenie w listopadzie 1991 r.
Wówczas stwierdzono u niego szereg objawów, w tym zaburzenia myślenia pod
postacią urojeń trucia, ksobnych, odnoszących, prześladowczych, innych -
pozwalających na przyjęcie diagnozy psychozy schizofrenicznej. Ze względu
na szereg skarg somatycznych rozpoznana schizofrenia otrzymała określenie
cenestopatycznej vel somatopsychicznej. Dodatkowo u powoda obecne były
również zaburzenia nastroju typu depresyjnego. Powód był również badany
przez lekarzy Wojewódzkiej Komisji Lekarskiej MSWiA. Wojewódzka Komisja
Lekarska wydawała kolejne orzeczenia (w dniach: 13 lutego 1992 r., 26 marca
1993 r., 12 kwietnia 1995 r., 22 września 1997 r., 21 stycznia 2000 r. i 25 stycznia
2002 r.), w których stwierdzano u powoda schizofrenię somatopsychiczną - zespół
cenestopatyczno-depresyjny. W 2002 r. Wojewódzka Komisja Lekarska
stwierdziła obecność objawów negatywnych/rezydualnych, mówiących o istnieniu
niekorzystnej zejściowej postaci zaburzeń schizofrenicznych tzw. defektu
schizofrenicznego. Komisja wskazała, iż powód nie jest zdolny do żadnej pracy
i samodzielnej egzystencji. Decyzją Dyrektora Zakładu Emerytalno-Rentowego
MSWiA z dnia 17 marca 2000 r. powód został zaliczony do pierwszej grupy
inwalidzkiej pozostającej w związku ze służbą.
Odwołując się do wniosków zawartych w opinii biegłego psychiatry,
Sąd Okręgowy wskazał, że zaburzenia psychotyczne należą do ciężkich schorzeń
psychiatrycznych, które prowadzą do znaczącego ograniczenia sprawności ustroju,
nasilonej dezorganizacji życia psychicznego pacjenta i jego głębokiej inwalidyzacji.
3
O ile w przypadku „zwykłego” zespołu psychotycznego można liczyć na poprawę,
a nawet jednorazowy charakter, o tyle w przypadku schizofrenii nawet
opanowanie ostrych objawów psychotycznych nie hamuje postępu choroby.
Dezorganizacji życia psychicznego osoby chorującej na psychozę towarzyszy
częstokroć bezkrytycyzm.
W dniu 24 listopada 1998 r. powód wniósł przeciwko stronie pozwanej pozew
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego w postaci wyciągu bankowego,
powołując się na uregulowanie zobowiązania wobec Banku. Powództwo to zostało
prawomocnie oddalone.
Sąd Okręgowy, przyjmując, że powód wykazał istnienie interesu prawnego
w domaganiu się ustalenia nieważności umowy, ocenił, iż utrzymująca się
w listopadzie 1992 r. psychoza schizofreniczna skutkowała tym, że w chwili
zawarcia umowy kredytu powód znajdował się w stanie wyłączającym świadome
i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Tym samym spełnione zostały
przesłanki przewidziane w art. 82 k.c.
Na skutek apelacji wniesionej przez pozwanego Syndyka Masy Upadłości
Banku […] w O. w upadłości likwidacyjnej z siedzibą w B., Sąd Apelacyjny,
wyrokiem z dnia 5 grudnia 2013 r., zmienił zaskarżony wyrok Sądu Okręgowego w
ten sposób, że uchylił wyrok zaoczny Sądu Okręgowego w K. z dnia 15 grudnia
2009 r., sygn. akt .../09 i oddalił powództwo.
W ocenie Sądu drugiej instancji, powód nie posiada interesu prawnego
w wytoczeniu powództwa o ustalenie, o którym mowa w art. 189 k.p.c. Interes ten
z reguły nie występuje wtedy, gdy osoba zainteresowana może w innej drodze,
za pomocą dalej idącego roszczenia, osiągnąć w pełni ochronę swych praw.
Powód nie powołał wprost, jaki ma interes prawny w ustaleniu nieważności umowy.
Z okoliczności faktycznych sprawy w oczywisty sposób wynika, iż celem ustalenia
jest zapobieżenie egzekwowania przez stronę pozwaną świadczenia wynikającego
ze spornej umowy. Pozwany Bank wystawił tytuł wykonawczy w postaci wyciągu
z ksiąg bankowych, o jakim mowa w art. 53 ust. 2 ustawy Prawo bankowe z 1989 r.
Uzyskanie przez powoda wyroku ustalającego nieważność umowy kredytowej nie
przełoży się w sposób bezpośredni na tok postępowania egzekucyjnego.
4
Sąd pierwszej instancji błędnie przyjął, że powodowi nie przysługuje dalej
idące roszczenie, w ramach którego mógłby on uzyskać ochronę prawną,
gdyż powództwo przeciwegzekucyjne przewidziane art. 840 k.p.c. nie jest
dopuszczalne w sytuacji wystawienia bankowego tytułu wykonawczego na
podstawie przepisów uchylonej już ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. - Prawo
bankowe, pod rządem której wszczęto także przeciwko powodowi postępowanie
egzekucyjne. Artykuł 53 ust. 3 tej ustawy przewidywał, że dłużnik, w drodze
powództwa, może zażądać umorzenia w całości lub w części egzekucji
prowadzonej przez banki, według Kodeksu postępowania cywilnego bądź
przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, jeżeli egzekwowana
wierzytelność nie istnieje lub istnieje w kwocie mniejszej albo gdy dłużnik zgłasza
wzajemne roszczenia nadające się do potrącenia z wierzytelnością egzekwowaną.
Aktualna treść art. 840 § 1 k.p.c., w brzemieniu nadanym temu przepisowi ustawą
z dnia z dnia 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego
oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1804), przewiduje możliwość
pozbawienia wykonalności tytułu wykonawczego m.in. wówczas, gdy powód
kwestionuje istnienie obowiązku stwierdzonego tytułem egzekucyjnym niebędącym
orzeczeniem sądu. W obecnym stanie prawnym, na podstawie art. 840 § 1 pkt 1
k.p.c. można zakwestionować każdy sądowy tytuł wykonawczy, bez względu na to,
od jakiego organu pochodzi tytuł egzekucyjny. W ramach tego powództwa można
też podnieść wszelkie zarzuty materialno-prawne dotyczące wierzytelności,
wskazanej w bankowym tytule egzekucyjnym. Ich źródłem mogą być zdarzenia
powstałe nie tylko przed wystawieniem bankowego tytułu egzekucyjnego, ale także
zaistniałe przed i po wydaniu klauzuli wykonalności.
Zgodnie z przeciwnym poglądem, powództwo z art. 840 k.p.c. jest
niedopuszczalne względem bankowego tytułu wykonawczego, dla którego
zwalczania przewidziana jest regulacja szczególna w art. 53 ust. 3
Prawa bankowego z 1989 r. (tak m.in. Sąd Najwyższy w powołanym przez
Sąd pierwszej instancji wyroku z dnia 16 czerwca 2004 r., III CK 139/03).
Przyjęcie niedopuszczalności wniesienia powództwa przeciwegzekucyjnego
oraz fakt uchylenia przepisów Prawa bankowego z 1989 r. nie powoduje, iż dłużnik
utracił możliwość wytoczenia powództwa o umorzenie egzekucji przewidzianego art.
5
53 ust. 3 tej ustawy. Utrata mocy obowiązującej danego przepisu, nie eliminuje
możliwości jego zastosowania w przyszłości w odniesieniu do oceny faktów
(zachowań) zaistniałych w dacie obowiązywania tego przepisu. W konsekwencji
dopuścić należy możliwość wytoczenia powództwa przewidzianego uchylonym art.
53 ust. 3 Prawa bankowego z 1989 r., jeżeli postępowanie egzekucyjne zostało
wszczęte na podstawie tytułu wykonawczego, o jakim mowa w art. 53 ust. 2 tej
ustawy (tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 listopada 2003 r., III CK 107/02).
Jedynym wyjątkiem, w którym dłużnik miałby interes prawny w wytoczeniu
powództwa ustalającego opartego na przepisie art. 189 k.p.c., byłaby sytuacja,
w której powództwo z art. 53 ust. 3 nie przysługiwałoby z uwagi na to, że egzekucja
nie została jeszcze wszczęta.
Dla rozstrzygnięcia sprawy zbędne było wyrażenie jednoznacznego poglądu
co do tego, które z przedstawionych wyżej powództw przysługuje powodowi
w przypadku wszczęcia egzekucji w oparciu o tytuł przewidziany art. 53 ust. 2
Prawa bankowego z 1989 r. Wystarczająca jest bowiem konstatacja, że powodowi
przysługuje dalej idące roszczenie, gwarantujące ochronę jego praw, co wyłączało
istnienie u powoda interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. i z tej przyczyny
uzasadniało oddalenie powództwa.
Niezależnie od powyższego Sąd Apelacyjny uznał za trafny zarzut apelacji,
że w sprawie nie było podstaw do uznania, iż powód udowodnił, że w dacie
zawarcia umowy był w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie
decyzji i wyrażenie woli. Przyjął, że nie budzą zastrzeżeń ustalenia Sądu pierwszej
instancji kiedy i jakiego typu schorzenie psychiczne zostało stwierdzone u powoda
oraz jaki był przebieg jego leczenia w okresie od listopada 1991 r. do 2002 r.
Sam fakt choroby psychicznej nie przesądza jednak o tym, że osoba dotknięta
schorzeniem, dokonując czynności prawnej była w stanie wyłączającym świadome
lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Ustalenie tej okoliczności
wymaga wiedzy specjalnej, stąd uzasadnione było przeprowadzenie w sprawie
dowodu z opinii biegłego. Ponieważ zadaniem biegłego było dokonanie oceny
zdarzenia przeszłego, to tym samym konkluzja biegłego mogła być oparta jedynie
na wskazaniu prawdopodobieństwa istnienia ocenianej wady oświadczenia woli,
co jest szczególnie trudne, gdy ocena dotyczy zdarzenia sprzed 20 lat, przy skąpej
6
dokumentacji medycznej, w sytuacji, w której od ponad 10 lat powodowi nie była
udzielana żadna pomoc medyczna, a także, gdy biegły (a także Sąd) nie miał
kontaktu z powodem i nie było możliwości przeprowadzenia jego bezpośredniego
badania. Znalazło to wyraz w opinii biegłego, w konkluzji której wskazano,
że istnieje duży stopień prawdopodobieństwa, że w chwili zawarcia umowy powód
był w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Opinia ta nie ma jednak charakteru stanowczego, a wniosek opinii biegły
poprzedził wskazaniem szeregu wątpliwości. Z charakterystyki schorzenia
przedstawionej przez biegłego wynikałoby, że stan powoda, co do zasady, od
1991 r. musiał być niezmienny. Z tej przyczyny, o ile przebieg choroby nie miał
charakteru nadzwyczajnego, to stan zdrowia powoda nie mógł ulec poprawie,
jak też, że przy stwierdzonym schorzeniu powód miałby zasadnicze trudności
w bieżącym funkcjonowaniu. Tymczasem powód funkcjonuje samodzielnie, nie
kontaktując się z członkami rodziny. Jak wskazał biegły, wątpliwości te mogłyby
zostać rozwiane poprzez aktualne badanie przez biegłego. Powód nie stawił się
jednak na takie badanie, a na zobowiązanie Sądu pełnomocnik powoda oświadczył,
że nie wie, gdzie powód przebywa i nie ma z nim żadnego kontaktu.
Według dokumentacji medycznej ocenianej przez biegłego, stan zdrowia powoda
od blisko 20 lat w sposób niezmienny skutkuje brakiem świadomości co do
powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Stan ten powinien być widoczny dla jego
otoczenia. Tymczasem uprzednio toczyły się postępowania z udziałem powoda,
w których nie podnoszono kwestii związanych z jego stanem zdrowia psychicznego.
Uwzględniając zatem, że z opisu schorzenia, na które ma cierpieć powód wynika,
iż najbardziej prawdopodobny jest taki przebieg choroby, w którym stan zdrowia
powoda jest niezmienny, to wskazane wyżej fakty pozostają w sprzeczności
z danymi wynikającymi z dokumentacji medycznej. Przy tych istniejących
wątpliwościach, uniemożliwienie przez powoda ich weryfikacji poprzez wykonanie
jego badania przez biegłego skutkowało przyjęciem, iż J. M. nie udowodnił istnienia
wady oświadczenia woli, o jakiej mowa w art. 82 k.c. Także z tej przyczyny nie było
podstaw do uwzględnienia powództwa.
Od wyroku Sądu Apelacyjnego skargę kasacyjną wniósł powód, który
zaskarżył go w całości. W ramach podstawy kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.
7
zarzucił naruszenie art. 189 k.p.c. oraz art. 82 k.c. Natomiast w ramach podstawy
kasacyjnej z art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. zarzucił naruszenie: art. 227, art. 278 oraz
328 § 2 k.p.c. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu, względnie
o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i orzeczenie co do istoty sprawy
zgodnie z żądaniem pozwu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Bezzasadny jest zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. (poprawnie powinien
być podniesiony w związku z art. 391 § 1 k.p.c., którego błędnie nie wskazano
w skardze kasacyjnej). Uzasadnienie zaskarżonego wyroku zawiera wszystkie
elementy - dotyczące przyjętej podstawy faktycznej rozstrzygnięcia, oceny
dowodów i oceny prawnej - wymagane od uzasadnienia wyroku. W szczególności
Sąd drugiej instancji jednoznacznie odniósł się do okoliczności mających znaczenie
dla oceny istnienia przesłanek uzasadniających zastosowanie art. 82 k.c. i dokonał
oceny przeprowadzonych na te okoliczności dowodów, a następnie dokonał oceny
prawnej ustalonych okoliczności przez pryzmat wskazanego wyżej przepisu prawa
materialnego. Sąd odniósł się także szczegółowo do przyczyn, z powodu których
uznał, że powód nie posiada interesu prawnego w wytoczeniu powództwa
ustalającego. Wskazać przy tym należy, iż zarzutu naruszenia art. 328 § 2 w zw.
z art. 391 § 1 k.p.c. nie może uzasadniać to, że ustalony stan faktyczny, dokonana
przez Sąd drugiej instancji ocena dowodów i przedstawiona w uzasadnieniu wyroku
ocena prawna nie odpowiada oczekiwaniom jednej ze stron postępowania nawet
wówczas, gdy jest merytorycznie błędna. Przepis art. 328 § 2 k.p.c. - stosowany
odpowiednio w postępowaniu apelacyjnym poprzez art. 391 § 2 k.p.c. - określa
bowiem jedynie elementy uzasadnienia wyroku sądu. Zarzut naruszenia art. 328
§ 2 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. nie jest więc właściwy do kwestionowania
merytorycznych ocen wyrażonych w uzasadnieniu wyroku spełniającym kryteria
określone w powołanym wyżej przepisie.
Powód trafnie zarzucił naruszenie przez Sąd drugiej instancji art. 278 i art.
227 k.p.c. Z jednej bowiem strony Sąd drugiej instancji wyraził jednoznaczne
i trafne stanowisko, że ustalenie, czy w chwili zawarcia kwestionowanej w pozwie
8
umowy kredytowej powód znajdował się w stanie wyłączającym świadome albo
swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli wymaga wiadomości specjalnych,
a więc przeprowadzenia dowodu z opinii biegłego - który to dowód został w sprawie
przeprowadzony - a mimo to na podstawie samodzielnej oceny znaczenia części
okoliczności ustalonych w sprawie, wbrew wnioskom wynikającym
z przeprowadzonej w sprawie opinii biegłego, przyjął, że powód zawarł umowę
kredytu nie znajdując się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne
powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Sąd jest najwyższym biegłym, co obliguje go do
dokonania oceny wiarygodności i mocy każdego dowodu, w tym dowodu z opinii
biegłego, ale nie może samodzielnie, wbrew wnioskom wynikającym z opinii
biegłego uznanej za prawidłową, dokonać ocen wymagających wiadomości
specjalnych. Jeżeli więc wskazane przez Sąd drugiej instancji okoliczności –
związane z zachowaniami powoda już po zawarciu kwestionowanej w pozwie
umowy - budziły wątpliwości co do prawidłowości wniosku zawartego w opinii
biegłego, Sąd powinien był wyjaśnić te wątpliwości przez zobowiązanie biegłego do
uzupełnienia opinii o analizę tych okoliczności, czy też poprzez dopuszczenie
dowodu z opinii innego biegłego, jeżeli sporządzona opinia nie była jednoznaczna
i nie pozwalała na stanowczą ocenę zarzutu nieważności umowy z przyczyny
określonej w art. 82 k.c.
Wskazane wyżej uchybienie przepisom postępowania miało znaczenie
dla prawidłowego zastosowania w sprawie art. 82 k.c. Ocena Sądu,
że powód nie wykazał, iż zawarł umowę kredytu w stanie wyłączającym świadome
albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, skutkowało uznaniem,
że umowa kredytu nie była nieważna z przyczyny określonej w art. 82 k.c. Mimo to
należy przyjąć, że uchybienie przepisom postępowania nie miało wpływu na wynik
sprawy w sytuacji, w której jednocześnie Sąd Apelacyjny przyjął, że powództwo
podlegało oddaleniu z tej przyczyny, że powód nie wykazał interesu prawnego,
o którym mowa w art. 189 k.p.c., w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności
umowy kredytu. Brak interesu prawnego jest bowiem samodzielną przesłanką
materialnoprawną uzasadniającą oddalenie powództwa o ustalenie. Jego brak
czyni niedopuszczalnym dokonywanie dalszych ustaleń faktycznych i ocen
prawnych dotyczących, w tym przypadku, oceny nieważności umowy kredytu,
9
co aktualizowałoby się dopiero wówczas, gdyby sąd stwierdził istnienie u powoda
interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie. Należy mieć bowiem na
uwadze skutki, jakie wywołuje uprawomocnienie się wyroku oddalającego
powództwo. O ile prawomocny wyrok uwzględniający powództwo, zgodnie z art.
365 w zw. z art. 366 k.p.c., wiąże strony, sąd, który je wydał, i inne sądy oraz inne
organy administracji publicznej, tylko co do tego, co stanowiło przedmiot
rozstrzygnięcia, o tyle zakres powagi rzeczy osądzonej wyroku oddalającego
powództwo jest ustalany z uwzględnieniem motywów podanych w jego
uzasadnieniu. Skoro więc Sąd drugiej instancji przyjął brak u powoda interesu
prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności umowy kredytowej
zawartej przez powoda, to bezprzedmiotowe dla rozstrzygnięcia sprawy były dalsze
ustalenia i oceny prawne dotyczące podniesionego zarzutu nieważności tej umowy,
które powinny być dokonane w innym postępowaniu spadkowym.
Sąd drugiej instancji uznał, że powód nie posiada interesu prawnego
w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności umowy kredytu, gdy toczy się
egzekucja przeciwko niemu na podstawie bankowego tytułu wykonawczego
wystawionego na podstawie art. 52 ust. 2 Prawa bankowego z 1989 r.
W takiej sytuacji, powinien on - nie przesądzając wynikających z orzecznictwa
sądowego rozbieżności - wytoczyć jedno z powództw przewidzianych w art. 52
ust. 3 Prawa bankowego z 1989 r. o umorzenie egzekucji albo na podstawie art.
840 § 1 pkt 1 k.p.c. o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności. W skardze
kasacyjnej powód, nie negując możliwości wytoczenia jednego z tych powództw,
podniósł, że nie eliminuje to istnienia po jego stronie interesu prawnego
w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności umowy kredytu.
Według jednolitego stanowiska judykatury, możliwość wniesienia powództwa
dalej idącego, tj. dającego pełniejszą ochronę naruszonej sfery prawnej powoda
jest okolicznością wyłączającą istnienie interesu prawnego warunkującego
możliwość wniesienia powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c.
W szczególności możliwość wniesienia powództwa o wykonanie określonego
obowiązku, którego przesłanką jest ocena określonego stosunku prawnego
np. ocena ważności bądź nieważności umowy, wyłącza istnienie interesu prawnego
w wytoczeniu powództwa o ustalenie, którego przedmiotem byłaby jedynie ocena
10
danego stosunku prawnego. Analogicznie więc możliwość wniesienia powództwa,
którego celem jest podważenie możliwości prowadzenia egzekucji przeciwko
dłużnikowi na podstawie tytułu wykonawczego, w tym na podstawie bankowego
tytułu wykonawczego, także na podstawie zarzutu dotyczącego nieważności
czynności prawnej, wyłącza istnienie interesu prawnego u dłużnika w wytoczeniu
powództwa zmierzającego do ustalenia nieważności czynności prawnej, z której
wynika wierzytelność ujęta w tytule wykonawczym. Takie też stanowisko zajął Sąd
Najwyższy w wyrokach z dnia 5 maja 2000 r., II CKN 261/00 (nie publ.) oraz
z dnia 16 czerwca 2004 r., III CK 139/03 (nie publ.), zgodnie z którym nie ma
interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności umowy, jeżeli
pozew został wniesiony po wszczęciu na wniosek banku egzekucji na podstawie
bankowego tytułu wykonawczego. Odmiennie, na tle sprawy dotyczącej
ustalenia nieważności umowy poręczenia, w wyroku z dnia 24 maja 2005 r., V CK
644/04 (nie publ.) Sąd Najwyższy przyjął, że inne są skutki wydania orzeczenia
ustalającego nieważność oświadczeń woli (art. 189 k.p.c.) oraz orzeczenia
pozbawiającego wykonalności istniejący tytuł wykonawczy (art. 840 § 1 k.p.c.),
a także odmienny jest charakter tych orzeczeń. Orzeczenie pozbawiające
tytuł wykonawczy wykonalności ma charakter konstytutywny; orzeczenie ustalające
nieważność złożonych oświadczeń woli (nieistnienie stosunku prawnego) -
deklaratywny. Orzeczenie pozbawiające tytuł wykonawczy wykonalności
nie rozstrzygnie, czy oświadczenia woli złożone przez powodów
zachowały ważność, czy też skutecznie zostały unieważnione. Wprawdzie bowiem
w toku postępowania wszczętego na podstawie art. 840 § 1 k.p.c. sąd musi ustalić,
czy zachodzą przesłanki do wydania orzeczenia pozbawiającego tytuł
wykonawczy wykonalności, ale ustalenia te nie znajdą odzwierciedlenia
w sentencji orzeczenia. Orzeczenie takie nie będzie zatem stanowiło
podstawy np. wykreślenia hipoteki. Zatem, mimo wszczęcia przez
Bank przeciwko powodom egzekucji i otwarcia się możliwości wytoczenia
powództwa przeciwegzekucyjnego powodowie mają interes w dochodzeniu
ustalenia, że nie istnieją stosunki prawne pomiędzy nimi a pozwanym Bankiem.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną przychyla się do
stanowiska wyrażonego w wyroku z dnia 24 maja 2005 r., V CK 644/04.
11
Sama potencjalna możliwość wytoczenia powództwa o umorzenie egzekucji, albo
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności opartego na zarzucie,
że egzekwowana wierzytelność nie istnieje z powodu nieważności czynności
prawnej, z której wierzytelność ta wynika, nie zawsze wyłącza istnienie po stronie
dłużnika interesu prawnego w wytoczeniu powództwa o ustalenie nieważności
czynności prawnej. Taka możliwość istnieje wtedy, gdy wyrok pozbawiający tytuł
wykonawczy wykonalności (lub umarzający egzekucję) nie da pełnej ochrony
prawnej dłużnikowi. Nie przesądza to jednak o zasadności skargi kasacyjnej.
Ponieważ ustalenie istnienia interesu prawnego jest przesłanką materialnoprawną
warunkującą możliwość wniesienia powództwa o ustalenie, każdorazowo
obowiązkiem powoda jest wykazanie tego interesu prawnego. Z tej przyczyny
powód powinien był wykazać, z jakich przyczyn wytoczenie innego powództwa –
o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności lub o umorzenie prowadzonej
egzekucji - nie zapewniłoby mu pełnej ochrony prawnej. Takie przyczyny
nie zostały przez powoda wskazane, co uzasadnia wniosek, że powód nie
wykazał istnienia interesu prawnego, o którym mowa w art. 189 k.p.c.,
w wytoczeniu powództwa o ustalenie. Z tych przyczyn zaskarżony wyrok, mimo
częściowo błędnego uzasadnienia, odpowiada prawu.
Z tych względów skarga kasacyjna podlegała oddaleniu na podstawie art.
39814
k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98
§ 1 i 3 w zw. z art. 99, art. 39821
k.p.c. z uwzględnieniem przepisów § 12 ust. 2
pkt 2 w zw. z § 2 ust. 2 i § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę
prawnego ustanowionego z urzędu (jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 490).